Wp/mag/दिल्ली
दिल्ली दिल्ली देहली इन्द्रप्रस्थ | |
---|---|
महानगर आउ केन्द्रशासितप्रदेश | |
दिल्ली राष्ट्रिय राजधानीक्षेत्र | |
| |
| |
Lua error: Coordinates must be specified on Wikidata or in |coord=. दिल्लीके मानचित्र | |
Lua error in Module:Wp/mag/Location_map at line 403: देशान्तरला कौनो मान प्रयोग नै कैल गेल. | |
निर्देशाङ्क: 28°36′36″N 77°13′48″E / 28.61000°N 77.23000°Eनिर्देशाङ्क: 28°36′36″N 77°13′48″E / 28.61000°N 77.23000°E | |
देस | भारत |
क्षेत्र | उत्तरभारत |
केन्द्रशासितप्रदेश | 1 नवम्बर 1956 |
राष्ट्रिय राजधानीक्षेत्र | 1 फरवरी 1992 |
सरकार | |
• अङ्ग | दिल्ली सरकार |
• उपराज्यपाल | विनय कुमार सक्सेना[1] |
• मुख्यमन्त्री | अरविन्द केजरीवाल (आप) |
• विधानमण्डल | एक सदनीय (७० सीट) |
• संसदीय क्षेत्र | |
क्षेत्रफल | १४८४ किमी२ (५७३ वर्गमील) |
• पानी | Formatting error: invalid input when rounding किमी२ (६.९ वर्गमील) |
उन्नतान्श | २००–२५० मी (६५०–८२० फीट) |
दिल्ली, अधिकारिकरूपसे दिल्ली राष्ट्रिय राजधानीप्रदेस (रा॰रा॰प॰, NCT), भारतके एगो नगर आउ केन्द्रशासितप्रदेश हे, जेकरामे भारतके राजधानी नया दिल्लियो हे । यमुनानदीके किनारे, मुख्य रूपसे एकर पच्छिमी किनारा, दिल्ली पूरुबमे उत्तरप्रदेश राज्यके साथे आउ शेष दिशामे हरियाणाराज्यके साथे सीमा साझा करहे । रा॰रा॰प॰ के क्षेत्रफल १,४८४ वर्ग किलोमीटर हे । २०११ के जनगणनाके अनुसार दिल्लीके नगरी जनसङ्ख्या १.१ करोड़से बेसी हलै, जखनकि राष्ट्रिय राजधानीप्रदेसके जनसङ्ख्या लगभग १.६८ करोड़ हलै । दिल्लीके नगरीसमूच्चय, जेकरामे उपनगर गाजियाबाद, फरीदाबाद, गुड़गाँओ आउ नोएडो हे, जेकरा राष्ट्रिय राजधानीक्षेत्र (रा॰रा॰क्षे॰, NCR) के रूपमे जानल जाहे, के अनुमानित जनसङ्ख्या २.८ करोड़से बेसी हे, जे एकरा भारतके सबसे बड़ा आउ बिश्वके दोसरा बड़का (टोकियोके बाद) महानगरीयक्षेत्र बनावहे ।
ई नगरके गौरवशाली पौराणिक इतिहास है, आउ पुराणमे एकर विशेष महत्व है । ई भारतके अति प्राचीन नगर है । एकर इतिहासके प्रारम्भ सिन्धु घाटी सभ्यतासे जुड़ल है । हरियाणा भिरुके क्षेत्रमे होएल खुदाईसे ई बातके प्रमाण भेटलै हे । महाभारत कालमे एकर नाम इन्द्रप्रस्थ हलै । दिल्ली सल्तनतके उत्थानके साथे दिल्ली एक प्रमुख राजनैतिक, सांस्कृतिक एवं वाणिज्यिक नगरके रूपमे उभरलै ।[13] एहाँ ढेर प्राचीन एवं मध्यकालीन इमारत आउ ओकर अवशेषके देखल जा सकहै । १६३९ मे मुगल बादशाह शाहजहाँ दिल्लियेमे एक चारदीवारीसे घेरल नगरके निर्माण करवौलकै जे १६७९ से १८५७ तक मुगल साम्राज्यके राजधानी रहलै ।
१८मा एवं १९मा शताब्दीमे ब्रिटिश इस्ट इण्डिया कम्पनी लगभग पूरा भारतके अपन कब्जामे ले लेलकै । ई सब लोग कलकताके अपन राजधानी बनौलकै । १९११ मे दिल्ली दरबारमे अङ्ग्रेजी सरकार फैसला कैलकै कि राजधानीके वापिस दिल्ली लावल जाये । एकराला पुराना दिल्लीके दक्षिणमे एक नया नगर नवदिल्लीके निर्माण प्रारम्भ होलै । अङ्ग्रेजसे १९४७ मे स्वतन्त्रता प्राप्त करके नवदिल्लीके भारतके राजधानी घोषित कैल गेलै ।
स्वतन्त्रता प्राप्तिके पश्चात् दिल्लीमे विभिन्न क्षेत्रसे लोगके प्रवासन होलै, एकरासे दिल्लीके स्वरूपमे आमूल परिवर्तन होलै । विभिन्न प्रान्त, धर्म एवं जातिके लोगके दिल्लीमे बसके चलते दिल्लीके नगरीकरण त होइवे करलै साथे एहाँ एक मिश्रित संस्कृतियो जनम लेलकै । आज दिल्ली भारतके एक प्रमुख राजनैतिक, सांस्कृतिक एवं वाणिज्यिक केन्द्र है ।
नामकरण
[edit | edit source]ई नगरके नाम "दिल्ली" कैसे पड़लै एकर कौनो निश्चित सन्दर्भ न भेटै, किन्तु व्यापक रूपसे ई मानल गेलै है कि ई एक प्राचीन राजा "ढिल्लु" से सम्बन्धित है । कुछ इतिहासकारके ई मानल है कि ई देहलीज के एक विकृत रूप है, जेकर हिन्दुस्तानीमे अर्थ होवहै 'चौखट', जे कि ई नगरके सम्भवतः सिन्धु-गङ्गा समभूमिके प्रवेश-द्वार होवेके सूचक है । एक आउ अनुमानके अनुसार ई नगरके प्रारम्भिक नाम "ढिलिका" हलै । हिन्दी/प्राकृत "ढीली"ओ ई क्षेत्रला प्रयोग कैल जा हलै ।
इतिहास
[edit | edit source]
दिल्लीके प्राचीनतम उल्लेख महाभारत नामक महापुराणमे भेटहै जने एकर उल्लेख प्राचीन इन्द्रप्रस्थके रूपमे कैल गेलै हे । इन्द्रप्रस्थ महाभारत कालमे पाण्डवके राजधानी हलै ।[14] पुरातात्विक रूपसे जे पहिले प्रमाण भेटलै हे ओकरासे मालूम चललै हे कि ईसासे दु हजार वर्ष पहिलहुँ दिल्ली एवं ओकर भिरु मानव निवास करहलथिन ।[15]
मौर्यकाल (ईसा पूर्व ३००) से एहाँ एक नगरके विकास होएल आरम्भ होलै । महाराज पृथ्वीराज चौहानके दरबारी कवि चन्द बरदाईके हिन्दी रचना पृथ्वीराज रासोमे तोमर राजा अनङ्गपालके दिल्लीके संस्थापक बतावल गेलै हे । ऐसन मानल जा है कि उही 'लाल-कोट' के निर्माण करवौलकै हल आउ महरौलीके गुप्तकालीन लौह-स्तम्भके दिल्ली लौलकै । दिल्लीमे तोमरके शासनकाल वर्ष ९००-१२०० तक मानल जा है । 'दिल्ली' या 'दिल्लिका' शब्दके प्रयोग सर्वप्रथम उदयपुरमे प्राप्त शिलालेख पर पाएल गेलै । ई शिलालेखके समय वर्ष ११७० निर्धारित कैल गेलै । महाराज पृथ्वीराज चौहानके दिल्लीके अन्तिम हिन्दु सम्राट मानल जा है ।
१२०६ ई० के बाद दिल्ली दिल्ली सल्तनतके राजधानी बनलै । एकरा पर खिलजी वंश, तुगलक वंश, सैयद वंश आउ लोदी वंश समेत कुछ अन्य वंश शासन कैलकै । ऐसल मानल जा है कि आजके आधुनिक दिल्ली बनेसे पहिले दिल्ली सात बेर उजड़लै आउ विभिन्न स्थान पर बसलै, जेकर कुछ अवशेष आधुनिक दिल्लीमे अखनियो देखल जा सकहै । दिल्लीके तत्कालीन शासक एकर स्वरूपमे ढेर बेर परिवर्तन कैलक । मुगल बादशाह हुमायूँ सरहिन्द भिरु युद्धमे अफगानके पराजित कैलक आउ बिन कौनो विरोधके दिल्ली पर अधिकार कर लेलक । हुमायूँके मृत्युके बाद हेमू विक्रमादित्यके नेतृत्वमे अफगान मुगल सेनाके पराजित करके आगरा आउ दिल्ली पर पुनः अधिकार कर लेलकै । मुगल बादशाह अकबर अपन राजधानीके दिल्लीसे आगरा स्थान्तरित कर देलकै । अकबरके पोता शाहजहाँ (१६२८-१६५८) सत्रहमा शताब्दीके मध्यमे एकरा सतमा बेर बसौलकै जेकरा शाहजहाँनाबादके नामसे बोलवल गेलै । शाहजहाँनाबादके आम बोलचालके भाषामे पुरान नगर या पुरान दिल्ली कहल जा है । प्राचीनकालसे पुरान दिल्ली पर अनेक राजा एवं सम्राट राज्य कैलक हे आउ समय-समय पर एकर नामोमे परिवर्तन कैल जाइल रहलै हल । पुरान दिल्ली १६३८ के बाद मुगल सम्राटके राजधानी रहलै । दिल्लीके अन्तिम मुगल बादशाह बहादुर शाह जफर हल जेकर मृत्यु निवार्सनेमे रङ्गूनमे होलै ।

१८५७ के सिपाही विद्रोहके बाद दिल्ली पर ब्रिटिश शासनके हुकूमतमे शासन चले लगलै । १८५७ के ई प्रथम भारतीय स्वतन्त्रता सङ्ग्रामके आन्दोलनके पूरा प्रकारसे दबावेके बाद अङ्ग्रेज बहादुरशाह जफरके रङ्गून भेज देलकै आउ भारत पूरा प्रकरासे अङ्ग्रेजके अधीन हो गेलै । प्रारम्भमे ऊ कलकतेसे शासन सम्भारकै किन्तु ब्रिटिश शासनकालक अन्तिम दिनमे पीटर महानके नेतृत्वमे सोवियत रूसके प्रभाव भारतीय उपमहाद्वीपमे तेजी से बढ़े लगलै । जेकरा चलते अङ्ग्रेजके ई लगे लगलै कि कलकता जे कि भारतके धुर पूरुबमे हलै ओहाँसे अफगानिस्तान एवं इरान आदि पर सक्षम तरीकासे आसानीसे नियन्त्रण नै स्थापित कैल जा सकहै, आगे चलके एही कारणसे १९११ मे उपनिवेश राजधानीके दिल्ली स्थानान्तरित कर देल गेलै एवं अनेक आधुनिक निर्माण कार्य करवाल गेलै । नगरके बड़ भागके ब्रिटिश आर्किटेक्ट्स सर एडविन लुटियन्स आउ सर हर्बर्ट बेकर द्वारा डिजाइन कैल गेलै हल । १९४७ मे भारतके स्वतन्त्रताके बाद एकरा अधिकारिक रूपसे भारतके राजधानी घोषित कर देल गेलै । दिल्लीमे ढेर राजाके साम्राज्यके उदय आउ पतनके साक्ष्य आझो विद्यमान है ।
जनसाङ्ख्यिकी
[edit | edit source]दिल्लीके जनसङ्ख्या | |||
---|---|---|---|
जनगणना | जनसंख्या | %± | |
१९०१ | ४,०५,८१९ | ||
१९११ | ४,१३,८५१ | 2.0% | |
१९२१ | ४,८८,४५२ | 18.0% | |
१९३१ | ६,३६,२४६ | 30.3% | |
१९४१ | ९,१७,९३९ | 44.3% | |
१९५१ | १७,४४,०७२ | 90.0% | |
१९६१ | २६,५८,६१२ | 52.4% | |
१९७१ | ४०,६५,६९८ | 52.9% | |
१९८१ | ६२,२०,४०६ | 53.0% | |
१९९१ | ९४,२०,६४४ | 51.4% | |
२००१ | १,३७,८२,९७६ | 46.3% | |
source: delhiplanning.nic.in † १९५१ मे (१९४७ के भारतके विभाजनके बाद) बड़ पैमाना पर प्रवासनके चलते जनसङ्ख्यामे विशाल वृद्धि होलै । (ह्यूज पॉप्युलेशन राइज इन १९५१ ड्यू टू लार्ज स्केल इमिग्रेशन आफ्टर पार्टीशन आफ इण्डिया इन १९४७). |
१९०१ मे ४ लाखके जनसङ्ख्याके साथे दिल्ली एक छोट नगर हलै । १९११ मे ब्रिटिश भारतके राजधानी बनेके साथे एकर जनसङ्ख्या बढ़े लगलै । भारतके विभाजनके समय पाकिस्तानसे एक बडी बड़ सङ्ख्यामे लोग आके दिल्लीमे बसने लगलन । ई प्रवासन विभाजनके बादो चलैत रहलै । वार्षिक ३.८५% के वृद्धिके साथ २००१ मे दिल्लीके जनसङ्ख्या १ करोड़ ३८ लाख पहुँच गेलै हे ।[16] १९९१ से २००१ के दशकमे जनसङ्ख्याके वृद्धिके दर ४७.०२% हलै । दिल्लीमे जनसख्याके घनत्व प्रति किलोमीटर ९,२९४ व्यक्ति आउ लिङ्गानुपात ८२१ महिला एवं १००० पुरूषके है । एहाँ साक्षरताके प्रतिशत ८१.८२% है ।
सम्बन्धित लेख
[edit | edit source]सन्दर्भ
[edit | edit source]- ↑ "Vinai Kumar Saxena appointed Delhi Lieutenant Governor after Anil Bajial's exit". हिन्दुस्तान टाइम्स (अङ्ग्रेजी मे). 23 मई 2022. मूलसे 23 मई 2022 के पुरालेखित. अभिगमन तिथि 23 मई 2022.Wp/mag/सीएस१ रखरखाव: नामालूम भाषा (link)
- ↑ "Delhi Info". unccdcop14india.gov.in. मूलसे 29 नवम्बर 2020 के पुरालेखित. अभिगमन तिथि 24 नवम्बर 2020.
- ↑ "Delhi (India): Union Territory, Major Agglomerations & Towns – Population Statistics in Maps and Charts". City Population. मूलसे 2 मार्च 2017 के पुरालेखित. अभिगमन तिथि 28 फरवरी 2017.
- ↑ 4.0 4.1 "Official Language Act 2000" (PDF). दिल्ली सरकार. 2 जुलाई 2003. मूल (PDF) से 4 March 2016 के पुरालेखित. अभिगमन तिथि 17 जुलाई 2015.
- ↑ "Gross State Domestic Product of Delhi" (PDF). योजना विभाग, दिल्ली सरकार. प॰ 16. मूलसे 1 जुलाई 2020 के पुरालेखित (PDF). अभिगमन तिथि 12 फरवरी 2022.
- ↑ "Handbook of Statistics of Indian States" (PDF). भारतीय रिजर्व बैङ्क. पप॰ 37–42. मूलसे 9 अक्टूबर 2022 के पुरालेखित (PDF). अभिगमन तिथि 11 फरवरी 2022.
- ↑ Gross State Domestic Product (Current Prices). Reserve Bank of India. (Report).
- ↑ Per Capita Net State Domestic Product (Current Prices). Reserve Bank of India. (Report).
- ↑ "Delhi NCT, India". C40 Cities. मूलसे 14 मार्च 2024 के पुरालेखित. अभिगमन तिथि 25 मार्च 2024.
- ↑ "Gendering Human Development". मूलसे 26 मार्च 2023 के पुरालेखित. अभिगमन तिथि 27 जनवरी 2023.
- ↑ 11.0 11.1 "Census 2011 (Final Data) – Demographic details, Literate Population (Total, Rural & Urban)" (PDF). planningcommission.gov.in. Planning Commission, Government of India. मूल (PDF) से 27 जनवरी 2018 के पुरालेखित. अभिगमन तिथि 3 अक्टूबर 2018.
- ↑ "Find Pin Code". डाक विभाग. मूलसे 3 जून 2019 के पुरालेखित. अभिगमन तिथि 5 जून 2019.
- ↑ Aitken, Bill (2001) [2002]. Speaking Stones: World Cultural Heritage Sites in India. Eicher Goodearth Limited. पप॰ 264 pages. आई॰ऍस॰बी॰एन॰ 8187780002. मूलसे 14 सितंबर 2011 के पुरालेखित. अभिगमन तिथि 14 मार्च 2009.
|archive-date=
में तिथि प्राचल का मान जाँची (सहायता) - ↑ "Chapter 1: Introduction" (PDF). Economic Survey of Delhi, 2005–2006. Planning Department, Government of National Capital Territory of Delhi. पप॰ pp1–7. मूल (PDF) से 13 नवम्बर 2016 के पुरालेखित. अभिगमन तिथि 21 दिसम्बर 2006.Wp/mag/सीएस१ रखरखाव: फालतू पाठ (link)
- ↑ "Delhi History". Delhi Tourism. Advent InfoSoft (P) Ltd. मूल से 8 दिसंबर 2006 के पुरालेखित. अभिगमन तिथि 22 दिसम्बर 2006.
|archive-date=
में तिथि प्राचल का मान जाँची (सहायता) - ↑ "Provisional Population Totals: Delhi". Provisional Population Totals : India . Census of India 2001, Paper 1 of 2001. Office of the Registrar General, भारत. मूलसे 11 अगस्त 2007 के पुरालेखित. अभिगमन तिथि 14 मार्च 2009.
- Wp/mag/सीएस१ रखरखाव: नामालूम भाषा
- Wp/mag/Pages containing cite templates with deprecated parameters
- Wp/mag/सीएस१ त्रुटि: तिथियाँ
- Wp/mag/सीएस१ रखरखाव: फालतू पाठ
- Wp/mag
- Wp/mag/हिन्दीभाषा पाठ युक्त लेख
- Wp/mag/Lang and lang-xx using deprecated ISO 639 codes
- विकिडेटा पर अनुपलब्ध निर्देशाङ्क
- Wp/mag/Pages with bad rounding precision
- Wp/mag/Pages using infobox settlement with image map1 but not image map
- Wp/mag/दिल्ली
- Wp/mag/भारतके केन्द्रशासितप्रदेश
- Wp/mag/भारतके राज्य आउ केन्द्रशासितप्रदेश
- Wp/mag/भारतके महानगर