Wp/mag/ब्रिटिशराज
इण्डिया (भारत) ब्रिटिश राज British Raj (अङ्ग्रेजी) | |||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1858–1947 | |||||||||||||||
राष्ट्रगान: गाड सेव द किङ्ग/क्वीन | |||||||||||||||
1936 मे ब्रिटिश भारतीय साम्राज्य । | |||||||||||||||
१९०९ भारतके मानचित्र, दु रङ्गमे ब्रिटिश भारतके गुलाबी आउ रियासतके पीयर रङ्गमे देखवैत है | |||||||||||||||
| राजधानी |
| ||||||||||||||
| प्रचलितभाषा | अन्य स्थानीयभाषा | ||||||||||||||
| सरकार | साम्राज्य | ||||||||||||||
| सम्राट/महारानीक | |||||||||||||||
• 1858–1901 | विक्टोरिया ख | ||||||||||||||
• 1901–1910 | एडवर्ड सप्तम | ||||||||||||||
• 1910–1936 | जार्ज पञ्चम | ||||||||||||||
• 1936 | एडवर्ड अष्टम | ||||||||||||||
• 1936–1947 | जार्ज षष्ठम | ||||||||||||||
| वायसराय आउ गवर्नर जनरल | |||||||||||||||
• १८५८–१८६२ | चार्ल्स केनिङ्ग (पहिले) | ||||||||||||||
• 1947 | लार्ड माउण्टबेटन (अन्तिम) | ||||||||||||||
| राज्य सचिव | |||||||||||||||
• 1858–1859 | एडवर्ड स्टेनली (पहिल) | ||||||||||||||
• 1947 | विलियम हेयर (अन्तिम) | ||||||||||||||
| विधानमण्डल | |||||||||||||||
| इतिहास | |||||||||||||||
| 10 मई 1857 | |||||||||||||||
| 2 अगस्त 1858 | |||||||||||||||
| 15 अगस्त 1947 | |||||||||||||||
| 15 अगस्त 1947 | |||||||||||||||
| क्षेत्रफल | |||||||||||||||
| 1937 | 4,903,312 किमी2 (1,893,179 वर्ग मील) | ||||||||||||||
| 1947 | 4,226,734 किमी2 (1,631,951 वर्ग मील) | ||||||||||||||
| मुद्रा | ब्रिटिश भारतीय रुपिया | ||||||||||||||
| |||||||||||||||
| अखनि जे देशके भाग हे | |||||||||||||||
क.खिताब 1876-1947 के बीच अस्तित्वमे हलै । ख. 1858 आउ 1 मई 1876 के बीच ब्रिटेनके महारानीके रूपमे शासन कैलकै । | |||||||||||||||
ब्रिटिशराज १८५८ आउ १९४७ के बीच भारतीय उपमहाद्वीप पर ब्रिटिश द्वारा शासन हलै ।[1] क्षेत्र जे सीधे ब्रिटेनके नियन्त्रणमे हलै जेकरा आमतौर पर समकालीन प्रयोगमे "इण्डिया" कहल जाहलै - ओकरामे ऊ क्षेत्र शामिल हलै जेकरा पर ब्रिटेनके सीधा प्रशासन हलै (समकालीन, "ब्रिटिश इण्डिया") आउ ऊ रियासत जेकरा पर व्यक्तिगत शासक राज करहलै पर ओकरा पर ब्रिटिश क्राउनके सर्वोपरिता हलै ।
भौगोलिक सीमा
[edit | edit source]ब्रितानी राज गोआ आउ पुदुच्चेरी नियन अपवादके छोड़के बर्तमान समयके लगभग सम्पूर्ण भारत, पाकिस्थान आउ बाङ्ग्लादेश तक बिस्तृत हलै । बिभिन्न समय पर एकरामे अदन (1858 से 1937 तक),[2] लोवर बर्मा (1858 से 1937 तक), अपर बर्मा (1886 से 1937 तक), ब्रितानी सोमालीलेण्ड (1884 से 1898 तक) आउ सिङ्गापुर (1858 से 1867 तक) केयो शामिल कैल जाहे । बर्माके भारतसे अलग करके 1937 से 1948 मे एकर स्वतन्त्रता तक ब्रितानी ताजके अधिन सीधहीँ शासित कैल जाहलै । फारसके खाड़ीके त्रुशल स्टेट्सोके 1946 तक सैद्धान्तिक रूपसे ब्रितानी भारतके रियासत मानल जाहलै आउ ओहाँ मुद्राके रूपमे रुपिया काममे लेल जाहलै ।
ब्रिटिश भारत आउ देशीय राज्य
[edit | edit source]ब्रिटिशराज खन्नि भारतमे दु प्रकारके क्षेत्र हलै:[3]
- ब्रिटिश भारत : भारतीय गवर्नर जनरल या भारतीय गवर्नर जनरलके अधीनस्थ कौनो अधिकारीके माध्यमसे महारानी द्वारा नियन्त्रित प्रदेश आउ क्षेत्र ।
- देशीय राज्य : महारानीके आधिपत्यमे आवेवाला स्वतन्त्र राज्य ।
प्रमुख प्रान्त
[edit | edit source]२०मा शताब्दीके अन्तमे ब्रिटिश भारत आठ प्रन्तसे बनल हलै, जेकर प्रशासन राज्यपाल या उपराज्यपाल करहलै । निम्न तालिका उनखर (आश्रित देशी राज्यके छोड़के) क्षेत्रफल आउ जनसङ्ख्याके सूचीबद्ध करहे (लगभग बरिस १९०७):[4]
| ब्रिटिश भारतके प्रान्त (एवं वर्तमानके घटक प्रदेश) |
वर्ग किमी मे कुल क्षेत्रफल (वर्ग किमी) |
१९०१ मे जनसङ्ख्या (लाखमे) |
मुख्य प्रशासन अधिकारी |
|---|---|---|---|
| असम (असम) |
130000 | 6 | मुख्य आयुक्त |
| बङ्गाल (बाङ्ग्लादेश, पश्चिमबङ्गाल, बिहार, झारखण्ड आउ ओड़िसा) |
390000 | 75 | उपराज्यपाल |
| बाम्बे (सिन्ध आउ महाराष्ट्र, गुजरात आउ कर्नाटकके कुछ भाग) |
320000 | 19 | गवर्नर-इन-कॉउन्सिल |
| बर्मा (बर्मा) |
440000 | 9 | उपराज्यपाल |
| मध्यप्रान्त (मध्यप्रदेश आउ छत्तीसगढ़) |
270000 | 13 | मुख्य आयुक्त |
| मद्रास (तमि्लनाडु, आन्ध्रप्रदेश, केरल आउ कर्नाटकके कुछ भाग) |
370000 | 38 | गवर्नर-इन-कॉउन्सिल |
| पञ्जाब (पञ्जाब प्रान्त, इस्लामाबाद राजधानीप्रदेस, पञ्जाब, हरियाणा, हिमाचलप्रदेश, चण्डीगढ़ आउ राष्ट्रिय राजधानीक्षेत्र दिल्ली) |
250000 | 20 | उपराज्यपाल |
| संयुक्तप्रान्त (उत्तरप्रदेश आउ उत्तराखण्ड) |
280000 | 48 | उपराज्यपाल |
बङ्गाल बिभाजन (1905-1911) खन्नि नया राज्य असम आउ पूरुबी बङ्गालके जनम भेलै, जे उपराज्यपाल द्वारा शाषित हलै । 1911 मे पूरुबी बङ्गाल आउ बङ्गालके एक होवेके साथे असम, बङ्गाल, बिहार आउ ओड़िसा पूर्वमे नया राज्य बनलै ।[4]
लघु प्रान्त
[edit | edit source]एकर अतिरिक्त मुख्य आयुक्त द्वारा प्रशासित कुछ लघु प्रान्तो हलै:[5]
| ब्रिटिश भारतके लघु प्रान्त (एवं वर्तमान प्रदेश) |
वर्ग किमी मे कुल क्षेत्रफल (वर्ग किमी॰) |
१९०१ मे जनसङ्ख्या (हजारमे) |
|---|---|---|
| अजमेर-मेरवाड़ा (राजस्थानके भाग) |
7000 | 477 |
| अण्डमान आउ निकोबार द्वीपसमूह (अण्डमान आउ निकोबार द्वीपसमूह) |
78000 | 25 |
| ब्रिटिश बलूचिस्थान (बलूचिस्थान) |
120000 | 308 |
| कूर्ग (कोडगु मण्डल) |
4100 | 181 |
| उत्तर-पश्चिम सीमान्त प्रान्त (खैबर पख्तूनख्वा) |
41000 | 2,125 |
रजवाड़ा
[edit | edit source]देशीय राज्य, या रियासत, ब्रिटिशराजके साथ सहायक गठबन्धनके अधीन, एवं स्वदेशी भारतीय शासक द्वारा शासित एक सम्प्रभु इकाईके कहल जाहलै । अगस्त 1947 मे भारत आउ पाकिस्थानके ब्रिटेनसे स्वतन्त्र होवैत खन्नि 565 रियासत अस्तित्वमे हलै । ई देशीय राज्य ब्रिटिश भारतके भाग न हलै, काहेकि ऊ सीधे ब्रिटिश शासनके अधीन न आवहलै । ब्रिटिश शासकके मान्यता देके या ओकरासे मान्यता छीनके राज्यके आन्तरिक राजनीति पर अपना प्रभाव कायम रखहलै ।
इहो देखी
[edit | edit source]सन्दर्भ
[edit | edit source]- ↑ Oxford English Dictionary [ऑक्सफोर्ड इङ्ग्लिश डिक्शनरी], द्वितीय संस्करण, 1989: from संस्कृत. rāj: to reign, rule; cognate with लातिनी. rēx, rēg-is, प्राचीन आयरिश. rī, rīg king (see RICH).
- ↑ मार्शल, पी॰जे॰ (2001), The Cambridge Illustrated History of the British Empire, 400 pp., कैम्ब्रिज और लंदन: कैम्ब्रिज यूनिवर्सिटी प्रेस, प॰ 384, आई॰ऍस॰बी॰एन॰ 978-0-521-00254-7
- ↑ "India". वर्ल्ड डिजिटल लाइब्रेरी. मूलसे 25 अगस्त 2014 के पुरालेखित. अभिगमन तिथि 17 जून 2014.
- 1 2 Imperial Gazetteer of India vol. IV 1907, पन्ना 46
- ↑ Imperial Gazetteer of India vol. IV 1907, पन्ना 56