Wp/mag/बिहार

From Wikimedia Incubator
< Wp‎ | mag
Wp > mag > बिहार
राज्ज
[[File:Rajgir - 028 Bathing Pool at foot of Hill (6291944753 ).jpg|139px]]

प्रतीक
गान: मेरे भारत के कण्ठ हार
(हमर भारतके गलाके हार)
Lua error in Module:Wp/mag/Location_map at line 425: No value was provided for longitude.
निर्देशाङ्क (पटना): निर्देशाङ्क: अनुपलब्ध अक्षान्श
Invalid arguments have been passed to the {{#coordinates:}} function
देस भारत
गठन २२ मार्च १९१२
राज्जके दर्जा २६ जनवरी १९५०
राजधानी
आउ सबसे बड़का नगर
पटना
मण्डल ३८
शासन
 • सभा बिहारसरकार
 • राज्जपाल राजेन्द्र आर्लेकर[1]
 • मुख्यमन्त्री नीतीश कुमार
 • उपमुख्यमन्त्री

सम्राट चौधरी

विजय कुमार सिन्हा
 • बिधानमण्डल
 • सन्सदीयक्षेत्र राज्जसभा (१६ पीठ)
लोकसभा (४० पीठ)
क्षेत्र[2] ९४,१६३ किमी2 (Formatting error: invalid input when rounding वर्गमील)
क्षेत्र दर्जा १२मा
जनसङ्ख्या (२०११)[3]
 • कुल १०,४०,९९,४५२

बिहार भारतके पुरबी भागमे स्थित एगो राज्ज हे जेकर राजधानी पटना हे । ई जनसङ्ख्याके दृष्टिसे भारतके तीसरा सबसे बड़का प्रदेस हे जखनीकि ९४,१६३ बर्ग किमी क्षेत्रफलके साथे बरहमा बड़का प्रदेस होल । बिहार बिश्वके चौथा सबसे अधिक जनसङ्ख्याबाला उपराष्ट्रीय इकाइयो हे । १५ नबम्बर्, २००० ई॰ के बिहारके दखिनी भागके अलगे करके एगो नया राज्ज झारखण्ड बनावल गेल । बिहारके उत्तरदन्ने नेपाल, दक्खिनदन्ने झारखण्ड, पुरुदन्ने पच्छिमबङ्गाल, आउ पच्छियादन्ने उत्तरप्रदेस बिद्दमान हे । ई क्षेत्र गङ्गानदी आउ ओकर सहायक नदियनके उपजाऊ मैदनवनमे बसहे । गङ्गा एकरामे पच्छिदन्नेसे पुरबकेदन्ने बहहे ।

बिहारके जनसङ्ख्याके अधिकतर भाग देहातीये हे आउ खाली ११.३ प्रतिसत लोग नगरमे रहहथिन । एकर अतिरिक्त बिहारके ५८% लोग २५ बरससे कम आयुके हथिन । हिन्दी आउ उर्दू हिँयाके राजभाषा हे, पर आउओ भासा प्रचलित हे जेकरामे भोजपुरी, मगही आउ मैथलियो हे ।

प्राचीन आउ मध्धकालीन भारतमे जे क्षेत्र अखनी बिहार हे, ओकरा राजनीतिक आउ सान्स्कृतिक शक्तिके केन्द्र मानल जाहल आउ पढ़ेला एगो स्वर्ग मानल जाहल । मगहसे भारतके पहिला सम्राज, मौर्यसम्राज, साथ ओकरे साथे बिश्वके सबसे ब्यापक धरममे से एक बौद्धधरमके उदय होल । मगधसाम्राज्य, बिशेसरूपसे मौर्य आउ गुप्त राजबन्सोके अन्दरे, एगो केन्द्रीय शासनके तहत दक्खिन एसियाके बड़का भागके एकमे मिलैलकै । बिहारके एगो आउ क्षेत्र मिथिला हे जे सिक्षाके प्रारम्भिक केन्द्र आउ बिदेह सम्राजके केन्द्र हल । बिहार नामके प्रादुर्भाव बौद्ध सन्यासियनके ठहरेके स्थान 'विहार' सब्दसे होलै, एहिसे 'बिहार', 'विहार' के अपभ्रन्स होल । १२ फरबरी १९४८ मे महात्मा गान्धी अस्थि कलश जे १२ तटपर बिसर्जित करल गेलहल, त्रिमोहिनी सङ्गमो ओकरामे से एक हे ।

नामके उत्पत्ति[edit | edit source]

बिहार नाम सन्स्कृत आउ पालि सब्द विहारसे लेल गेलहे, जेकर मतलब हे "निवास" । मोटा-मोटी बर्तमान राज्जके घेरेबाला ई क्षेत्रमे बड़ीमनी बौद्ध विहार हल, जे प्राचीन आउ मध्धजुगमे बौद्ध भिक्षुअनके निवास स्थान हल । मध्धकालीन लेखक मिन्हाज् अल्-सिराज् जुजानी तबकत्-ए-नासिरीमे रिकॉर्ड् करकिहे कि ११९८ मे बख्तियार् खिलजी बोधगयासे लगभग ७० किमी दूर, ई सब्दसे पहचाने जाये बाला नगरमे एगो नरसन्हार करकिहल, जेकरा बादमे बिहारशरीफ् के नामसे जानल जाहे ।

जनसाङ्ख्यिकी[edit | edit source]

ऐतिहासिक जनसङ्ख्या
बरिसजन॰±%
1901 21,243,632—    
1911 21,567,159+1.5%
1921 21,358,905−1.0%
1931 23,438,371+9.7%
1941 26,302,771+12.2%
1951 29,085,000+10.6%
1961 34,841,000+19.8%
1971 42,126,000+20.9%
1981 52,303,000+24.2%
1991 64,531,000+23.4%
2001 82,999,000+28.6%
2011 104,099,452+25.4%
2023 130,725,310+25.6%
स्रोत: भारतके जनगनना[9][10]

बिहारमे धरम (२०२३)[11] ██ हिन्दुधरम (81.99%)██ इस्लाम् (17.70%)██ अन्य (0.31%)

२०११ जनगनना अनुसार बिहारके भाषा[12] ██ हिन्दी (25.54%)██ भोजपुरी (24.86%)██ मैथिली (12.55%)██ मगही (10.87%)██ उर्दू (8.42%)██ सुरजापुरी (1.78%)██ बाङ्ला (0.78%)██ अन्य (15.20%)


२०११ के जनगणनामे बिहार भारतके तीसरा सबसे अधिक जनसङ्ख्याबाला राज्ज हल, जेकर कुल जनसङ्ख्या १०,४०,९९,४५२ हल, जेकरामे लगभग ८९% देहाती हल । ई ११,०६ ब्यक्ति प्रतिबर्ग किलोमीटर् के साथे भारतके सबसे घना जनसङ्ख्याबाला राज्जो हे। लिङ्गानुपात प्रति १००० पुरुषपर ९१८ महिलाके हल । बिहारके लगभग ५८ प्रतिशत जनसङ्ख्या २५ बरससे कम आयुके हे, जे भारतमे सबसे अधिक हे । ११.३% पर, बिहारमे हिमाचलप्रदेसके बाद भारतमे दूसरा सबसे कम नगरीकरन दर हे । २०११ के जनगणनाके अनुसार, हिन्दुधरम ८२.७% जनसङ्ख्याद्वारा मानल जाहे आउ इस्लाम् कुल जनसङ्ख्याके १६.९% के द्वारा । बिहारमे ईसाई धरम (०.१२%), बौद्धधरम (०.०२%) आउ सिखधरम (०.०२%) धरममे अल्पसङ्ख्यक हथिन ।

बिहारके अधिकान्स जनसङ्ख्या हिन्द-आर्यभासा जाती समूहवनके हे । १९४७ मे ब्रिटानीय भारतके बिभाजनके दौरान ई पञ्जाबी हिन्दु सरनार्थियोके आकर्सित करकै । बिहारके कुल साक्षरतादर ६३.८२% हे (पुरुषनला ७३.३९% आउ महिलनला ५३.३३%), पिछला दसकमे महिला साक्षरतामे २०% के बृद्धि दर्ज करलगलीहे ।

हिन्दी राज्जके अधिकारिक भाषा हे आउ कुल जनसङ्ख्याके २५.५४% भागद्वारा बोलल जाहे। ८.४२% के साथे राज्यके १५ मण्डलमे उर्दू दुसरा अधिकारिक भाषा हे । हालाङ्कि, अधिकान्स लोग बिहारीभाषामे से कोई एक बोलहथिन, जेकरामे से अधिकान्सके जनगणनामे हिन्दीके बोलीके रूपमे मानल जाहे । प्रमुख भाषा हे भोजपुरी (२४.८६%), मैथिली (१२.५५%) आउ मगही (१०.८७%) । मैथिली भारतके संविधानके अठमा अनुसूचीके तहत भारतके एगो मान्यताप्राप्त क्षेत्रीयभाषा हे । समर्थक भोजपुरी, मगही, अङ्गिका आउ बज्जिकाके समान दर्जा प्राप्त करेला माङ्ग करहथिन । बाङ्ला आउ सुरजापुरी बोलेवालाके छोटसमुदाय राज्जके कुछ भागमे मिलहथिन, बिशेसकर पूरबीमण्डल आउ नगरी क्षेत्रमे ।

सम्बन्धित लेख[edit | edit source]

सन्दर्भ[edit | edit source]

  1. "Senior BJP Leader Phagu Chauhan Appointed Governor of Bihar, to Take Over From Lal Ji Tandon". News18. 20 July 2019. अभिगमन तिथि 25 July 2019.
  2. "State Profile". Government of Bihar. मूल से 22 September 2017 को पुरालेखित. अभिगमन तिथि 27 September 2017.
  3. "Bihar Profile" (PDF). census.gov.in. अभिगमन तिथि 14 March 2020.
  4. "Bihar Budget Analysis 2022-23". PRS Legislative Research. 2021. अभिगमन तिथि 4 April 2022.
  5. "Sub-national HDI – Area Database". Global Data Lab. Institute for Management Research, Radboud University. मूल से 23 September 2018 को पुरालेखित. अभिगमन तिथि 3 July 2021.
  6. Provisional Population Totals – India. Censusindia.gov.in, पन्ना 108. 111. (Report).
  7. "Census 2011 (Final Data) – Demographic details, Literate Population (Total, Rural & Urban)" (PDF). planningcommission.gov.in. Planning Commission, Government of India. मूल (PDF) से 27 January 2018 को पुरालेखित. अभिगमन तिथि 3 October 2018.
  8. "The Bihar Official Language Act, 1950" (PDF). Cabinet Secretariat Department, Government of Bihar. 1950. मूल से 13 April 2015 को पुरालेखित (PDF). अभिगमन तिथि 9 April 2015.
  9. "Decadal Variation In Population Since 1901" (PDF). Office of the Registrar General & Census Commissioner, India. 2011. मूल से 26 February 2022 को पुरालेखित. अभिगमन तिथि 8 September 2022.
  10. "Bihar caste survey data out: What it says". The Indian Express. 2 October 2023.
  11. "Population by religion community – 2011". Census of India, 2011. The Registrar General & Census Commissioner, India. मूल से 25 August 2015 को पुरालेखित.
  12. "C-16 Population By Mother Tongue – Bihar". Census of India 2011. Office of the Registrar General. अभिगमन तिथि 14 March 2020.