Wp/rki/ဝေသာလီခေတ်

ဝေသာလီခေတ် (အေဒီ ၃၅၀ မှ ၈၁၈ ထိ)

ဝေသာလီမြို့ရေ မြောက်လတ္တီတွဒ် ၂၀ ဒီဂရီ ၄၀ဲ၊ အရှေ့လောင်ဂျီတွဒ် ၉၃ ဒီဂရီ ၉ဲတွင်ဟိ၍ မြောက်ဦးမြို့ဧ့ မြောက်ဖက် (၅)မိုင်ခန့်အကွာတွင် တည်ဟိရေ။ ဝေသာလီမြို့ဧ့အနောက်ဖက်မာ ကုလားတန်မြစ်ဧ့လက်တက် တစ်ခုဖြစ်ရေ ရမ်းချောင်းဟိရေ။ မြို့ဧ့အရှေ့ဖက်တွင် ရမ်းချောင်းတောင်တန်းကြီး တည်ဟိရေ။ မြို့ရိုးတည်နီပုံမှာ မြောက်ဖက်နန့်အရှေ့ဖက်၌ ဖြောင့်တန်းပြီး၊ တောင်ဖက်နန့်အနောက်ဖက်တွင် ကွေးနီရေ။ မြို့ကိုဖြတ်၍ ရမ်းချောင်းမှ ချောင်းလက်တက်ငယ် တစ်ခု စီးဆင်းနီရေ။ ဝေသာလီမြို့ဧ့မြောက်ဖက်နန့် တောင်ဖက်မြို့ရိုးအကျယ်မှာ ပေတစ်သောင်းခန့် ဟိပြီး အရှေ့ဖက်နန့် အနောက်ဖက် မြို့ရိုးအကျယ်မှာ ပေခြောက်ထောင့်ငါးရာခန့် ဟိရေ။ ဤမြို့ရိုးမှာ အပြင်မြို့ရိုးဖြစ်ရေ။ အတွင်း၌ မြို့ရိုးတစ်ခုဟိသိမ်းရေ။ ထိုမြို့ရိုးပတ်လည်တွင် ကျုံးဟိရေ။ အရှေ့ဖက်၌ဟိရေကျုံးကို ယခုတိုင် ရေအင်းကြီးအဖြစ် တွိ့မြင်နိုင်သိမ်းရေ။ ရှေးခေတ်လူနီအိမ်ခြေတိမှာ အရှေ့ဖက်ကျုံးနန့် တံတိုင်းကြားတွင် ဟိခကြောင်း ဂနိထိ အုတ်ကုန်းတိစွာက သက်သေခံ လျှက်ဟိရေ။

နန်းတော်မှာ အတွင်းမြို့ရိုးထဲတွင် တည်ဟိရေ။ နန်းတော်ကုန်းမှာ မြောက်ဖက်မှ တောင်ဖက်သို့ ပေတစ်ထောင့်ငါးရာခန့် ကျယ်ပြီး၊ အရှေ့မှ အနောက်သို့ ပေတစ်ထောင်ခန့် ကျယ်ရေ။ ယခုအခါ နန်းရာကုန်းပေါ်တွင် လူတိနီအိမ် ဆောက်လုပ်လျှက် နီထိုင်ကတ်ရေ။ ဝေသာလီမြို့အတွင်း၌ လူတိသောက်သုံးရန် ရေတွင်းရေကန်တိစွာ ဟိရေ။ မြို့ဧ့အနောက်ဖက်အခြမ်းတွင် ရှေးအခါက အဆောက်အဦးတိ ဆောက်လုပ်ခရေ တောင်ကုန်းတိဟိရေ။ ထိုတောင်ကုန်း တစ်ခုနန့်တစ်ခုကြားတွင် ကျုံးခြားလျှက်ဟိရေ။ အိမ်ရာကြီးခေါ် သီရိစနြားမင်းနန့် သုဝဏ္ဏဒေဝီရို့ နီထိုင်ခရေကုန်းမြင့်ကိုဂနိတိုင် တွိ့မြင်နိုင်သိမ်းရေ။

ဝေသာလီမြို့ဧ့ အမည်အပြည့်အစုံမှာ ဝေသာလီကျောက်လှေကားမြို့ ဖြစ်ရေ။ အနောက်ဖက် ရမ်းချောင်းကမ်းပါးတွင် ဝေသာလီခေတ် ထွန်းကားစဉ်က နိုင်ငံခြားသင်္ဘောတိ ဆိုက်ကပ်ရန် ကျောက်တုံးတိကို လှေကားထစ်သဖွယ် ထုလုပ်ထား ခရေ။ ယခုအခါ ဒီရေကျချိန်တွင် ြွကင်းကျန်ရေ ကျောက်တုံးအနည်းငယ်မျှကို မြင်နိုင်သိမ်းရေ။ ထိုလှေကားထစ်သဖွယ်ကျောက်တုံးတိဟိခြင်းကြောင့် ဝေသာလီကျောက်လှေကားမြို့ဟု ခေါ်တွင်ရခြင်းဖြစ်ရေ။ ယခုအခါ၌ ဝေသာလီမြို့တော်ဟောင်း နီရာတွင် ရွာငယ်သုံးရွာ တည်ဟိရေ။ ၎င်းရို့မှာ သလ္လာဝတီခေါ် ပေါက်တောပြင်ရွာ၊ ဝေသာလီအင်းရွာနန့် ဝေသာလီ ရွာဟောင်းရို့ ဖြစ်ကတ်ရေ။ ဝေသာလီမြို့ဟောင်းဧ့တောင်ဖက် မြို့ရိုးအနီးတွင် သလ္လာဝတီရွာ တည်ဟိရေ။ ထိုမြို့ရိုးပေါ်တွင် မြောက်ဦး-ကျောက်တော်ကားလမ်းကို ဖောက်လုပ်ထားရေ။ ၎င်းလမ်းအတိုင်းလားကေ၊ သလ္လာဝတီခွဆုံမှ မိုင်ဝက်ခန့်အကွာ ကုန်းငယ်တစ်ခုမှ လွန်ခရေ နှစ်လေးဆယ်ခန့်က ကြေးနီပုရပိုက် တစ်ချပ်ရဟိခရေ။ ၎င်းတွင် ဝေသာလီမင်းတစ်ပါးဧ့မြေလှူအမိန့်ပြန်တမ်းကို ခြောက်ရာစုမတိုင်မီက အသုံးပြုခရေ အက္ခရာဖြင့် ရီးထိုးထားရေ။ သလ္လာဝတီရွာဟိ ဘုန်းကြီး ကျောင်းမှာ ကုန်းငယ်တစ်ခုပေါ်တွင် တည်ဟိရေ။ ထိုကုန်းမှာ အနန ́စနြ ́မင်း တည်ထားကိုးကွယ်ခရေ အနနေ ́ာဒယကျောင်း တော်ရာဟု အဆိုဟိကတ်ရေ။ ကျောင်းဝင်းအတွင်း၌ ရှေးခေတ်က တူးခရေ အုတ်စီရေတွင်းတစ်ခု ဟိရေ။ ကျောင်းအနီးအနား တွင် ကျောက်ရုပ်ထုတိ စိုက်ထားခရေ ကျောင်းတုံးခုံတိကို တွိ့မြင်နိုင်သိမ်းရေ။ ကျောင်းပေါ်တွင် ဝေသာလီခေတ် စေတီတစ်ဆူ ပြိုပျက်ရာမှ ရဟိထားရေ သံထီးအဆင့်ဆင့်နန့် သံပိန္နဲတိုင်တစ်ချောင်း၊ ၎င်းအပြင် စေတီတစ်ဆူဧ့ ဌာပနာမှ ရဟိရေ သတ္တုမဏ္ဍိုင်တစ်ခုကို တွိ့မြင်နိုင်သိမ်းရေ။

သလ္လာဝတီရွာမှ မြောက်ဖက်သို့ လူလားလမ်းအတိုင်း လျှောက်လားကေ ဝေသာလီအင်းရွာသို့ ရောက်ရေ။ အင်းရွာ ဟု ခေါ်ရခြင်းမှာ ရှေးခေတ် ကျုံးတိမ်ကော၍ အင်းကြီးဖြစ်နီရေ့အနီးတွင် ရွာတည်ဟိရေကြောင့် အင်းရွာဟုခေါ်ရေ။ ထိုရွာမှ ဆက်လားကေ ဝေသာလီရွာဟောင်းသို့ ရောက်ရေ။ ရွာဝင်ဝလကျာ်ဖက်တွင် တောင်ကုန်းတစ်ခုဟိရေ။ ၎င်းတောင်ကုန်းကို လက်ခတ်တောင်ဟု ခေါ်ရေ။ တောင်ပေါ်ဟိ ဘုန်းကြီးကျောင်းဝင်းအတွင်း၌ ရှေးအခါက ကျောက်ရုပ်တိ စိုက်ထူခရေ ရက္ကန်းလက်ခတ်သဏ္ဌာန် ကျောက်တုံးကြီးတစ်ခု ဟိရေ။ ဘုန်းကြီးကျောင်းရှေ့တွင် သွပ်မိုး ဝါးထရံကာအဆောက် အဦးတစ်ခုဟိရေ။ ထိုအထဲတွင် ကျောက်တုံးကြီးတိကို ထုလုပ်ထားရေ နတ်ရုပ်တိဟိရေ။ ထိုတောင်ကုန်းပေါ်မှ အနန ́စနြ ́မင်းကျောက်စာကို မင်းဗာဘုရင်ကြီးရေ မြောက်ဦးမြို့ သျှစ်သောင်းဘုရားသို့ ရွှေ့ပြောင်းခရေဟု အဆိုဟိရေ။ ဝေသာလီဧ့နန်းတော်ကုန်းမှာ လက်ခတ်တောင်နားတွင် ကပ်လျှက်ဟိရေ။ ဝေသာလီရွာတစ်ခုလုံးတွင် ကျောက်တုံးတိ၊ အုတ်အကျိုးအပဲ့တိ ပြန့်ကြဲလျှက်ဟိရေ။ ရွာပတ်လည် တောင်ကုန်းတိပေါ်တွင် စေတီပုထိုးပျက်တိနန့် ဘုရားရုပ်ထု အကျိုးအပဲ့တိ ဟိရေ။ ထိုပြိုပျက်နီရေ စေတီပုထိုးတိမှ ကျွတ်ထွက်လာရေ့ ကျောက်တုံးတိရေ ယေဓမ္မာဟေတု ပဘာဝါဂါထာတော် ထိုးထားရေကျောက်တုံးတိလည်း ပါလာရေကို တွိ့ရရေ။ ထိုစာပါရေကျောက်တုံး တိကို မြောက်ဦးမြို့ ရှေးဟောင်းသမိုင်းပြတိုက်တွင် သိမ်းဆည်းထားဟိရေ။

ဝေသာလီခေတ် ယဉ်ကျေးမှု

ဝေသာလီခေတ်ကို ရခိုင်ရာဇဝင်အဆိုအရ မဟာတိုင်းစနြ ́ားမင်းကြီး တည်ထောင်ခရေဟုဆိုရေ။ အနန ́စနြ ́မင်း ကျောက်စာအရ ဒွင်စနြ ́ားမင်းမှာ ဒုတိယဝေသာလီမင်းဆက်ကို တည်ထောင်ရေမင်းဖြစ်ကြောင်း တွိ့ရရေ။ ထိုမင်းနန်းတက် ရေ သက္ကရာဇ်ကို ဒေါက်တာဂျွန်စတင်က အေဒီ ၃၅၀ ဟု ဖော်ပြထားရေ။ ဤသက္ကရာဇ်ကို ရခိုင့်သမိုင်း သုတေသီတိက လည်း သဘောတူဂနိထိ ထောက်ခံကတ်ရေ။ အနန ́စနြ ́မင်းကျောက်စာအရ (၂၂)ဆက်မြောက်မင်းမှာ အနန ́စနြ ́မင်းဖြစ်ပြီး၊ အေဒီ ၇၀ဝ ဟု ယူဆထားရေ။ ရခိုင်ရာဇဝင်အဆိုအရ ဝေသာလီခေတ်ကို မဟာတိုင်းစနြ ́ားမင်း တည်ထောင်ပြီး စနြ ́ားမင်း (၉)ဆက် စိုးစံခ၍၊ နောက်ဆုံးမင်းမှာ စူဠစနြ ́ားမင်းဖြစ်ကြောင်း ရီးသားထားရေ။ စူဠစနြ ́ားမင်းနောက် အမြကူ၊ အမြတူနန့် ပဲဖြူမင်းရို့ ဝေသာလီတွင် အုပ်စိုးခကြောင်း၊ စူဠစနြ ́ားမင်းဧ့တူတော် ပဉ္စာမြို့ကို တည်ထောင်ခကြောင်း၊ ရခိုင်ရာဇဝင်တိက ဖော်ပြထားရေ။ ဝေသာလီခေတ်ရေ အေဒီ လေးရာစုမှ ရှစ်ရာစုထိ နှစ်ပေါင်းလေးရာကျော် ထွန်းကားခသဖြင့် ဝေသာလီ ခေတ် ယဉ်ကျေးမှုမှာလည်း အဆင့်အတန်းမြင့်မားကြောင်း တွိ့ရပေရေ။

ဝေသာလီခေတ်ဘာသာရီး

ဝေသာလီခေတ်တွင် ထေရဝါဒဗုဒ ̈ဘာသာ ထွန်းကားခကြောင်းကို ယေဓမ္မာဟေတု ပဘာဝါဂါထာတော် ထိုးထားရေ ကျောက်တုံးတိက သက်သေခံနီရေ။ တိပြားလှစွာရေ စေတီပုထိုးတိနန့် ကျောက်ဆင်းထုကြေးဆင်းထုတော်တိကလည်း ဗုဒ ̈သာသနာ နီရောင် လရောင်ပမာ ထွန်းကားခကြောင်း ဖော်ပြနီရေ။ အနန ́စနြ ́ားကျောက်စာအရ ဝေသာလီမြို့တော်တွင် နီထိုင်ရေ ဗြဟ္မဏပုဏ္ဏားရို့ကိုလည်း လွတ်လပ်စွာ ကိုးကွယ်ခွင့်ပီးခကြောင်း သိရရေ။ ယင်းကြောင့် ၎င်းရို့ဧ့ ကိုးကွယ် ရာဖြစ်ရေ ပိဿနိုးနတ်ရုပ် မဟာဂင်္ဂါနတ်ရုပ်၊ ကိန်ချနို၊ မဟာဒေဝါ စရေ နတ်ရုပ်တိကို ဂနိထက်တိုင် ဝေသာလီနယ်ပယ် တွင် တွိ့ရသိမ်းရေ။ ယကေလည်းသော ဘုရားရုပ်ထု ဆင်းထုတော်တိလောက် တိတိပြားပြား မတွိ့ရချေ။

စန္ဒြမင်းလက်ထက်

လူဟိ၍ စည်ကား ဝေသာလီကျောက်လှေခါးမြို့ရေ ဆိပ်ကမ်းကောင်းရေ။ အရပ်ရပ်မှ ကုန်ရေ လီရေ။ မင်း၉ဆက်ထိလှံပျံရ၍ ဘုန်းတန်ခိုးကြီးမားရေဟု ဆိုလီရေ။ ရွှေငွေတိပေါတိ၍ အလွန်ပင် ချမ်းသာခလီရေ။ မြို့တော်လည်း နတ်ပြည်နန့်မနှိုင်းသာအောင် လှပတင့်တယ်ခလီရေဆိုဧ။ ဗုဒ္ဓသာသနာတော် လည်း အလွန်စည်ကားခလီရေ။ သာသနာတော်ထွန်းလင်းရေကြောင့် ရုပ်သျှင်တော်မဟာမုနိကို မင်းနန့်ပြည်သူရို့ တလေးတစားကိုးကွယ်ခကြလီရေ။ ထိုရုပ်သျှင်တော်၌ ပတ္တမြားစီရေ ဦးသျှောင်တော်ရွှေမကိုဋ်ကို တပ်ဆင်ခကြလီရေ။ မွန်နန့်သီဟိုဠ်မှမထေရ်တိလည်း လာရောက်ဖူးမျှော်ခကြရေ။ မဟာမုနိသိမ်တော်ရေ မီးလောင်လီသဖြင့် သားတော်သူရိယစန္ဒြားလက်ထက် ပြန်လည်၍ ဇေတဝန်ငါးဆင့်အသစ် ဆောက်လုပ်ခကြရေ။ ဆောက်လုပ်အပြီးတွင် နိုင်ငံပေါင်းတိစွာကို ဖိတ်ကြား၍ အလှူကြီးပီးခရေ။ မင်းပေါင်း ၅၃ယောက်ဖိတ်ကြားပွဲတော်သို့ လာရောက်ခကြ လီရေ။ မဟာမုနိသိမ်အပြင်ဖက်တွင် ရဟန်းသံဃာတော်တိအတွက် ကျောင်းဆောက်လှူဒါန်းထားရေ။ ဥပသမ္ပဒခံရန် (ရဟန်းပြုရန်) သိမ်တိကိုလည်း သမုတ်လှူဒါန်းထားဟိလီရေ။

စန္ဒမင်းတိလက်ထက်

သီလဝန်ဂုဏဝန်းမထေရ်မွန်မထေရ်ကြီး တစ်ရေင်းမြောက်မျှ ဟိကုန်ရေ၊ ရဟန်း၊ သံဃာတော်သာမဏေအပေါင်းရို့ကား ရေင်းသိန်းမက တိလှပေရေဆိုဧ။

မဟာစန္ဒြားမင်းလက်ထက်

ဗေဒင် ကိန်းခန်းနန့်ပတ်သက်၍ ယောက်ဖတော်ကျောက်လှေကားဘုန်းကြီးနန့် တွက်စစ်၍လငင်ခြင်းပြုခကြလီရေ။

စူဠစန္ဒြားမင်းလက်ထက်

ဓမ္မစော၊ ဥတ္တမစော၊ ဟူးရာဖြူ၊ ဟူးရာညိုရို့နန့်တွက်စစ်၍ ကစပ်ဘူးလီရေဆိုဧ။

သီရိစန္ဒြမင်း(၅၉၅-၆၉၇-အေဒီ) မင်းလက်ထက်

အနှစ်၅၆ဝ စေ့ရောက်လာ၍ ခ-ဆ-ပဉ္စကိန်း၊ ဥတ္တမကိန်းကို ဖြိုသိမ်းခလီရေ။ ထိုနှစ်ကိန်းနန့် ယခုရောက်ဆဲကောဇာကိုပေါင်းကေ သာသနာသက္ကရာဇ်ဖြစ်လီ ရေ။

သီရိစန္ဒြမင်းလက်ထက်

သာသနာနှစ် ၁၁၆၉ တွင် ပဉ္စမသံဂါယနာတင်ရေ။ “ဓာတုဋီကာ ဂေါဇာဂဏေ ရောက်လီမှန်စွာ၊ သာသနာနှစ်၊ အတိတ်ဖြစ်ခါ ထိုနှစ်မှာပင် စိတြပုဏ္ဏမီး-ပါဋိပဒ ဆုတ်စတစ်ရက်၊ နိထက်တွင်၊ မြသွင်မှိုင်းအိ၊ တန်းခိုးဟိရေ၊ ဘူမို့ရွှေတောင်၊ ဗွီထိပ်ခေါင်ကို၊ ညီအောင်ပြုလျှက် (မေဓပညာမော်ကွန်း) စန္ဒြ္ဒခေတ်တွင် ဘုရားဟောပိဋကတ်တော်တိကို သံဂါယနာတင်မှု စတင်ခလီရေ။ စုပေါင်းရွတ်ဆို၍ မပျောက် မပျက်ရန် သံဂါယနာတင်ခခြင်းဖြစ်ရေ။

ထူလစန္ဒားမင်းလက်ထက်

ဓညဝတီမြို့နိဂုံးသာခြင်းတွင် ထူလစန္ဒားမင်းလက်ထက် ပဉ္စမသံဂါယနာတင် ခရေဆိုဧ။ ထိုမင်းကို အာနန္ဒာစန္ဒြမင်းဟုလည်း ခေါ်တွင်ခကြလီရေ။ ဖော်ပြပါမေဓပညာမော်ကွန်းအရ သာသ နာသကြဇ်(ဓာတုဋီကာ)၁၁၆၉ ခုနှစ်တွင် စူဋရေဝမထေရ်က ဦးဆောင်၍ သံဂါ ၂ဝဝဝဖြင့် ဝေသာလီမြို့ရွှေတောင် (ယခု သရက်ချိုတောင်)တွင် ပဉ္စမသံဂါယနာတင်ခရေဆိုဧ။ ထိုမင်းကို အာနန္ဒာစန္ဒြမင်းဟုလည်း ခေါ်တွင်ခကြလီရေ။ ဖော်ပြပါ မေဓပညာမော်ကွန်းအရ သာသနာသကြဇ်(ဓာတုဋီကာ)၁၁၆၉-ခုနှစ်တွင် စူဠရေဝမထေရ်က ဦးဆောင်၍ သံဂါ ၂ဝဝဝဖြင့် ဝေသာလီမြို့ရွှေတောင်(ယခု-သရက်ချိုတောင်)တွင် ပဉ္စမသံဂါယနာတင်ခကြရေဆိုဧ။ ထိုဓမ္မသဘင်တွင် သီဟိုဠ်ကျွန်းမှလည်း ဝါဒတူရေပုဂ္ဂိုလ်(ငါးရာ)တိ ပါဝင်ကြလီရေ။ သီဟိုဠ်တွင် ပေထက်အက္ခရာတင်ရေနှစ်၊ သာသနာသကြဇ် ၄၅ဝဖြစ်ရာ၊ သီရိစန္ဒြမင်း သံဂါယနာရေ နှစ်ပေါင်း ၇ဝဝခန့်ကွာခြား လီရေ။ ထိုသံဂါယနာကား သုံးနှစ်ခန့်ကာလကြာလီရေ။ ကြေးနီချပ်ရို့ဖြင့် သံဂါယနာမူပိဋကတ်မျာကို ရီးထိုးခ ကြလီရေဆိုဧ။ သာသနာဝတ္တကမြေအဖြစ်တာ သုံးထောင်သတ်မှတ်လှူဒါန်းခလီရေဆိုဧ။ ပညာမေဓါမော်ကွန်းတွင် ပညာဟိတိကဘုရင်မင်းရို့ဧကောင်းမှုတော်ဆောင်ရွက်ခြင်းကိုလည်း မှတ်တမ်းတင် ထားခလီရာ သာသနာစည်ကားပွင့်လင်းကြောင်း ထင်ရှားလီရေ။

“သီရိစန္ဒြာရို့ရာဇာကား ပြည်ရွာခွန်ဆက်၊ လျှော့တန်တစ်ဝက် ရန်မျက်ခပ်သိမ်း၊ ငြိမ်းစီကြောင်းပြု ကောင်းမှု ပြည့်ဖြိုး၊ စေတီတိနန့် ပုထိုးဆင်းတု၊ မျက်ရှုကြည်လင်၊ ဖြူစင်မနော၊ ပြန့်ပြောစဖွယ်၊ ဂူကျောင်းသွယ်လျက်၊ လားလွယ် တံတား၊ ရိထားကန်တူး၊ မြောင်းတည်တူးဖြင့်၊ ဆည်းပူမယုတ်၊ ကြိုးကုတ်ဒါန၊ သီလတဖြာ၊ ဘာဝနာတရပ်၊ ဝိပဿနာ၊ ပွားကဲထိန်းချုပ်၊ လောကုတ်မဂ္ဂင်၊ ထုံးမွှန်းတင်ရေ။ ။ ဖိုလ်ဝင်နိဗ္ဗူရောက်ကြောင်းတည်း။