Wp/rki/ခမီလူမျိုး

ရခိုင်ပြည်တွင် ရခိုင်လူမျိုးတိနန့်အတူ တိုင်းရင်းသား မျိုးနွယ်စုငယ်တိ နီထိုင်လျက်ဟိပီရေ။ ဌာနဆိုင်ရာ စာရင်းဇယားတိအရ ရခိုင်မျိုးနွယ်စုတိအဖြစ် ရခိုင်၊ ခမီ၊ မြို၊ ၊ သက်၊ ဒိုင်းနက်၊ ကမန်၊ မရမာကြီး ဟူ၍ လူမျိုးစု ခုနစ်မျိုးဟိပီရေ၊ စစ်တွေမြို့ ပြည်နယ်ယဉ်ကျေးမှုပြတိုက်တွင် ရခိုင်မျိုးနွယ်စုဝင် တိုင်းရင်းသား ခုနစ်မျိုးနန့် ၎င်းရို့ဧအသုံးအဆောင်ပစ္စည်း တိကို ခင်းကျင်းပြသထားရေ။

ခမီလူမျိုးတိရေ ရှေးဘိုးဘေးဘီဘင် လက်ထက်ကတည်းက လက်ဆင့်ကမ်းသုံးနှုန်းလာခသည့် ခမီတေး အလင်္ကာ သမိုင်းရာဇဝင်ဝတ္ထု၊ ပုံပြင်အရကေလည်းကောင်း၊ ဂနိလက်ဟိ မိမိရို့ မိခင်ဘာသာစကားဖြင့် မိမိကိုယ်ကို ခေါ်ဝေါ် သုံးနှုန်းလျက်ဟိရေ ခမီ(Khamee) ဟူသည့် လူမျိုးအမည်နာမကိုသာ ခမီလူမျိုး ရို့က နှစ်သက်လက်ခံကတ်ရေ။

ခမီလူမျိုးတိအား ခမီ၊ ခမီး၊ ခမွီး၊ ခမွေ၊ ခမွှေး၊ ခူမီ၊ ခေမီ၊ မြို၊ တောင်သား၊ ချင်းဟူ၍လည်း အမျိုးမျိုးရီးသားခေါ်ဝေါ်ခြင်းကို ပြုကတ်ဧ၊ မိမိရို့ အချင်းချင်းမှာမူကား ခမီ ဟူ၍သာ ခေါ်ဆိုသုံးနှုန်းကတ်ရေ။ ခမီ ဟူရေဝေါဟာရရေ ခွတ်မု - ခွတ်မီ - ခမီ ဟု အဆင့်ဆင့်ပြောင်းလဲလာခြင်းဖြစ်ရေ၊ ၎င်းကို ခမီလူမျိုးရို့ဧ ခမီရိုးရာတေးအလင်္ကာ တိတွင် တွိ့ရရေ။

ခွတ်မု=ကမ္ဘာဦး နီလ မထွက်ပေါ်မီ အမှောင်ဂူကမ္ဘာလောကဟု အဓိပ္ပာယ်ရပြီး ခွတ်မီ=ကမ္ဘာဦးကာလ နီလ မထွက်ပေါ်မီအမှောင်ဂူကမ္ဘာ လောကလူသား ဟု အဓိပ္ပာယ်ရရေ၊ ဝင်/ခွတ် ရေ ရွာ/ဂူတွင်း အဓိပ္ပာယ်ရပြီး မီ-ရေ ခမီ အလင်္ကာဘာသာစကား လမီဟူရေ စကားမှဖြစ်၍ လူသားဟု အဓိပ္ပာယ်ရရေ၊ ယင်းချင့်ကြောင့် ခမီဟူရေမှာ ကမ္ဘာဦးလူသား သို့မဟုတ် ဂူနီလူသားဟု အဓိပ္ပာယ်ရလီ ရေ၊ ယင်းချင့်ကြောင့် ခမီလူမျိုးရို့ရေ ဂနိ အချိန်အထိ မိမိရို့ဧ မိခင်ဘာသာစကားဖြင့် လူမျိုးအမည်ပြောကတ်ကေ မန်ယီ ခမီယီ/ ကတ်ယီ ခမီယီ (ငါရို့ခမီလူမျိုးတွေ)ဟု သုံးနှုန်းလိဟိကတ်ရေ၊

ဆင်းသက်လာပုံသမိုင်းကြောင်း

ခမီလူမျိုးရို့ရေ တိဗက်-မြန်မာ မျိုးနွယ်စုဝင် ဘာသာစကားကို ပြောဆိုရေ ချင်း၊ ကချင်အုပ်စုတွင် ပါဝင်ရေ၊ ရှေးဟောင်း စာပီအထောက် အထားတိအရ တိဗက်-မြန်မာရို့နီထိုင်ခဖူးရေ ရှေးဟောင်း နီရပ်ရေ ယခုတရုတ်နိုင်ငံ မြစ်ဝါမြစ် အညာ ပိုင်းဖြစ်မည်ဟု ခန့်မှန်းကတ်ရေ၊

ဘီစီ ၁၁ ရာစုခန့်တွင် တိဗက်-မြန်မာရို့ရေ အုပ်စု နှစ်စုကွဲလားရေ။ ကော်ကော်နိုရ်ပင်လယ်ပြာ အိုင်ကြီးဧ အနောက်ဘက်နန့် အနောက် တောင်ဘက်သို့ ပျံ့နှံ့လားရေ အုပ်စုကို အနောက် တိဗက်-မြန်မာဟု လည်းကောင်း၊ အရှေ့ဘက် တရုတ်နိုင်ငံ စီချွန်နယ်သို့ ပျံ့နှံ့ လားသည့် အုပ်စုကို အရှေ့တိဗက်-မြန်မာဟု လည်းကောင်း ခေါ်ဆိုရေ၊

အနောက်၊ အနောက်တောင်ဘက်သို့ ပျံ့နှံ့လားရေ တိဗက်-မြန်မာအုပ်စုဝင်ဖြစ်ပြီး ခမီလူမျိုးရို့ဧ ရာဇဝင်တေးအလင်္ကာတိတွင်လည်း တီဘွင်း ကက်နီတိဗက်ပြည်မှ ဆင်းလာရေဟု ပြောရေ၊ ခမီဘာသာစကားတွင် တီဘွင်း= တိဗက်၊ ကက်နီ=ကုန်းပြင်မြင့် ဖြစ်ရေ၊

အချို့ရေ သမိုင်းစာရီးဆရာတိက ခမီလူမျိုးရို့ရေ ၁၉ ရာစုလောက်မှ ဝင်လာကာ နှစ်ပေါင်းအားဖြင့် ၂ဝဝ ခန့်သာ ဟိသိမ်းရေဟု ပြောကတ်/ရီးကတ်ရေ။ ၁၉၉၃ ခုနှစ်တွင် နိုင်ငံတော်အစီအစဉ်ဖြင့် ဥဿလင်း စေတီတော်မြတ်ကြီးကို အသစ်တစ်ဖန် တည်ဆောက်ခရာတွင်မြေအောက်ဌာပနာ တိုက်၌ အဝခမီအမျိုးသမီးရို့ဧ လက်ဝတ် တန်ဆာတိကို တွိ့ဟိရကြောင်း ပလက်ဝမြို့ နယ် ခူမီးမျိုးနွယ်စုဝင် သမိုင်းစာအုပ်တွင် ဖော်ပြထားရေ။

အဆိုပါဥဿလင်း စေတီတော်သည့် သာသနာတော်နှစ် ၂၂၃ တွင် တည်ထားခခြင်းဖြစ်ကြောင်း သိရ ရေ။ ယင်းချင့်ကြောင့်ခမီလူမျိုးတိရေ ¤င်း စေတီတော် မတည်မီကတည်းက ယင်းအရပ် ဒေသတွင် ဟိနန့်နီပြီးဖြစ်လီရေ။ ထို့ပြင် ရမ်းဗြဲတောင်ကျောင်းဆရာတော်ဦးစန္ဒာ မာလာလင်္ကာရရီးရေ ရခိုင်သမိုင်းရာဇဝင် သစ်ကျမ်း၊ ပထမတွဲ၊ စတုတ္ထမာတိကာ၊ စာမျက်နှာ ၃၂၆-၃၂၇ တွင်လည်း ဒုတိယပရိန် မြို့၌ သက္ကရာဇ် ၄၈၅ ခုနှစ် နန်းတက်ရေ ဒဿရာဇာမင်းရေ မဟာမုနိရုပ်သျှင်တော်ကို ရှာတော်မူရန် စေလွှတ်ခြင်းအကြောင်း၌ ချောင်းဖျား မြောင်းဖျား၌ နီရေ မြိုခွေးမွေး စရေသူရို့ရေ ရုပ်တုတော်မဟာမုနိကို ဒေအရပ်တွင်ဟိရေဟု ပြသနိုင်မူ ထိုသူရို့ အား ငါဝတ်ဆင်တော်မူအပ်ရေ ဒေပတ္တမြား လက်ကောက်ကို ပီးလီဟူ၍ မှာထားတော် မူလျက် စေလိုက်ရေ တမန်ရို့ရောက်လီ ကေ အမတ်ကြီးလက်ယာကြီးရေ ချောင်း ဖျားမြစ်စွန်၌ နီရေ ခွေးမွေးရို့ကို မေးမြန်း လီကေဟုရီးထားရာမြိုခွေးမွေ ခွေးမွေး ဟူရေ လူမျိုးမှာ ခမီလူမျိုးပင် ဖြစ်လီရေ၊

နီထိုင်ရာဒေသတိနန့် သက်မွေးဝမ်းကျောင်းပြုမှု

ခမီလူမျိုးရို့ရေ တောတောင်ထူထပ် ရေ အရပ်ဒေသနန့် မြစ်ချောင်း၊ အင်းအိုင် အနီး ရာသီဥတုအေးမြရာဒေသတိတွင် နီထိုင်လိဟိကတ်ရေ၊ ရခိုင်ပြည်အတွင်း နီထိုင်ရေ ခမီလူမျိုးတိကို မြေပြန့်နီခမီ နန့် တောင်ပေါ်ခမီဟူ၍ နှစ်မျိုးခွဲဖော်ပြရမည် ဖြစ်ရေ၊

တောင်ပေါ်နီ ခမီလူမျိုးရို့ရေ တောတောင်ထူထပ်ရေ အရပ်ဒေသတွင် ရွာတည်နီထိုင်တတ်ကတ်ပြီး မြေပြန့်နီ ခမီ လူမျိုးရို့မှာ မြစ်ချောင်း၊ အင်းအိုင်အနီးတွင် ရွာတည်နီထိုင်ကတ်ရေ၊ စစ်တွေ၊ ကျောက် တော်၊ ဘူးသီးတောင်၊ မောင်တော၊ မြောက်ဦး၊ ရသေ့တောင်၊ ပုဏ္ဏားကျွန်း၊ ပေါက်တော မြို့နယ်တိ၌ ပျံ့နှံ့နီထိုင်ကတ်ရေ။ ယခုအခါ အမ်းမြို့နယ်တွင်လည်း အင်ကြင်းမြိုင်ဟုခေါ်သည့် ခမီကျေးရွာတစ်ခုဟိရေ၊

အသက်မွေးဝမ်းကျောင်းလုပ်ငန်းအနီဖြင့် မြေပြန့်ခမီလူမျိုးရို့က လယ်ယာလုပ်ငန်း တိကို အဓိကလုပ်ကိုင်ကတ်ပြီး တောင်ပေါ်နီ ခမီလူမျိုးတိမှာမူ တောတောင်တိကို အမှီ ပြုလျက် တောင်ယာစိုက်ပျိုးခြင်း၊ ဥယျာဉ် စိုက်ပျိုးခြင်းဖြင့် အသက်မွေးဝမ်းကျောင်း ပြုကတ်ရေ၊ အချို့ရေ တောင်ပေါ်ခမီလူမျိုး ရို့ရေ သစ်ခုတ်ခြင်း၊ အမဲလိုက်ခြင်းလုပ်ငန်း တိလည်း လုပ်ကိုင်ကတ်ရေ၊

ရုပ်အသွင်အပြင်

ခမီလူမျိုးရို့ဧ အသားအရောင်မှာ အသားဝါအုပ်စုဝင်ဖြစ်ပြီး မဖြူ၊ မညိုရေ အသားအရေဟိပြီးကေ နက်ရေဆံပင်တိ ဟိရေ။ နဖူးကျယ်၍ မတိုမရှည်အနည်းငယ် ပိပြားရေ နှာခေါင်း၊ မည်းနက်ရေ မျက်ခုံး၊ တောက်ပြောင်ရေမျက်လုံး၊ မထူမပါးရေ နှုတ်ခမ်း၊ မျက်နှာဝိုင်း ပါးရိုးမြင့်ပြီး မေးရိုးကား ရေ။ အရိုးအဆစ် တောင့်တင်းခိုင်မာရေ။ယောက်ျား၊ မိန်းမပါကျစ်လျစ်ရေ ခန္ဓာကိုယ် ဟိကတ်ရေ။ ပါးသိုင်းမွေး၊ နှုတ်ခမ်းမွေး ထူခြင်းမဟိလီ။ အရပ်အမောင်းမှာ နိမ့်ရေ ယကေလည်းလည်း ပုလွန်းရေကား မဟုတ်လီ။

ကိုးကွယ်ယုံကြည်မှု

ခမီလူမျိုးအတိစုမှာ ဗုဒ္ဓဘာသာကို ကိုးကွယ်ကတ်ရေ။ ရှေးကမူ နတ်ကိုးကွယ်သည့် ဓလိဟိခရေ။ နီနန့်လကို တိုင်တည်ခြင်း၊ နတ်ကောင်းနတ်မြတ်(ကနီခေါ့မာ့)ကို တိုင်တည် ခြင်းတိဟိဧ။ ခရစ်ယာန်ဘာသာသို့ ကူးပြောင်းကိုးကွယ်သည့် ခမီလူမျိုး အနည်းငယ်လည်း ဟိရေ။

စိတ်နီသဘောထား

ခမီလူမျိုးရို့ရေ စိတ်သဘောထား ရိုးသားဖြူစင်ပြီး နုညံ့သိမ်မွေ့ကတ်ရေ။ သူတစ်ပါး အား ရန်လိုစိတ်မဟိဘဲ သီးခြားအေးဆေးစွာ နီလိုရေ စိတ်သဘောထားဟိရေ။ ဖော်ရွေစွာဆက်ဆံခြင်း၊ တင်းတိမ်ရောင့်ရဲခြင်း၊ ကျိုးနွံရိုသေခြင်း၊ ရိုးသားဖြောင့်မတ်ခြင်း၊ သစ္စာဟိခြင်းရို့ကို တန်ဖိုးထားရေ။ မိဘ ဘိုးဘွားရို့က မိမိဧသားသမီးမြေးမြစ်တိ လိမ္မာယဉ်ကျေးလာစေရန် ¤င်းရို့ဧ ဘဝဖြတ်သန်းမှုအတွိ့အကြုံကို အခြေခံ၍ အမျိုးမျိုးပြောဆို ဆုံးမသွန်သင် ပီးတတ်ကတ် ရေ။ ယင်းချင့်ကြောင့် ရိုးသားဖြောင့်မတ်ပြီး သစ္စာတရားစောင့်သိကာ တည်ငြိမ်အေးချမ်း စွာ နီထိုင်လိုရေ စိတ်သဘောထားဟိကတ်ရေ။

နာမည်မှည့်ခေါ်ပုံ

ခမီလူမျိုးရို့တွင် စိတ်ဝင်စားဖွယ်ကောင်း ရေ နာမည် မှည့်ခေါ်ဓလိဟိရေ။ ကမ္ဘာဦး ကာလက ခမီလူမျိုးတိယုံကြည် ကိုးကွယ်ခ ကတ်သည့် နီ၊ လ ရို့ဧ အမည်နန့် ဆက်စပ် ရေ နီးဆေ၊ ခြအောင်ဟုလည်းကောင်း၊ အချိန်ကို စွဲ၍ အာ့ခေါင်(အရုဏ်တက်ချိန်)၊ ခဝင်း(မိုးလင်းချိန်)ဟု လည်းကောင်း၊ နိ့ရက် ကိုစွဲ၍ နီးဆေ(တနင်္ဂနွေ)၊ မခိ(အင်္ဂါ)ဟု လည်းကောင်း၊ လရာသီကိုစွဲ၍ ခှက်ကီ (နတ်တော်)၊ စခွှတ် (ပြာသို)၊ ဆပင် (တပို့တွဲ)ဟုလည်းကောင်း၊ နီရာဒေသကိုစွဲ၍ အတောန် (မင်းကြီးတောင်)၊ ကေမာ (ကျောက်ပန်းတောင်)၊ နိကေ(နီလာပန်း တောင်) ဟုလည်းကောင်း၊ သားသမီးတိ အဖက်မတင်သည့်အခါ ယတြာချေသည့် အနီဖြင့် ကေပေါ (ငါးထည့်ရေပလိုင်း)၊ ယွေဟွေ (ငါးဖမ်းယက်သဲ့)ဟု လည်းကောင်း၊ ရိုးရာတူရိယာတိကို စွဲ၍ ကလက်(လင်းကွင်း)၊ တဲတိန် (ဝါးစောင်း)ဟု လည်းကောင်း၊ အသုံးအဆောင်ကိုစွဲ၍ ကဆေး(ခမောက်ရှည်)၊ အော့ကွတ်(ရေအိုး)ဟု လည်းကောင်း၊ ဆန် စပါးကိုစွဲ၍ စနီ(ဆန်)၊ စကုန်(စပါးပင်)၊ စအောင် (စပါးသီးနှံအောင်မြင်)ဟု လည်း ကောင်း၊ ဝါးပင်ကိုစွဲ၍ ဒတ်ထပ်(ဝါးသီး)၊ ဒတ်ပက်(ဝါးပွင့်) စရေဖြင့် မိမိရို့ကြိုက် နှစ်သက်သလို မှည့်တတ်ကတ်ရေ။ ထို့ပြင် ကွယ်လွန်လားကတ်သည့် မိဘ၊ ဘိုးဘွားတိဧ အမည်တိကိုလည်း ထပ်မံ၍မှည့်ခေါ်တတ် ကတ်သိမ်းရေ။

ဆင်ယင်ထုံးဖွဲ့မှု

ရှေးယခင်က ခမီလူမျိုးတိရေ ကျား၊ မ ဆံပင်ရှည်ထား၍ ဆံထုံး ထုံးလိဟိကတ်ရေ။ ခမီအမျိုးသားတိရေ ဦးခေါင်းဧ ဘယ်ဘက်စောင်းစောင်းတွင် သျှောင်ထုံးကို သေသပ်ကျနစွာ ထုံးထားကတ်ရေ။ အနံ ခြောက် လက်မ၊ အလျား လေးပေခန့်ဟိရေ ဂျပ်ခုတ် ရက်ထည်(သို့မဟုတ်) အဝတ်ဖြူပိတ်စ ကို ခေါင်းပေါင်းအဖြစ် ရစ်ပတ်ပေါင်းထား ကတ်ရေ။ခမီအမျိုးသမီးတိရေ ဆံပင်ကို နောက်ဘက်တွင်သာ သေသပ်ကျနစွာ ထုံးဖွဲ့ပြီး ငွေဆံထိုး၊ ဆံညှပ်တိဖြင့်သာ တန်ဆာဆင်ကတ်ရေ။ခမီလူမျိုး အမျိုးသမီးတိ ဧဆင်ယင်ထုံးဖွဲ့မှုတွင် ဦးထုပ်ဆောင်းလိ မဟိလီ။

အဆင်တန်ဆာ လက်ဝတ်လက်စား

ခမီအမျိုးသားတိက နဗက်(ခေါ်)အလယ်တွင် အပေါက်ပါပြီး လဝန်းသဏ္ဌာန်ဟိ ရေ အချင်းနှစ်လက်မခန့်ဟိ နားကွင်းကျယ် ကြီး ငွေဖြင့် ပြုလုပ်၍ ဝတ်ဆင်ကတ်ရေ။ ငွေ လက်ကောက်လည်း ဝတ်ဆင်လိဟိရေ။ ခမီအမျိုးသမီးတိမှာမူ နားတွင် ငွေနားတောင်း ကြီး(နားကပ်)၊ လည်ပင်းတွင် ငွေဒင်္ဂါးပြားကို သန္တာစေ့ (သို့မဟုတ်)ပုလဲပုတီးလုံးတိဖြင့် သီကာ လည်ဆွဲကြိုးအဖြစ် ဆင်ယင်ကတ်ရေ။ အမျိုးသမီးတိ ခါးပိုင်းတွင် ငွေသားဖြင့် ပြုလုပ်ထားရေ ခါးပတ်ကြိုး၊ ငွေသား ဒင်္ဂါးပြားတိကို ကြွေစေ့၊ သန္တာစေ့၊ ပုလဲစေ့ တိဖြင့် သီထားသည့်ခါးပတ်ကြိုး(အကြီး)နန့် မှန်ကြိုးဟုခေါ်ရေ။ ငွေသားခါးပတ်ကြိုး (အချေ) ၎င်းသုံးမျိုးကို ခါးတွင် အစီအရီ လှပသပ်ရပ်မြဲမြံစွာပတ်၍ ချည်နှောင် ဆင်ယင်ကတ်ရေ။

အချို့နီရာတိတွင် သန္တာစေ့တိဖြင့် သီကုံးထားသည့် အပင်ရေတိစွာပါရေ ဝါ၊ စိမ်း၊ နီ၊ ပြာ သန္တာစေ့ ခါးပတ်ကြိုးကို ဝတ်ဆင်လိဟိကတ်ရေ။ လက်နန့်ခြေရို့တွင် ငွေလက်ကောက်နန့် ငွေခြေချင်းတိ ဝတ်ဆင်ကတ်ရေ။ ခမီပျိုမယ်တိက လက်ကောက် တစ်ကွင်းမှ တံတောင်ဆစ်ထိ ရောက်အောင် ဝတ်ဆင်တတ်ကတ်ပြီး မိန်းမ အိုကြီးတိမှာ ငွေလက်ကောက်ကြီးကြီး တစ်ကွင်းတည်းသာ ဝတ်ဆင်ကတ်ရေ။ ခမီ လူမျိုးရို့ရေ လက်ဝတ်ရတနာ ဆင်ယင်ရာ တွင် အဆောင်သဘော၊ အကာအကွယ် သဘော မဟုတ်ဘဲ မိမိရို့ရိုးရာယဉ်ကျေးမှုအရ အလှအပသဘောဖြင့်သာ ဝတ်ဆင်ကတ်ခြင်း ဖြစ်ရေ။ ဂနိအချိန်အခါတွင် ရိုးရာပွဲလမ်း သဘင်တိတွင်သာ ဝတ်ဆင်လိဟိကတ်ရေ။

ဝတ်ဆင်ရေ အဝတ်အထည်တိ

ခမီအမျိုးသားရို့ရေ ကိုယ်ခန္ဓာ အောက်ပိုင်းကို လုံချည်အဖြစ် အနံ ကိုးလက်မ၊ အလျား ၁၃ ပေခွဲဟိရေ ဗတရီ (ခေါ်) ဂျပ်ခုတ်ရက်ထည် အနံငယ်ပင်ရှည်ပုဆိုးကို ခါးတွင် သုံးပတ်ရစ်ပတ်ပြီး ခါးတောင်း ကျိုက်ကာ ရှေ့၊ နောက်အစွန်း ထုတ်လျက် ဝတ်ဆင်ကတ်ရေ။ ၎င်းကို ရခိုင်လူမျိုးရို့က ဗတရီကျိုက်ရေဟုခေါ်ကတ်ပြီး ခမီ အမျိုးသားတိက ကိုးတောင်ဝတ် ယောက်ျားဟု ဂုဏ်ယူဝင့်ကြွားစွာပြောလိဟိကတ်ရေ။ ခန္ဓာကိုယ်အပေါ်ပိုင်းကို ပခုံးတစ်ဆက်တည်း ဂျပ်ခုတ်ရက်ထည် လက်ပြတ်အင်္ကျီကို ဝတ်ဆင်စေရေ ခမီအမျိုးသမီးတိမှာမူ အနံ ၁၈ လက်မ ခန့်၊ အလျား ၃၆ လက်မခန့်ဟိသည့် အဉ့်လဉ် (ခေါ်) ဂျပ်ခုတ်ရက်ထည်ကို အပေါ်ပိုင်းအင်္ကျီ အဖြစ် ဘယ်ဘက်ချိုင်းကြားမှ ညာဘက်ပခုံး ပေါ် အစနှစ်စွန်းကို ချည်နှောင်ကာ ခါးအောက် တွင် ရောက်နီသည့် အစွန်းနှစ်စကိုလည်း ချည်နှောင်လျက် ဝတ်ဆင်ရေ။ခမီအမျိုးသမီး ခါးဝတ်ထဘီမှာ အလျား လေးပေခွဲ၊ အနံ နှစ်ပေခွဲဟိပြီး ဂျပ်ခုတ်ထဘီထူထူကို ဒူးခေါင်း အောက်ချ၍ ဝတ်ဆင်ကတ်ရေ။ အမျိုးသမီး ဝတ် အင်္ကျီထဘီ အနားစတွင် သန္တာစေ့တိ ဖြင့် ဂနိအခေါ် စီးကွင့်ထိုးပြီး အလှဆင်ကတ် ရေ။ ယပြီးကေ အလျား ငါးပေခွဲ၊ အနံ တစ်ပေခန့်ဟိရေကိုယ်ခြုံထည် ထီပင်(ခေါ်)ခြုံထည်တဘက်ကို ပခုံးနှစ်ဖက် လည်ကုပ် ပေါ်မှသိုင်းပြီး ရှေ့သို့ ချကာဝတ်ဆင်ကတ်ရေ။

ခမီလူမျိုးရို့ဧ အဝတ်အထည်အရောင် မှာ အတိအားဖြင့် ဝါ၊ စိမ်း၊ နီ၊ ပြာ၊ နက် အရောင်ရင့်ရင့်ဖြင့် မိမိရို့ဘာသာ ရက်လုပ် ဝတ်ဆင်လိဟိကတ်ရေ။ ရိုးရာအထည်ဂျပ်ခုတ်ရက်လုပ်ခြင်းပညာကို ခမီမိခင်တိက ခမီသမီးပျိုတိသို့ လက်ဆင့်ကမ်းသင်ပီးကတ် လီရေ။ မျိုးနွယ်ဆက်ခံမှုနန့် ခမီမျိုးနွယ်စုတိ (ခမီလူမျိုးရို့က အစဉ်/အမျိုးဟုခေါ်ရေ)

ခမီလူမျိုးတိတွင် သားသမီးတိရေ ဖခင်ဧ မျိုးနွယ်ကိုသာ ဆက်ခံရရေ ဓလိ ဟိဧ။ ခမီလူမျိုးရို့ရေ အတိအားဖြင့် မျိုးနွယ်တူစု(Clan)အလိုက် သို့မဟုတ် မျိုးတူ မိသားစုအလိုက် စုစည်း၍ နီထိုင်ကတ်သလို မျိုးနွယ်တူစု သုံးလေးမျိုးစုစည်း၍ စုပေါင်း ရွာတည်နီထိုင်ကတ်ရေ။ ခမီလူမျိုးရို့ရေ မျိုးနွယ်(အစဉ်)တိပြားရေ လူမျိုးလည်း ဖြစ်ရေ။ ရခိုင်ပြည်နယ် တိုင်းရင်းသားလူမျိုး တိအရီး လိလာရီးကော်မတီဧ လိလာ ရီး အစီရင်ခံစာအရ ခမီလူမျိုးရို့ဧ ဆွေမျိုးစု တွင် မျိုးပွားသည့် ပင်မမျိုးနွယ်နန့် မျိုးမပွား သည့် ပင်မမျိုးနွယ်ဟူ၍ နှစ်မျိုးဟိပြီး ပင်မ မျိုးနွယ်စု ၅၈ စုနန့် မျိုးပွားမျိုးနွယ်စု စုစုပေါင်း ၁၄၉ မျိုးဟိကြောင်း မှတ်တမ်းပြုထားရေ။

ဆွေမျိုးစပ် မဟာမိတ်ဖွဲ့ပုံ

လူမှုဆက်ဆံရီးနယ်ပယ်၌ အဆင်ပြေ ချောမွေ့စေရန် တစ်မျိုးနွယ်နန့်တစ်မျိုးနွယ် ဆွေမျိုးစပ်မဟာမိတ်ဖွဲ့ပုံ သုံးမျိုးဟိရေ။ (၁)ညီအစ်ကိုမျိုး၊ (၂)ယောက္ခမမျိုးနန့် (၃)သမက် မျိုးဖြစ်ရေ။ တစ်ဖန် ညီအစ်ကိုမျိုးတွင် အဖေနန့်မျိုးနွယ်တူ ညီအစ်ကိုမျိုး၊ အမေဧ အစ်မ၊ ညီမအရင်းမှ မွေးဖွားရေ ညီအစ်ကို မျိုးနန့်ရှေးယခင်က သစ္စာပြုညီအစ်ကို ဟူ၍ သုံးမျိုးဟိပြန်ရေ။ ဒေပိုင်ကေ ခမီလူမျိုးရို့ ရေ တစ်မျိုးနွယ်နန့် တစ်မျိုးနွယ် ညီအစ်ကို သုံးမျိုး၊ ယောက္ခမမျိုး၊ သမက်မျိုးဟူ၍ 'ဝိုင်းကြီးပတ်ပတ်လည်ကာ' ဆွေမျိုးစပ်မဟာမိတ်ဖွဲ့ထားကြောင့် ခမီလူမျိုး ရို့တွင် မျိုးနွယ် ကွဲတိကေလည်း သူစိမ်းတစ်ရံဆံဟူ၍ မဟိ တော့ဘဲ အားလုံးက ဆွေမျိုးချည်းသာ ဖြစ်နီ တော့ရေ။ ယင်းချင့်ကြောင့် မသိမကျွမ်းကတ်ကေ လည်း တစ်ဦးနန့်တစ်ဦး ဆွေစပ်၊ မျိုးစပ် မျိုးနွယ်(အစဉ်)တိ မေးမြန်းကာ ညီအစ်ကို တော်ကေ ညီအစ်ကို၊ မောင်နှမ အရင်းရှာလို ဖြစ်လားကတ်ပြီး ယောက္ခမျိုး၊ သမက်မျိုး (သို့မဟုတ်)ယောက်ဖမျိုးဆိုက တစ်ဦးနန့် တစ်ဦး အလီးထားဆက်ဆံကတ်ရေ။

ခမီဘာသာစကား

ရခိုင်ပြည်အတွင်းဟိ ခမီလူမျိုးတိဧ ဘာသာစကားတွင် (၁)နိ့စဉ်သုံးဘာသာ စကားနန့် (၂)အလင်္ကာဘာသာစကားဟူ၍ (၂)မျိုးခွဲခြားနိုင်ရေ။ နိ့စဉ်သုံးဘာသာ စကားကို ခမီလူမျိုးတိုင်း ပြောနိုင်၊ နားလည် နိုင်ကေလည်း အလင်္ကာဘာသာစကားကိုမူ ရိုးရာတေးအလင်္ကာတိကို လိလာလိုက်စား သူတိသာ နားလည်ရေ။ အလင်္ကာ ဘာသာစကားကို ခမီလူမျိုးရို့ဧ နှစ်သစ်ကူး ဆနီပွဲ၊ လက်ထပ်ထိမ်းမြားမင်္ဂလာပွဲတိတွင် တစ်ဦးနန့်တစ်ဦး ဆွေးနွေးမေးမြန်း၍ ခမီတေး အလင်္ကာတိကို နှီးနှောဖလှယ် သီဆိုကတ်ရေ။ ရှေးဟောင်းသမိုင်းဖြစ်စဉ်တိကို တေး အလင်္ကာဘာသာဖြင့် သီဆိုမှတ်တမ်းပြုကတ် ရေ။ နိ့စဉ်သုံးဘာသာစကားတွင် အုပ်စု နှစ်မျိုးဟိရေ။ ဝါကုန်ခမီ စကားပြောအုပ်စုနန့် အရိုင်းခမီ (ခတ်တနာစကားပြောအုပ်စု)ဖြစ် ရေ။ ဝါကုန်စကားပြောရေ ရခိုင်ပြည် နယ် ဟိ ခမီလူမျိုးရို့ဧ ဘုံစကားဖြစ်ရေ။ စာရီးသူရို့ခမီဘာသာစကား၌ ရုပ်ဝတ္ထု အခေါ်အဝေါ်တိရေ အလွန်ထူးခြားရေ။ လူခန္ဓာကိုယ်အင်္ဂါအစိတ်အပိုင်း တစ်ခုလုံးကို 'အ'သရအသံကို ရှေ့မှထား၍ သုံးထားရေ။

ဥပမာ- ဆံပင်(အဆင်)၊ ဦးခေါင်း(အလု)၊ မျက်စိ(အမီ)၊ ပါးစပ်(အမခါ)၊ ရင်သား(အစော်)၊ ချပ်(အလံလုံး)၊ ပေါင်(အဖလ်)၊ ခြေထောက် (အခေါခ်)၊ ခြေချောင်း(အခေါခ်မယုန်)၊ ကိုယ်တွင်းအင်္ဂါတိကိုလည်း နှလုံး(အမလုံ)၊ အဆုတ်(အမတော်)၊ အူ (အတခှီ)စရေဖြင့် ဖြစ်လီရေ။ ထို့ပြင် ဆွေမျိုးအခေါ်အဝေါ်တိ ကိုလည်း အ သရနန့်တွဲလျက် ခေါ်လိဟိရေ။ ဥပမာ-အဘိုး(အဘူ)၊ အဘွား(အပီ)၊ အဖေ (အပတ်)၊ ဘကြီး (အမာပတ်)၊ဒေါ်လေး (အတာ)ဟူ၍ ဖြစ်ရေ။

မိခင်ဘာသာစကား သင်ကြားရီး "ခမီစာပီ"

ခမီလူမျိုးရို့တွင် ဘာသာစကား၊ ရိုးရာ ဓလိ၊ ယဉ်ကျေးမှု၊ တေးအလင်္ကာဖြင့် ဖွဲ့နွဲ့ ထားသည့် သမိုင်း၊ ရာဇဝင်၊ ပုံပြင်၊ ဝတ္ထုတိ သာဟိပြီး ကိုယ်ပိုင်စာပီမဟိခလီ။ စာရီးသူ ငယ်စဉ်က အဘိုးအဘွားတိအား ခမီစာ မဟိဘူးလားဟု မေးရာ ခမီစာကို နွားသားရေ ပေါ်တွင်ရီးထားခရေကြောင့် ခွေးစားလား ရေဟု ဟာသနှော၍ ပုံပြင်သဘောပြောပြခ ဖူးပါရေ။ ယကေလည်းလည်း စာပီအက္ခရာ ဟူရေမှာ လူမျိုးတိုင်းတွင်ဟိသင့်ရေ ဂုဏ် အင်္ဂါတစ်ခုဖြစ်ပြီး အရီးပါအရာရောက်ရေ သင်္ကေတဖြစ်လီရေ။

စာပီဟိမှ လူမျိုးတင့် မည်ဖြစ်ရေ ကြောင့် ခမီလူမျိုးရို့ နိုးကြား တက်ကြွမှု၊ တိုးတက်မြင့်မားမှု၊ ချမ်းမြေ့ သာယာမှုဟူရေ ဘဝအခြေခံဖြစ်စေရန် ဆန္ဒမွန်ဖြင့် ဗုဒ္ဓဘာသာထွန်းကားသည့် မြန်မာ နိုင်ငံနန့် ဆီလျော်အောင် မြန်မာစာပီကို အခြေခံ၍ ခမီစာပီအက္ခရာသင်ပုန်းကြီးကို ၁၉၇၂ ခုနှစ်တွင် ခမီရဟန်းတော် အသျှင်တိ လောက(သာသနဓဇဓမ္မာစရိယ)၊ သာသနာ့ အောင်မြေကျောင်း ဘောက်ထော် ရန်ကုန်မှ တီထွင်ပီးခရေ။

ယကေလည်းလည်း ခမီလူမျိုး ရို့ဧ စီးပွားရီး၊ ပညာရီး၊ လူမှုရီးအခြေခံ အုတ်မြစ်နိမ့်ကျမှုကြောင့် ခမီစာပီသင်ပုန်းကြီး မှာ ဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်မလာနိုင်ခလီ။ ဂနိ ပါတီစုံဒီမိုကရေစီခေတ်တွင် နိုင်ငံတော်အစိုးရ မှ တိုင်းရင်းသားမိခင်ဘာသာ စာပီသင်ကြား ရီး ပညာရီးမူဝါဒတိချမှတ် ဆောင်ရွက်ပီး မှုကြောင့် ခမီတိုင်းရင်းသားစာပီနန့် ယဉ်ကျေး မှု အသင်း(အဖွဲ့)က ပြည်ထောင်စုသမ္မတ မြန်မာနိုင်ငံတော် ပြည်နယ်မှတ်ပုံတင်ရီး အဖွဲ့သို့ အသင်းအဖွဲ့မှတ်ပုံတင်အမှတ် ၂/ ရခိုင်/ဝ၂၈ မှတ်ပုံတင်ပြီး ၁၉၇၂ ခုနှစ်က ခမီရဟန်းတော် အသျှင်တိလောက(သာသနဓဇ ဓမ္မာစရိယ)တီထွင်ပီးခသည့် ခမီစာသင်ပုန်းကြီး ကို ပြန်လည်အသက်သွင်းကာ ခမီစာပီဖွံ့ဖြိုး တိုးတက်ရီးအတွက် ကြိုးစားဆောင်ရွက် လျက်ဟိရေ။

မိခင်ဘာသာခမီစာသင်ကြားပြသရန် ခမီလူမျိုး ဆရာ ဆရာမတိ လိကျင့်မွေးထုတ် ပီးလျက်ဟိရေ။ ရခိုင်ပြည်နယ် အစိုးရ အဖွဲ့ဝင် ချင်းတိုင်းရင်းသားရီးရာဝန်ကြီးဧ ဦးဆောင်မှုဖြင့် ပြည်နယ်တိုင်းရင်းသားစာပီ နန့် ယဉ်ကျေးမှုဦးစီးဌာန ညွှန်ကြားရီးမှူးရုံးဧလမ်းညွှန်မှုနန့်အညီ သက်ဆိုင်ရာ မြို့နယ် ပညာရီးဌာနတိနန့် ညှိနှိုင်းလျက် ခမီ တိုင်းရင်းသား ကျေးရွာတိတွင် ခမီစာပီ သင်ကြားရီးကို အုတ်မြစ်ချလုပ်ဆောင်နီပြီ ဖြစ်ရေ။ ။

ကိုးကားချက်

• ရခိုင်ပြည်နယ်ယဉ်ကျေးမှုဌာနခွဲ တိုင်းရင်သား လူမျိုးတိဧ သမိုင်းကြောင်းနန့်ယဉ်ကျေးမှုဖော်ထုတ်ရီးအဖွဲ့ဧ(ခမီလူမျိုးတိဧ သမိုင်း ကြောင်းနန့် ယဉ်ကျေးမှုဆိုင်ရာလိလာတွိ့ဟိ ချက်စာတမ်း။) (၁၉၉၇)

• ပြည်ထောင်စု သမ္မတ မြန်မာနိုင်ငံတော် ပြည်နယ်လွှတ်တော် ရခိုင်ပြည်နယ် တိုင်းရင်းသားလူမျိုးတိအရီး လိလာရီးကော်မတီ ရခိုင်တိုင်းရင်းသား မျိုးနွယ်စုဝင်(ခမီ)လူမျိုးတိုင်းရင်းသားတိ အရီးလိလာရီး အစီရင်ခံစာ။ (၂ဝ၁၄)

• ဆလိုင်းနော်ဇော်ဧ ရခိုင်တောင်တန်းက ချင်းရိုးရာသမိုင်း

• ဆဘောင်ဒတ္ထပ် (ခမိ တောင်တန်း)ဧ လက်ရီးမူ ခမိဓလိ။

• ဖက်ဒရယ်ဂျာနယ်မှ ပြုစုသည့် ချင်းလူမျိုး ထဲက မျိုးနွယ်စုတိအကြောင်း။

• ဒေါက်တာ ကျော်သိန်း(မြောက်ဦး)B.A(Hons:), M.A,Ph.D(ရန်ကုန်တက္ကသိုလ်)မှ ပါရဂူဘွဲ့ အတွက် တင်သွင်းသည့် မြို(ခေါ်) ခမီလူမျိုး ရို့ဧ နောက်ခံသမိုင်းကျမ်း။

• အသျှင်ရဋ္ဌပါလ သာသနဓဇဓမ္မာစရိယM.A (Buddhism) မှ နိုင်ငံတော်ပရိယတ္တိသာသနာတက္ကသိုလ် (ရန်ကုန်)၊သာသနတက္ကသီလမဟာဓမ္မာစရိယ ဘွဲ့အတွက် တင်သွင်းရေ ခမီတိုင်းရင်းသား တိဧ ယုံကြည်ကိုးကွယ်မှုနန့်ရိုးရာဓလိတိ။

• ရမ်းပြည့်မြို့ တောင်ကျောင်းဆရာတော် ဘုရားကြီး အသျှင်စန္ဒမာလင်္ကာရဧ ရခိုင် သမိုင်းရာဇဝင်သစ်ကျမ်း။

• ခူမီးသမိုင်း