Wp/mag/बिहार
राज्ज | |
ऊपरसे दक्षिणाबर्त: गङ्गानदी तटे राजधानी पटनाके वायवीयदृश्य, प्राचीन नालन्दा बिश्वबिद्यालयके खण्डहर, कैमूरमे माता मुण्डेश्वरी मन्दिर, मिथिलाक्षेत्रसे मधुबनी चित्रकला, बोधगयामे महाबोधि मन्दिर, राजगीरमे ब्रह्मकुण्ड हॉट स्प्रिङ्ग्स् प्रतीक | |
| |
गान: मेरे भारत के कण्ठ हार (हमर भारतके गलाके हार) | |
Lua error in Module:Wp/mag/Location_map at line 425: No value was provided for longitude. | |
निर्देशाङ्क (पटना): निर्देशाङ्क: अनुपलब्ध अक्षान्श Invalid arguments have been passed to the {{#coordinates:}} function | |
देस | भारत |
गठन | २२ मार्च १९१२ |
राज्जके दर्जा | २६ जनवरी १९५० |
राजधानी आउ सबसे बड़का नगर |
पटना |
मण्डल | : ३८ |
शासन | |
• सभा | बिहारसरकार |
• राज्जपाल | राजेन्द्र आर्लेकर[1] |
• मुख्यमन्त्री | नीतीश कुमार |
• उपमुख्यमन्त्री | विजय कुमार सिन्हा |
• बिधानमण्डल |
|
• सन्सदीयक्षेत्र |
राज्जसभा (१६ पीठ) लोकसभा (४० पीठ) |
क्षेत्र[2] | ९४,१६३ किमी2 (Formatting error: invalid input when rounding वर्गमील) |
क्षेत्र दर्जा | १२मा |
जनसङ्ख्या (२०११)[3] | |
• कुल | १०,४०,९९,४५२ |
|
बिहार भारतके पुरबी भागमे स्थित एगो राज्ज हे जेकर राजधानी पटना हे । ई जनसङ्ख्याके दृष्टिसे भारतके तीसरा सबसे बड़का प्रदेस हे जखनीकि ९४,१६३ बर्ग किमी क्षेत्रफलके साथे बरहमा बड़का प्रदेस होल । बिहार बिश्वके चौथा सबसे अधिक जनसङ्ख्याबाला उपराष्ट्रीय इकाइयो हे । १५ नबम्बर्, २००० ई॰ के बिहारके दखिनी भागके अलगे करके एगो नया राज्ज झारखण्ड बनावल गेल । बिहारके उत्तरदन्ने नेपाल, दक्खिनदन्ने झारखण्ड, पुरुदन्ने पच्छिमबङ्गाल, आउ पच्छियादन्ने उत्तरप्रदेस बिद्दमान हे । ई क्षेत्र गङ्गानदी आउ ओकर सहायक नदियनके उपजाऊ मैदनवनमे बसहे । गङ्गा एकरामे पच्छिदन्नेसे पुरबकेदन्ने बहहे ।
बिहारके जनसङ्ख्याके अधिकतर भाग देहातीये हे आउ खाली ११.३ प्रतिसत लोग नगरमे रहहथिन । एकर अतिरिक्त बिहारके ५८% लोग २५ बरससे कम आयुके हथिन । हिन्दी आउ उर्दू हिँयाके राजभाषा हे, पर आउओ भासा प्रचलित हे जेकरामे भोजपुरी, मगही आउ मैथलियो हे ।
प्राचीन आउ मध्धकालीन भारतमे जे क्षेत्र अखनी बिहार हे, ओकरा राजनीतिक आउ सान्स्कृतिक शक्तिके केन्द्र मानल जाहल आउ पढ़ेला एगो स्वर्ग मानल जाहल । मगहसे भारतके पहिला सम्राज, मौर्यसम्राज, साथ ओकरे साथे बिश्वके सबसे ब्यापक धरममे से एक बौद्धधरमके उदय होल । मगधसाम्राज्य, बिशेसरूपसे मौर्य आउ गुप्त राजबन्सोके अन्दरे, एगो केन्द्रीय शासनके तहत दक्खिन एसियाके बड़का भागके एकमे मिलैलकै । बिहारके एगो आउ क्षेत्र मिथिला हे जे सिक्षाके प्रारम्भिक केन्द्र आउ बिदेह सम्राजके केन्द्र हल । बिहार नामके प्रादुर्भाव बौद्ध सन्यासियनके ठहरेके स्थान 'विहार' सब्दसे होलै, एहिसे 'बिहार', 'विहार' के अपभ्रन्स होल । १२ फरबरी १९४८ मे महात्मा गान्धी अस्थि कलश जे १२ तटपर बिसर्जित करल गेलहल, त्रिमोहिनी सङ्गमो ओकरामे से एक हे ।
नामके उत्पत्ति[edit | edit source]
बिहार नाम सन्स्कृत आउ पालि सब्द विहारसे लेल गेलहे, जेकर मतलब हे "निवास" । मोटा-मोटी बर्तमान राज्जके घेरेबाला ई क्षेत्रमे बड़ीमनी बौद्ध विहार हल, जे प्राचीन आउ मध्धजुगमे बौद्ध भिक्षुअनके निवास स्थान हल । मध्धकालीन लेखक मिन्हाज् अल्-सिराज् जुजानी तबकत्-ए-नासिरीमे रिकॉर्ड् करकिहे कि ११९८ मे बख्तियार् खिलजी बोधगयासे लगभग ७० किमी दूर, ई सब्दसे पहचाने जाये बाला नगरमे एगो नरसन्हार करकिहल, जेकरा बादमे बिहारशरीफ् के नामसे जानल जाहे ।
जनसाङ्ख्यिकी[edit | edit source]
बरिस | जन॰ | ±% |
---|---|---|
1901 | 21,243,632 | — |
1911 | 21,567,159 | +1.5% |
1921 | 21,358,905 | −1.0% |
1931 | 23,438,371 | +9.7% |
1941 | 26,302,771 | +12.2% |
1951 | 29,085,000 | +10.6% |
1961 | 34,841,000 | +19.8% |
1971 | 42,126,000 | +20.9% |
1981 | 52,303,000 | +24.2% |
1991 | 64,531,000 | +23.4% |
2001 | 82,999,000 | +28.6% |
2011 | 104,099,452 | +25.4% |
2023 | 130,725,310 | +25.6% |
स्रोत: भारतके जनगनना[9][10] |
२०११ के जनगणनामे बिहार भारतके तीसरा सबसे अधिक जनसङ्ख्याबाला राज्ज हल, जेकर कुल जनसङ्ख्या १०,४०,९९,४५२ हल, जेकरामे लगभग ८९% देहाती हल । ई ११,०६ ब्यक्ति प्रतिबर्ग किलोमीटर् के साथे भारतके सबसे घना जनसङ्ख्याबाला राज्जो हे। लिङ्गानुपात प्रति १००० पुरुषपर ९१८ महिलाके हल । बिहारके लगभग ५८ प्रतिशत जनसङ्ख्या २५ बरससे कम आयुके हे, जे भारतमे सबसे अधिक हे । ११.३% पर, बिहारमे हिमाचलप्रदेसके बाद भारतमे दूसरा सबसे कम नगरीकरन दर हे । २०११ के जनगणनाके अनुसार, हिन्दुधरम ८२.७% जनसङ्ख्याद्वारा मानल जाहे आउ इस्लाम् कुल जनसङ्ख्याके १६.९% के द्वारा । बिहारमे ईसाई धरम (०.१२%), बौद्धधरम (०.०२%) आउ सिखधरम (०.०२%) धरममे अल्पसङ्ख्यक हथिन ।
बिहारके अधिकान्स जनसङ्ख्या हिन्द-आर्यभासा जाती समूहवनके हे । १९४७ मे ब्रिटानीय भारतके बिभाजनके दौरान ई पञ्जाबी हिन्दु सरनार्थियोके आकर्सित करकै । बिहारके कुल साक्षरतादर ६३.८२% हे (पुरुषनला ७३.३९% आउ महिलनला ५३.३३%), पिछला दसकमे महिला साक्षरतामे २०% के बृद्धि दर्ज करलगलीहे ।
हिन्दी राज्जके अधिकारिक भाषा हे आउ कुल जनसङ्ख्याके २५.५४% भागद्वारा बोलल जाहे। ८.४२% के साथे राज्यके १५ मण्डलमे उर्दू दुसरा अधिकारिक भाषा हे । हालाङ्कि, अधिकान्स लोग बिहारीभाषामे से कोई एक बोलहथिन, जेकरामे से अधिकान्सके जनगणनामे हिन्दीके बोलीके रूपमे मानल जाहे । प्रमुख भाषा हे भोजपुरी (२४.८६%), मैथिली (१२.५५%) आउ मगही (१०.८७%) । मैथिली भारतके संविधानके अठमा अनुसूचीके तहत भारतके एगो मान्यताप्राप्त क्षेत्रीयभाषा हे । समर्थक भोजपुरी, मगही, अङ्गिका आउ बज्जिकाके समान दर्जा प्राप्त करेला माङ्ग करहथिन । बाङ्ला आउ सुरजापुरी बोलेवालाके छोटसमुदाय राज्जके कुछ भागमे मिलहथिन, बिशेसकर पूरबीमण्डल आउ नगरी क्षेत्रमे ।
सम्बन्धित लेख[edit | edit source]
सन्दर्भ[edit | edit source]
- ↑ "Senior BJP Leader Phagu Chauhan Appointed Governor of Bihar, to Take Over From Lal Ji Tandon". News18. 20 July 2019. अभिगमन तिथि 25 July 2019.
- ↑ "State Profile". Government of Bihar. मूल से 22 September 2017 को पुरालेखित. अभिगमन तिथि 27 September 2017.
- ↑ "Bihar Profile" (PDF). census.gov.in. अभिगमन तिथि 14 March 2020.
- ↑ "Bihar Budget Analysis 2022-23". PRS Legislative Research. 2021. अभिगमन तिथि 4 April 2022.
- ↑ "Sub-national HDI – Area Database". Global Data Lab. Institute for Management Research, Radboud University. मूल से 23 September 2018 को पुरालेखित. अभिगमन तिथि 3 July 2021.
- ↑ Provisional Population Totals – India. Censusindia.gov.in, पन्ना 108. 111. (Report).
- ↑ "Census 2011 (Final Data) – Demographic details, Literate Population (Total, Rural & Urban)" (PDF). planningcommission.gov.in. Planning Commission, Government of India. मूल (PDF) से 27 January 2018 को पुरालेखित. अभिगमन तिथि 3 October 2018.
- ↑ "The Bihar Official Language Act, 1950" (PDF). Cabinet Secretariat Department, Government of Bihar. 1950. मूल से 13 April 2015 को पुरालेखित (PDF). अभिगमन तिथि 9 April 2015.
- ↑ "Decadal Variation In Population Since 1901" (PDF). Office of the Registrar General & Census Commissioner, India. 2011. मूल से 26 February 2022 को पुरालेखित. अभिगमन तिथि 8 September 2022.
- ↑ "Bihar caste survey data out: What it says". The Indian Express. 2 October 2023.
- ↑ "Population by religion community – 2011". Census of India, 2011. The Registrar General & Census Commissioner, India. मूल से 25 August 2015 को पुरालेखित.
- ↑ "C-16 Population By Mother Tongue – Bihar". Census of India 2011. Office of the Registrar General. अभिगमन तिथि 14 March 2020.