Wb/nia/Injil

From Wikimedia Incubator
< Wb‎ | nia
Wb > nia > Injil

Injil no töi mbuku si öfa ngawua si so bakha ba mböröta Gamabu'ulali Sibohou ya'ia da'ö sura Mataio, sura Mareko, sura Luka ba sura Yohane. Fehede injil ba li Indonesia tehalö moroi ba li Arab Al Injil. Fehede ni'oguna'ö bakha mbuku Gamabu'ulali Sibohou samösa ya'ia ευαγγέλιον (li Yunani) börö me tesura mbuku Gamabu'ulali Sibohou ba li Yunani ba tenga ba li Arab. Töi sabölö to'ölö te'oguna'ö bakha ba tradisi niha Keriso ya'ia da'ö evangelium, fangali wehede ευαγγέλιον ba li Latin, börö me li Latin te'oguna'ö bakha ba Gereja töra arakhagö 2000 fakhe i'otarai mböröta ndra niha Keriso.

Na tahalö geluaha wehede asli moroi ba li Yunani andrö (ευαγγέλιον), injil eluahania turia si sökhi ma zui turia somuso dödö. Fehede ευαγγέλιον mufazökhi moroi ba ngawua wehede εὖ eluahania sökhi ba fehede ἄγγελος eluahania solohe turia. Si to'ölönia la'oguna'ö wehede andre meföna ba wangombakha na tohare razo, ma na no tumbu khönia nono, ma zui gofu hadia ia duria moroi khö razo si tobali fangomusoi'ö dödö niha mbanua. Ba börö me khö ndra niha Keriso, Yesu andrö no göi Keriso, eluahania razo nibayoni sangefa'ö ya'ira moroi ba walöfa'alowalangi, andrö wa latötöi duria sanandrösa khönia turia somuso dödö (li Yunani ευαγγέλιον; li Latin evangelium; li Indonesia kabar gembira).

Turia Somuso Dödö andre no tesura ia bakha ba zi öfa mbuku bakha ba Gamabu'ulali Sibohou: Mataio, Mareko, Luka ba Yohane. Ba zi öfa mbuku Injil andre, tölu ba gotaluania no fakhili sibai, ya'ia da'ö Mataio, Mareko ba Luka.

Sanöndra wa'afakhili nösi zi tölu injil andre ya'ia Hieronimus.[1] Me luo da'ö to'ölö ifasinga zi öfa injil ba dete meza ba samuza luo oroma khönia wa so oya nahia si fakhili ba fagölö ösi, soroma hulö sinopsis. Moroi ba da'ö to'ölö latötöi ba ba gotalua ndra ere Zura Ni'amoni'ö[2] zi tölu buku Mataio, Mareko ba Luka andre injil sinoptik.

Mataio[edit | edit source]

Nitöngöni: Lö nifa'oli ba da'a fefu gumbu ni'oguna'ö ba zanandrösa khö Mataio andre, börö me oya sibai. Faigi zura Mataio ba Wikipedia Nias ba wamaigi ngawalö gumbu ni'oguna'ö.

Mataio (li Ibrani מַתִּתְיָהוּ, Mattityahu, li Yunani Μαθθαῖος, Maththaîos, li Latin Matthaeus) ma asese latötöi ia Santo Mataio no töi samösa moroi ba gotalua nifahaö Yesu si felendrua. Molo'ö tradisi niha Keriso, ya'ia göi no samösa moroi ba gotalua zi daöfa zanura Injil, ya'ia da'ö sanura Sura Mataio, ba börö da'ö tefotöi göi ia Mataio Sanura Injil. Ba hiza lö latema döi "sanura Injil" andre arakhagö fefu gere Zura Ni'amoni'ö, börö me molo'ö fangosili[3] modern,[4] tenga Mataio zanura Sura Mataio andrö ba hiza niha bö'ö si lö ta'ila töi.

Molo'ö buku Gamabu'ulali Sibohou, i'o'ö Yesu Mataio tobali nifahaö. Furi hö laŵaö ira tua Gereja simane Ireneus ba Klemens moroi ba Aleksandria wa ituriagö duria somuso dödö Mataio khö ndra angowuloa Yahudi ba danö Yudaia, fatua lö awu'a ia lumalö ba mbanua bö'ö.

Bakha ba Gamabu'ulali Sibohou[edit | edit source]

Gambara Mataio bakha ba Injil Armenia (1609), ni'irö'ö ba Bodleian Library, Oxford, Inggris

Molo'ö Mataio 9:9 ba Mataio 10:3 Mataio no samösa niha sangowuloi bea ba Kafanauma. No so ia ba gödo wanema bea me ikaoni ia Yesu. Baero da'ö tobali göi ia samösa ba gotalua ndra nifahaö si felendrua, ba hiza lö tesura ba da'ö heza moroi ia. Latutunö ira Mareko (Mar 2:14) ba Luka (Luk 5:27) hewisa wogaoni Lewi, ba hiza lö irai laŵaö wa Lewi andrö no göi samösa moroi ba gotalua ndra nifahaö si felendrua sotöi Mataio.

Halöŵö fa'a'enoni[edit | edit source]

I'ombakha'ö Amabu'ulali Sibohou wa i'o'ö Yesu Mataio, tobali nifahaönia. Ba mbuku Talmud Babilonia (Sanhedrin 43a) tesura wa "Mattai" no samösa moroi ba gotalua nifahaö "Jeshu" si dalima.

Laŵaö ira tua Gereja simane Ireneus (Against Heresies 3.1.1) ma zui Klemens moroi ba Aleksandria wa möi ituriagö Injil Mataio khö ndra niha Yahudi ba danö Yudaia, fatua lö möi ia ba mbanua zobanua. Lö la'ila ya'ira sanura me föna hadia mbanua zobanua andrö, ba hiza Etiopia nitötöi arakhagö fefu gumbu zura. Ba tradisi ni'o'ö Gereja Katolik awö Gereja Ortodoks, mate Mataio tobali martir.[5]

Molo'ö tradisi Gereja, me möi manuriagö turia somuso dödö Mataio ba Etiopia, ibe'e tobali niha Keriso Ephigenia, ono alawe khö razo Etiopia Egippus. Töra moroi ba da'ö te'angaruwusi Ephigenia tobali biarawati.[6] Me i'ali Egippus Hirtacus tobali razo, i'andrö khö Mataio ena'ö tola mangowalu ia khö Ephigenia. Börö da'ö iŵaö khö razo Hirtacus Mataio ena'ö möi ia ba misa[7] ba hari migu aefa da'ö. Bakha ba misa andrö ihöwö razo Hirtacus Mataio, börö me mangisö ia khö Ephigenia, si no tobali biarawati[8] ba börö da'ö no sangowalu khö Keriso. Tobali mofönu sibai razo Hirtacus, irege ifarou zaradadunia ba wamunu Mataio si sindro nasa yaŵa ba altar,[9] irege tebunu Mataio tobali martir.[10][11]

Injil Mataio[edit | edit source]

Santo Mataio faoma Mala'ika (1661) nigambaraini Rembrandt

Molo'ö tradisi Gereja meföna, Mataio zanura buku Turia Somuso Dödö nisura Mataio. So mato ha'uga zura nisura ba ngaotu ndröfia si sara ba si dua sanguma'ö da'a, simane sinura uskup Papias moroi ba Hierapolis (a.t. döfi 60–163). Iŵa'ö da'a Papias molo'ö wangombakha gere sejarah Gereja sotöi Eusebius (döfi 260–340). Simanö göi iŵa'ö teolog sotöi Origenes (a.t. 184 – a.t. 253) wa Injil si föföna no nisura Mataio, ba wa Injil andrö tesura ba li Ibrani soguna khö ndra niha Keriso Yahudi. Furinia la'ali ia ba li Yunani.

Te'irö'ö injil asli ba li Ibrani andrö ba perpustakaan Kaisaria. Ba gangahorita ngaotu ndröfia si öfa lafazökhi sambua kopi injil andrö ira fa'awösa Nazarene ba labe'e ia khö Hieronimus ena'ö i'oguna'ö ia ba halöŵönia mangosili Zura Ni'amoni'ö. Latötöi Injil Mataio andre me luo da'ö Turia Somuso Dödö molo'ö niha Heberaio ba itaria göi Turia Somuso Dödö Ndra Nifahaö.

Me luo da'ö faduhu dödö niha wa injil asli andre tobali dane-dane injil Mataio Yunani si so bakha ba Zura Ni'amoni'ö. Ba hiza lö latema da'a ira ere Zura Ni'amoni'ö modern simane Bart D. Ehrman ba James R. Edwards. Arakhagö fefu gere Zura Ni'amoni'ö modern fao ba wanguma'ö wa sanura Injil Mataio no samösa niha si lö ta'ila töi ba tenga Mataio nifahaö Yesu. Lö nisurania töinia sanura Injil Mataio andrö ba awena ba ngaotu ndröfia si dua lanönö "nisura Mataio" ba döi zura Turia Somuso Dödö nisura Mataio.

Injil bö'ö si lö resmi ("apokrif")[edit | edit source]

Santo Mataio nigambaraini Camillo Rusconi (1713–1715), Basilika Sebua Santo Yohane Lateran ba Roma

Ba ngaotu ndröfia si tölu, la'oguna'ö injil niha Keriso-Yahudi niböbögö khö Mataio ya'ira niha Keriso Yahudi simane fa'awösa Nazarene ba fa'awösa Ebionita. So wöfö injil andre si tesöndra bakha ba zura Hieronimus, sura Epiphanius ba ba zura tanö bö'ö.

La'o'ö wamaosatö ngawalö zura andre ya'ira arakhagö fefu akademisi: injil Nazarene (36 fragment), injil Ebionita (7 fragment) ba injil Yahudi (7 fragments) si tesöndra bakha ba Gamabu'ulali Sibohou apokrif[12] nifa'anö Schneemelcher. Laŵa'ö ira komentator sangosili ngawalö teks andre wa tesura ia ba li Yunani ba tefaböbö ia ba Mataio Yunani. So ösa ndra komentator sanguma'ö wa teks andre no föfö moroi ba injil asli ba li Ibrani ba ba li Aramaia si no taya.

Baero da'ö so injil nifotöi Pseudo-Mataio nifa'anö me ngaotu ndröfia si fitu moroi ba zi tölu sura tanö bö'ö, ya'ia injil Yakobo, Foloi ba Mesir, ba injil Nono Side-ide nisura Toma.

No ifasinga bakha ba zurania Hieronimus, wa molo'ö ndra fa'awösa Nazarene, Injil Heberaio khöra no nisura Mataio, heŵa'ae laŵa'ö ira Ireneus ba Epifanius moroi ba Salami wa sindruhunia injil andre ha nisura mangawuli moroi ba Injil resmi (kanonik). So ma'ifu nösi Injil andre si tesöndra ba ngawalö zura ndra tua Gereja, niŵa'öra nisura Mataio. Lö iŵa'ö Epifanius wa Mataio zanura Injil Heberaio, ha iböbögö wanguma'ö simanö khö ndra Ebionita (fa'awösa selungu).

Mataio Nifahaö, detil mosaik si so ba Basilika Santo Vitale, Ravenna, ngaotu ndröfia si önö

Famolakhömi[edit | edit source]

Latema'ö Mataio samösa niha ni'amoni'ö (santo) ya'ira Gereja Katolik, Gereja Ortodoks Timur, Gereja Lutheran ba Gereja Anglikan. La'owasaini ia ero 21 September ba Barat ba ero 16 November ba Timur (Ba gereja-gereja solo'ö kalender Julian te'aekhugö ia ero 29 November kalender Gregorian modern, saekhu ba 16 November ba kalender Julian). La'owasaini wanörötödö Mataio ira Gereja Ortodoks ba 30 Juni (13 Juli) fao awö ndra nifahaö bö'ö, nifotöira Synaksis ndra Nifahaö Ni'amoni'ö. So lewatö Mataio ba gereja Katedral Salerno ba Italia Selatan. Ba Gereja Anglikan Inggris la'owasaini ia faoma sambua festival ero 21 September.

Simane ya'ira sanura Injil tanö bö'ö, asese göi tegambaraini Mataio bakha ba seni niha Keriso faoma sara zauri nitötöi bakha ba zura Wama'ele'ö 4:7.[13] Nibe'e fao khö Mataio ya'ia samösa niha si so afi. Gambara Mataio fondrege tehöngö ba seni Barat ya'ia tölu gambara nifazökhi Caravaggio si so ba Gereja San Luigi dei Francesi ba Roma. Bakha ba gambara andrö oroma ikaoni Mataio Yesu moroi ba halöŵö fangowuloi bea.

Mataio bakha ba Islam[edit | edit source]

Iŵaö Al-Quran was so ndra nifahaö Yesu, ba hiza lö itötöi döira, ha ifotöi manö ira "sanolo halöŵö Lowalangi". Heŵa'ae simanö latötöi döi ndra nifahaö andrö ya'ira sangosili Al-Quran ba laŵaö wa ba gotalua ndra nifahaö andrö so Mataio. Molo'ö ndra ere Al-Quran andre, möi Mataio ba Andrea ba Etiopia wanuriagö turia Lowalangi.

Mataio bakha ba arsitektur[edit | edit source]

Ba narö zagö Basilika Wanuriagö ba Nazareta so gambara Mataio Nifahaö awö hikayania faoma razo Eglipus moroi ba Etiopia ba iraono khönia. Te'oroma'ö ba da'ö hewisa me i'aröu'ö ira Mataio moroi khö gafökha. Bakha ba Zura Ni'amoni'ö niŵa'ö yaŵa mege tetutunö hewisa me ibali'ö niha Keriso razo awö ndraononia Mataio. Tenga ha itutunö gambara andre hadia nifazökhi Mataio bakha ba Zura Ni'amoni'ö, ba hiza ifasinga göi wa edöna tobali martir dania Mataio. Me labunu Mataio Nifahaö, tobali ia martir khö agama niha Keriso börö me tebunu ia börö wamatinia ba börö wamahaönia.

Ib'e aboto ba dödöda fogambaraini gambara ba narö zagö andre hewisa ba ginötö föna andrö me tobali agama wa'anihakeriso. Bakha ba gambara andrö oroma sambua nikhoi sadölö ba gotaluara Etiopia ba Nazareta, heza so ibu kota iada'a.

Bakha ba zura fiksi[edit | edit source]

  • Novel The Master and Margarita

Galeri[edit | edit source]

Khai-khai baero[edit | edit source]

Mareko[edit | edit source]

Nitöngöni: Lö nifa'oli ba da'a fefu gumbu ni'oguna'ö ba zanandrösa khö Mareko andre, börö me oya sibai. Faigi zura Mareko ba Wikipedia Nias ba wamaigi ngawalö gumbu ni'oguna'ö.

Mareko ma asese latötöi ia bakha ba Gereja Santo Mareko (li Yunani Μᾶρκος, li Latin Marcus) ba itaria göi latötöi ia Mareko Yohane,[14] no samösa niha niŵaö tradisi sanura Sura Mareko. Ba hiza molo'ö wangosili ndra ere Zura Ni'amoni'ö modern, sanura Zura Mareko no samösa niha bö'ö si lö ta'ila töi. Molo'ö tradisi Gereja, Mareko zamasindro Gereja Episkopal Aleksandria, si tobali dania sambua moroi ba zi lima tuho nahia ndra niha Keriso nifotöi patriarkat bakha ba agama Niha Keriso.[15] Te'owasaini wanörötödö khönia bakha ba Gereja ero 25 April ba simbol sasese la'oguna'ö khönia ya'ia harimo.

Haniha ia[edit | edit source]

Singo so'afi no simbol Mareko Sanura Injil ma asese laŵa'ö ia Singo Santo Mareko. Singo simane andre no göi simbol kota Venesia, Italia, ni'oroma'ö bakha ba gambara andre)

Molo'ö William Lane (1974), so "tradisi si lö mamalö" sanguma'ö wa Mareko Yohane andrö no Mareko samösa, ba wa Mareko Yohane no talifusö ba ngai khö Baranaba. Ba hiza bakha ba zura On the Seventy Apostles ifabö'öni Hipolitus moroi ba Roma zi datölu niha andre, ya'ia Mareko sanura Injil (TimII 4:11), Mareko Yohane (HalZin 12:12,25; 13:5,13; 15:37) ba Mareko talifusö khö Baranaba (Kol 4:10; Fil 1:24). Molo'ö Hipolitus, ya'ira si datölu andre no awö zi "70 nifahaö" nifatenge Yesu ba wamazaewe turia somuso dödö (Luk 10:1) ba Yudaia.

Molo'ö Eusebius moroi ba Kaisarea (Historia Ecclesiastica 2.9.1–4), ba döfi si sara wamatörö Herode Agripa I danö Yudaia (döfi 41), ibunu Yakobo ono Zebedaio Herode Agripa I ba ifara'u'ö Wetero, sedöna mubunu aefa Paska. Bahiza ba zahöli-höli dödö i'efa'ö Wetero mala'ika moroi ba gurunga ba moroi wogamö Herode (HalZin 12:1-19). Isaŵa Gandriokhia Fetero ba irugi Roma ba döfi si dua wamatörö kaisaro Klaudius (döfi 42) (Eusebius, Hist. Eccl., 2.14.6). Ba we'amöinia ba Roma itörö göi Anatolia (ba negara Turki ma'ökhö) (itörö khö ndra niha samati ba Pontus, Galatia, Kapadokia, Asia ba Bithinia, simane nisura ba FetI 1:1). Ba wofanönia andrö falukha ia khö Mareko, ba i'ohe Mareko tobali awönia ba lala, tobali sangali li khönia. Moroi ba da'ö dania wa tola isura ngawalö huhuo sebua Wetero sanura Sura Mareko ba tobali tanömö Injil Mareko (Hist. Eccl. 15-16). Aefa da'ö me iröi Wetero, lumalö niha sanura sura Mareko andre ba Aleksandria ba döfi si tölu wamatörö kaisaro Klaudio (döfi 43).

Molo'ö HalZin 15:39, aefa sinode ba Yerusalema möi Mareko ba Siprus fao awönia Baranaba.

Molo'ö tradisi, me döfi 49, eluahania 19 fakhe aefa wanahae Yesu ba zorugo, awu'a Mareko isaŵa Aleksandria ba ifasindro Gereja ba da'ö. Gereja Ortodoks Koptik ba Gereja Ortodoks Aleksandria awö Gereja Katolik Koptik, oi latötöi mbörötara khö ndra niha Keriso si föföna ba Aleksandria andre. So oi ngawalö bakha ba liturgi Koptik soroi moroi khö Mareko andre samösa. Tobali dania Mareko uskup si föföna Aleksandria.

Baero da'ö lafolakhömi göi Mareko tobali samasindro fa'anihakeriso ba Africa.

Molo'ö Eusebius (Hist. Eccl. 2.24.1), tobali Paus Anianus moroi ba Aleksandria fangali Markus ba döfi si ŵalu wamatörö Nero (döfi 62/63). Furi hö molo'ö tradisi Koptik tebunu ia börö wamatinia (li Indonesia martir) me döfi 68.

Molo'ö ndra ere Zura Ni'amoni'ö modern tenga Mareko samösa zanura Injil Mareko ba hiza samösa niha si lö ta'ila töi (li Indonesia anonim). Töra moroi ba da'ö ato gere Zura Ni'amoni'ö sanguma'ö wa fefu mbuku Injil si öfa tenga niha si no fao-fao khö Yesu (no la'ila höröra Yesu), ba hiza no nisura niha si lö ta'ila töi (li Indonesia anonim).

Informasi biblis ba tradisi[edit | edit source]

Tradisi wa Mareko samösa zanura Injil Mareko awena tebörögö khö Papias moroi ba Hierapolis (a.t. döfi 60–130). Ba hiza molo'ö ndra ere Zura Ni'amoni'ö ba Trinity Evangelical Divinity School Mareko niŵa'ö Papias andrö sindruhunia Mareko Yohane. Molo'ö ndra ere Zura Ni'amoni'ö modern, aökö wanema'ö nisura Papias andrö.

Ha sambalö latema'ö ira Gereja Ortodoks Koptik ba Aleksandria wa sanura Sura Mareko no Mareko Yohane, awö wa ya'ia andre no samösa ba gotalua zi 70 ngafulu nifahaö nifatenge Keriso (Luk 10:1), simane nifaduhu'ö Hipolitus moroi ba Roma. Molo'ö tradisi Koptik, aefa wa'amate Yesu, ihalö ndra nifahaö ba nomonia sanura Sura Mareko, ba itörö yomo ba nomo Mareko Yesu Keriso me no maoso ia (Yoh 20), ba ba nomo andre göi möi tou Geheha Ni'amoni'ö yaŵa ndra nifahaö. Baero da'ö laŵa'ö na wa Mareko andre no samösa ba gotalua genoni sama'ema idanö si no tobali agu ba walöŵa ba Kana (Yoh 2:1–11).

Molo'ö tradisi Koptik, tumbu Mareko ba Kirene, sambua kota ba Afrika Utara (iada'a Libya). Ba da'a göi dania mangawuli Mareko aefa ifatenge ia Faulo ba Golose (Kol 4:10; Filem 24) (heŵa'ae so ösa zanguma'ö wa sindruhunia tenga Mareko da'a ba hiza Mareko talifusö ba ngai khö Baranaba). Mareko andre tobali göi enoni Waulo ba Roma (TimII 4:11). Moroi ba Kirene andre awu'a ia dania möi ba Aleksandria.

Me mangawuli Mareko ba Aleksandria, la'afökhösi tödö halöŵönia ira niha si lö mamati ba da'ö, börö me ibe'e laröi niha wamolakhömi lowalangi ndra niha Yunani. Andrö wa ba ndröfi 68, latawi zinali ba mbaginia, ladönia ia sagötö lala sebua ba mbanua irege mate ia.

Famolakhömi ya'ia[edit | edit source]

Owasa mbunga Festa del bocoło ba Venesia (Italia)

La'owasaini gowasa Santo Mareko ira Gereja Katolik ba Gereja Ortodoks Timur ero 25 April. Gereja bö'ö sangoguna'ö kalender Julian, la'owasaini ia ero 8 Mei kalender Gregorian irugi döfi 2099. I'owasaini goawasa Santo Mareko Gereja Ortodoks Koptik ero 30 Parmouti, si faudu ba zi 25 April ba kalender Julian ma 8 Mei ba kalender Gregorian.

Tefabö'öni Mareko Yohane moroi ba Mareko sanura Injil ba mbaŵa gowasa wanörötödö ya'ira, Mareko Yohane te'owasaini 27 September (faudu ba Martirologi Romawi) ba Mareko sanura Sura Injil 25 April.

Bakha ba wa'awösa Gereja Anglikan la'owasaini wanörötödö khö Mareko faoma sambua nifotöi festival sebua ero 25 April.

Mareko bakha ba "rseni"[edit | edit source]

Asese tegambaraini Mareko sanura Injil, bakha ba gambara andrö oroma manura-nura sura ia ma zui mogogohe buku Injil. Bakha ba tradisi niha Keriso, to'ölö te'oguna'ö gambara zingo tobali simbol Mareko sanura Injil. Singo andre no singo ba danö-simate nitutunö Mareko bakha ba injil Mareko.

So göi gambara heza oroma Mareko tobali uskup nifasui ha'uga singo; ma zui gambara niha sanolo ya'ira soloyo ba Venesia.

Asese göi oroma ia i'ohe mbuku si so nisura pax tibi Marce ma zui igogohe mbulu nohi ba sambua buku.

Ba gambara tanö bö'ö la'oroma'ö Mareko samösa niha sololohe buku ma gölu-gölu zura ba ba zingania so zingo si so afi. Singo andre tola eluahania femaoso Yesu moroi ba gotalua zimate, börö faduhu dödö niha wa teboka sambua hörö zingo na mörö ia, irege tobali famaedo Keriso ba lewatönia ba Keriso si tobali razo.

So göi gambara Mareko faoma zinali ba mbaginia ba ma zui oroma ia wangefa'ö ndra sawuyu (si no tobali niha Keriso) moroi ba danga ndra niha Sarasene.

Nahia tefolakhömi ia[edit | edit source]

  • Basilika Santo Mareko (Venesia, Italia)
  • Katedral Santo Mareko Ortodoks Koptik (Aleksandria, Mesir)
  • Gereja Santo Mareko (Belgrade, Serbia)
  • Katedral Santo Mareko Ortodoks Koptik (Kairo, Mesir)
  • Gereja Santo Mareko in-the-Bowery (New York City, Amerika Serikat)

Galeri[edit | edit source]


Nitöngöni: Lö nifa'oli ba da'a fefu gumbu ni'oguna'ö ba zanandrösa khö Luka, börö me oya sibai. Faigi zura Luka ba Wikipedia Nias ba wamaigi ngawalö gumbu ni'oguna'ö.

Luka (li Latin Lucas; li Yunani Λουκᾶς; li Ibrani לוקאס; li Aramaik ܠܘܩܐ/לוקא) ma asese lakaoni Santo Luka no samösa ba gotalua zi daöfa zanura injil kanonik,[16] molo'ö tradisi. Laböbögö khönia wanura Luka ba Halöŵö Zinenge ira tua Gereja[17]. Lafaduhu'ö gö da'a ira tokoh si tedou moroi ba mböröta niha Keriso simane Heronimus awö Eusebius, ba hiza lö boto si tola mugogohe si tola la'oguna'ö ira ere Zura Ni'amoni'ö, he sekular ba he göi religius, sanguma'ö wa sanura injil Luka andrö no Luka samösa.

Latötöi Luka mato ha'uga kali ba adogo-dogo buku Gamabu'ulali Sibohou awö sura nifotöi Sura khö ndra niha ba Kolose[18] ba laŵa'ö wa doto ia (li Yunani fysikos, niha samadöhö fökhö); molo'ö fangi'ila Luka andre no samösa doto ba no göi samösa nifahaö khö Waulo.

I'otarai mböröta ndra niha Keriso no laŵaö wa niha ni'amoni'ö Luka (li Latin santo). Faduhu dödö niha wa samösa martir ia (eluahania mate labunu ia börö wamatinia), lataŵi mbaginia ba döla zaitun, heŵa'ae so zi lö faduhu tödö wa simanö zalua khönia. Lafolakhömi ia tobali Santo Luka sanura Injil ira Gereja Katolik ba gereja segebua tanö bö'ö ba baero da'ö tobali ia solumö'ö (li Indonesia pelindung) ndra seniman, doto, iraono matua, doto sangoperasi, mahasiswa ba ira samöfölö urifö. La'owasaini wanörötödö khönia ero 18 Oktober.

Fa'aurinia[edit | edit source]

Gambara Luka Sanura Injil nifagamöi Crispijn van de Passe de Oude.

Faduhu dödö ato gere Zura Ni'amoni'ö wa Luka andre no samösa doto sauri ba wöfö Yunani kota Antiokia ba danö Suriah föna (provinsi Roma), ba wa tumbu ia ba sambua ngambatö Yunani, heŵa'ae so ösa gere Zura Ni'amoni'ö ba teolog sanguma'ö wa Luka no samösa niha Yahudi Yunani.

Ölö ato zanema'ö wa teologi injil Luka ba sura Halöŵö Zinenge te'aekhugö khö ndra niha Keriso si tenga Yahudi, so sa'atö zanguma'ö wa abölö atöla ba dödö wa lasura injil Luka ba sura Halöŵö Zinenge soguna khö sambua komunitas si so bakha niha Yahudi ba niha bö'ö, börö me hulö ifa'ösö sibai wangombakha böröta misi khö ndra niha si tenga Yahudi bakha ba Zura Ni'amoni'ö (faigi wangoguna'ö Yes 49:6 ba injil Luka awö sura Halöŵö Zinenge).

Moroi ba sambua test DNA (nihalö moroi ba mboto Luka molo'ö tradisi) te'oroma'ö wa Luka andre no samösa niha Suriah.

Gofu haniha Luka andre, niha Yahudi ma zui tenga, ma zui amarukhatara, oroma moroi ba kualitas li Yunani injil Luka ba Halöŵö Zinenge wa sindruhu niha salaŵa famahaö ia ba gotalua fefu zanura ngawalö mbuku bakha ba Gamabu'ulali Sibohou. Moroi ba wangoguna'önia amaedola moroi ba teks klasik Yunani föna simane Homer, Aesop, Epimenides, Euripides, Plato ba Aratus oroma wa i'ila oi zura Yunani andrö. Eluahania si lö tola lö'ö no fao ia ba wamahaö molo'ö kurikulum Yunani, ni'oguna'ö ba danö si fasui nasi Mediterania ngaotu fakhe aefa ginötö Luka.

Sura si föföna sibai manötöi Luka ya'ia Sura Waulo khö Filemo 1:24.[19] Latötöi göi ia bakha ba Kol 4:14 ba ba TimII 4:11. Ya'ira si darua andre, Filemo ba Timoteo, no nifahaö Waulo.

Aefa da'ö latötöi ia bakha ba zura Anti-Marcionite[20] ni'oguna'ö tobali famasao injil Luka, sambua zura nifa'anö ba ngaotu ndröfia si dua.

Iŵaö Epifanius moroi ba Salamis wa Luka no samösa ba gotalua ndra nifahaö si 70 (Panarion 51.11) ba ifasinga Yohane Krisostomus wa "talifusö" niŵaö Waulo bakha ba KorII 8:18 no Luka ma zui Baranaba (Homily 18 on Second Corinthians sanandrösa ba Korindro II 8:18).

Na tatema wa sindruhu Luka zanura injil Luka ba sura Halöŵö Zinenge, ba tola ta'ila haniha ia moroi ba detil bakha ba zura andrö. Lö isura wa i'ila hörönia samösa halöŵö Yesu, ba hiza asese i'oguna'ö wehede "ya'aga" me itutunö misi Waulo bakha ba Halöŵö Zinenge, eluahania no fao ia ba i'ila hörönia samösa zalua andrö.

Moroi ba komposisi zura injil Luka ba Halöŵö Zinenge awö wa'oya ngawua wehede ni'oguna'ö, oroma wa sanura ya'ia no niha si no mamahaö. Oroma sibai da'a bakha ba sambua wehede niŵaö bakha ba zura Waulo khö niha Kolose sanandrösa ba "wamoto", si tobali samabalö Luka moroi ba zanura ngawalö zura bö'ö bakha ba Gamabu'ulali Sibohou.

¹⁰I'owai ami Arisaro, awögu nikuru andrö, ba Mareko, talifusö MBaranaba andrö. ¹¹I'owai ami göi Yesu andrö sotöi Yuso. Ha da'ö nawögu niha niboto, sohalöŵö ba mbanua Lowalangi; no tobali fondrara dödögu ira. … ¹⁴I'owai ami Luka, doto andrö, ni'omasi'ö, ba Dema (Kol 4:10-11)

Börö komentar andre lafurugö ira komentator wa Luka andrö no tenga niha Yahudi. Na sindruhu da'a, eluahania ha Luka zi tenga niha Yahudi moroi ba gotalua ndra sanura ngawalö mbuku bakha ba Gamabu'ulali Sibohou. Ba hiza tenga ha da'a zi tola tobali furu-furu. Heŵa'ae laŵaö niha wa Luka andrö no samösa niha Keriso si tenga niha Yahudi, so göi gere Zura Ni'amoni'ö sanguma'ö wa ya'ia no samösa niha Yahudi si tobali niha Yunani. Eluahania tola niha Yahudi solo'ö sibai ritual Yahudi ba niha Yahudi si lö molo'ö sibai ritual andrö.

Itutunö we'aso Luka awö Waulo ba Roma sura TimII 4:11 lö ara fatua lö mate Waulo: "Ha Luka nawögu". Ba gangahorita zura Halöŵö Zinenge, tesura ha'uga kali ba da'ö hulö na no fao ba i'ila samösa Luka zalua nisurania ba Roma, fao ba da'ö me isura HalZin 28:16: "Ba no marugi Roma…"

So ösa zanguma'ö wa no göi fao Luka wanura sura khö niha Heberaio.

Mate Luka me 84 ndröfinia ba Boeotia, molo'ö tradisi si föföna sibai ba ni'o'ö oya Gereja. Molo'ö Nikephoros Kallistos Xanthopoulos, samösa gere sejarah moroi ba Yunani Greek ngaotu ndröfia si-14 (ba tanö bö'önia), tesöndra lewatö Luka ba Thebes (Yunani), ba hiza gama-gama awö föfö gamatelania no lafawu'a ba ba Konstantinopel me ndröfi 357.

Sanura injil Luka ba Halöŵö Zinenge[edit | edit source]

Lö itötöi döi zanura ya'ia injil Luka. Tenga nisura zangila hörö halöŵö Yesu injil Luka, ba lö göi niŵaö injil Luka samösa wa sanura ya'ia no fao ba i'ila Yesu. Fabö'ö sibai da'a ba Halöŵö Zinenge i'otarai faza 16. Ba hiza labotokhi arakhagö fefu ira sangali injil Luka ba Halöŵö Zinenge ba li bö'ö wa tesura zi dombua buku andre aekhu khö Teofilo.

Bakha ba teks si föföna sibai injil andre (Papyrus 75 = Papyrus Bodmer XIV-XV) nisura me döfi 200 teböbögö wanura ya'ia khö Luka. Simanö göi bakha ba zinura Ireneus moroi ba ndröfi 180 awö fragmen Muratorian, sambua teks ba li Latin nisura ngaotu ndröfia si-7, ni'ali moroi ba teks Yunani nisura me döfi 170.

Itaria lafotöi injil Luka ba Halöŵö Zinenge ira ere Zura Ni'amoni'ö Luk–HalZin, sambua halöŵö ni'odombua buku. Luk-HalZin no 27.5% nösi ba Gamabu'ulali Sibohou, eluahania kontribusi fondrege ebua zi samösa zanura.

Igambaraini Maria Ono Alawe Si Lö Mamalö Luka, nigambaraini Maarten van Heemskerck, 1532

Luka sanura buku sejarah[edit | edit source]

Ato gere Zura Ni'amoni'ö sanguma'ö wa bua halöŵö Luka (Luka-HalZin) tefalua bakha ba tradisi nifotöi historiografi Yunani. Bakha ba Luk 1:1–4, nilau hulö investigasi historis, i'ombakha'ö Luka khö zombaso wa sinurania andre tefaböbö ba ngafu sejarah. Lö ha sara dödö niha sanandrösa ba hewisa wama'oli sinura Luka. So gere sejarah sanguma'ö wa nisura Luka andrö fondrege sindruhu (li Indonesia akurat), ba so ösa zi lö fao tödö ba da'ö.

Börö wa sindruhu wanutunönia banua, kota, hulo, simanö göi wa sindruhu ngawalö döi resmi (li Indonesia gelar), isura William Mitchell Ramsay, samösa gere arkeologi, wa "Luka no samösa ere sejarah bosi fondrege alaŵa; nisurania tenga ha sindruhu boto (li Indonesia fakta) … si lö tola lö'ö göi tefa'oli ia ba gotalua ndra ere sejarah fondrege zebua töi." Isura Edward Musgrave Blaiklock, samösa profesor bolo klasik ba Auckland University: "Börö me detil ba atmosfer nisurania sindruhu-ndruhu (li Indonesia akurat), fagölö Luka khö Thucydides. Halöŵö Zinenge no tenga bua wanufa tödö ndra niha samati, bahiza no fanutunö hadia zalua si tola tafaduhusi tödö. … Sinura Luka andrö no hulö halöŵö arkeologis si föföna sibai mangoroma'ö sindruhu." No idou'ö wangi'ila boto historis ba fa'asindruhu (li Indonesia akurasi) zinura Luka Colin Hemer, samösa gere Gamabu'ulali Sibohou.

Sanadrösa ba gaekhuta Halöŵö Zinenge, isura ere Gamabu'ulali Sibohou Luke Timothy Johnson wa "Ifili ba ifa'oli nisurania Luka ena'ö faudu ba gohitö dödönia ba wobela wamati, ba ba wamalua da'ö i'o'ö standar satua historiografi." I'o'ö zöndra andre göi Richard Heard, sangila wa so zo'amböta historis börö dandrösa wanurania ba börö göi wa mo'amböta gumbu informasi khönia."

Ba ginötö modern andre, labago niha kompetensi Luka tobali sanura sejarah, molo'ö hewisa zöndra a priori niha zanandrösa ba ngawalö hadia ia si tebai labotokhi molo'ö ilmu (li Indonesia adikodrati). I'otarai ginötö nifotöi fa'ateboka-hörö (li Indonesia pencerahan, li Inggris enlightenment) la'oguna'ö metode naturalisme ira ere sejarah, ba khö ndra ere sejarah simane, no sambua tandraŵa na tobali umbu sejarah fefu lala wanutunö si tefaböbö ba adikodrati simane salua sahöli-höli dödö, mala'ika, afökha, btn. Iŵaö Mark Allan Powell wa "lö ta'ila na ohitö dödö Luka wanura sambua sejarah. Isura zinurania Luka ba wanuriagö, ba wamarou ba ba wame'e eluaha. Lö isura zinurania ba wondrorogö hadia zalua khö nga'ötö miföna. Na tabe'e ba dödöda zimane ba tobali ia hulö gosö-osö safuria nibökö ba hasi Luka tobali sanura sejarah."

Iŵaö Robert M. Grant wa so ha'uga zi lö tola alua bakha ba zinura Luka, heŵa'ae omasi Luka tefaogö ia bakha ba tradisi historis, duma-dumania fa'oya niha sato samondrongo huhuo Wetero bakha ba HalZin 4:4. Baero da'ö so göi zi lö faudu molo'ö angolita ginötö (li Indonesia kronologi) duma-dumania me iŵaö Luka wa "itötöi Toida awö Yuda Gamalieli ba gangolifa ginötö si fasala, börö me sindruhunia maoso Toida töra fulu fakhe aefa muhede Gamalieli andrö (HalZin 5:36–37)", heŵa'ae so nasa wasöndrata zöndra sanandrösa ba gangolifa ginötö andre.

Isura Brent Landau:

Hewisa tola tabaso sambua injil, si ndruhu ia ba zalua side-ide bahiza lö tola alua ia ba zalua segebua? Sambua lala wamotokhi da'a ya'ia wa faduhu dödö Luka wa fa'atumbu Yesu no fondrege fahöna khö zi sagörö ulidanö irege ifangai zalua andre faoma salua (nitufa tödö) samatörö ulidanö ma'asagörö nilau samatörö Roma, si no manguma'ö wa ya'ia andrö no "sangorifi" ba "ono Lowalangi" — bahiza ya'ia andrö tenga sa. Khö samösa zanura sejarah solo'ö lahe Thucydides, tola manö tetema'ö prosedur simanö.

Luka samösa seniman[edit | edit source]

Igambaraini gambara (ikon) Maria Ono Alawe Si Lö Mamalö-malö si föföna sibai

Iŵaö tradisi niha Keriso i'otarai ngaotu ndröfia si-8 wa Luka andrö no sogambaraini ikon si föföna sibai. Laŵaö wa no igambaraini Maria ba Ononia, duma-dumania gambara Hodegetria si so ba Konstantinopel (no taya). I'otarai ngaotu ndröfia si-11 so mato ha'uga gambara moroi khönia nifolakhömi niha (li Indonesia dihargai), fao ba da'ö ikon Madonna Saitö moroi ba Częstochowa, ikon Theotokos khö Vladimir ba ikon Madonna del Rosario. Laŵaö wa no göi igambaraini Wetero ba Faulo ba wa no igambaraini sambua mbuku injil.

Fa'awösa Santo Luka si tesöndra ba oya kota ba Eropa ba ginötö ngahönö ndröfia, töra-töra Flanders ma "Accademia di San Luca" ba Roma — nifasindro ba oya kota ba Eropa götö ngaotu ndröfia si-16 — sangowuloi ba sobelegö ndra seniman samazökhi gambara. No to'ölö sibai tradisi sanguma'ö wa igambaraini ikon Maria ba Yesu Luka ba Gereja Ortodoks Timur. La'o'ö göi tradisi andre ira niha Keriso Santo Tomas ba India sanguma'ö wa ikon Theotokos si so khöra no ni'ohe Santo Tomas ba India.

Isura A.I. Uspensky wa ikon niŵaö nifazökhi Luka sanura injil no molo'ö amuata Byzantin ba awena to'ölö laŵaö ba ngaotu ndröfia si 5 irugi 6.[21]

Tanda (simbol)[edit | edit source]

Gambara fa'awösa seni Santo Luka ba sambua altar nifosandrela nifazökhi Hermen Rode, Lübeck, Jerman (1484)

Ba seni tradisional simane gambara ba nifotöi mosaik ba gereja-gereja, asese tegambaraini Santo Luka faoma öröbao, sasese so afi. Itaria na i ha simbol öröbao andrö, töra-töra na la'oroma'ö simbol ndra sanura injil si daöfa.

Famolakhömi ya'ia[edit | edit source]

La'owasaini wanörö-tödö khö Luka ba Gerja Ortodoks Timur, simane göi fanörö-tödö ndra nifahaö ba sanura injil bö'ö, faoma owasa si ha'uga hari wa'ara. Da'a tou ngaluo gowasa nifalua ero röfi:

  • 4 Januari: Sinaksis ndra Nifahaö si-70.
  • 22 April: Owasa Natanaeli nifahaö Yesu, Luka sanura injil, Klemens moroi ba Sardise ma Klemens moroi ba Roma ba Apelles moroi ba Heraklion (so gumbu ba li Yunani sanguma'ö wa Santo Luka no niha bö'ö moroi khö Luka sanura injil). Lafalua göi gowasa andre ero 10 September.
  • 20 Juni: Famawu'a wöfö mboto ba okhöta Luka Nifahaö, Andrea Nifahaö ba Tomas Nifahaö, Eliseus Sama'ele'ö, Lazarus moroi ba Persia martir nisöndra döfi 960 ba ginötö razo Romanos I Lekapenos (919–44) moroi ba biara Santa Agusta lumalö ba Gereja ndra Nifahaö ba Konstantinopel ba ginötö razo konstantinus VII (a.t. 956–970) nidönia'ö Patriark Polyeuctus moroi ba Konstantinopel (956–70).
  • 10 September: Owasa ndra nifahaö si-70: Natanaeli nifahaö Yesu, Luka sanura injil, Klemens moroi ba Sardise ma Klemens moroi ba Roma ba Apelles moroi ba Heraklion. Owasa andre tefalua göi ero 22 April.
  • 18 Oktober: Owasa Luka Nifahaö ba Sanura Injil.

Baero da'ö so gowasa bö'ö khö Luka, inötö lafalua ia ba zi lö fagölö ngaluonia ero röfi:

  • Sinaksis fefu ndra niha ni'amoni'ö moroi ba Akhaia, si to'ölönia ba luo migu fatua lö alua gowasa Santo Andrea (November 30).
  • Sinaksis ndra niha ni'amoni'ö moroi ba Boeotia, ba luo Sabtu safuria ba mbaŵa si lima.

Föfö mboto (relik)[edit | edit source]

Ŵalu föfö mboto ba siŵa föfö högö, oi muzawili ba zi fabö'ö nahia, te'oroma'ö tobali föfö mboto Luka sanura injil.[22][23]

I'öli oi wöfö mboto (li Indonesia relik) andre George moroi ba Serbia]] moroi khö Sultan Murad II (30.000 hua gana'a). Me i'alani Bosnia razo Ottoman, i'amawa relik andrö ndronga razo Serbia khö Republik Venesia ba Italia.

Me ndöfi 1992, i'andrö khö uskup Antonio Mattiazzo moroi ba Padua uskup agung Athena ba aefa da'ö uskup agung Yunani (Metropolitan Ieronymos) ena'ö ifangawuli oi relik Santo Luka sedöna mu'irö'ö ba nahia heza so lewatö Santo Luka, ba heza lafolakhömi ia irugi ma'ökhö. Börö wangandrö uskup andre, labörögö wamalua fangosili ilmiah ngawalö relik andrö ba Padua. This prompted a scientific investigation of the relics in Padua mangoguna'ö teknologi modern nifotöi carbon-14 dating. Bua wangosili andrö: relik andrö moroi khö samösa niha moroi ba Suriah simate ba gotalua ndröfi 72 ba 416. Aefa da'ö ifa'ohe'ö sara nosu Santo Luka uksup Padua khö Metropolitan Ieronymos ena'ö tola la'irö'ö ia ba lewatö Santo Luka ba Thebes.

Da'a oi nahia heza te'irö'ö relik Santo Luka:

  • Botonia, ba Biara Santa Giustina ba Padua, Italia
  • Högönia, ba Katedral Santo Vitus ba Prague, Ceko
  • Sara nosunia, ba lewatönia ba Thebes, Yunani

Sanandrösa ba wangosili ilmiah relik Santo Luka mangoguna'ö carbon-14 dating:

Ma'owuloi göi wöfö moroi ba Suriah ba ba Yunani. Me lafaedogö ngawalö wöfö mboto andre faoma wöfö moroi ba Anatolia nitötöi bakha ba ngawalö zura, matenaŵa zöndra sanguma'ö wa boto andre boto niha Yunani, bahiza boto niha Suriah ia. Heŵa'ae simanö arakhagö lö tola wa tohare niha andre moroi ba Turki iada'a, abölö tola wa tohare ia moroi ba Suriah. I'oroma'ö bua wangosili faoma DNA wa boto andrö moroi ba Suriah, ba fangalinia ba Konstantinopel ("Vernesi Benedetto Caramelli Secchieri" 2001)

Galeri[edit | edit source]

Faigi göi[edit | edit source]

Khai-khai baero[edit | edit source]


Yohane[edit | edit source]

Nitöngöni: Lö nifa'oli ba da'a fefu gumbu ni'oguna'ö ba zanandrösa khö Yohane, börö me oya sibai. Faigi zura Yohane ba Wikipedia Nias ba wamaigi ngawalö gumbu ni'oguna'ö.

Yohane (li Yunani Ἰωάννης; li Latin Ioannes; li Ibrani יוחנן) ma Yohane Sanura Injil ma asese göi lakaoni ia Santo Yohane no töi niŵaö tradisi sanura injil Yohane. Bakha ba tradisi laŵaö niha Keriso wa Yohane andrö no fagölö ira Yohane nifahaö Yesu, Yohane moroi ba Patmos ba Yohane Satua Niha Samati, heŵa'ae no latenaŵa da'a arakhagö fefu gere Zura Ni'amoni'ö modern.

Haniha ia (identitas)[edit | edit source]

Gambara niraka Yohane sanura injil. Te'irö'ö ba Ghent University Library.

I'ombakha'ö injil Yohane wa so samösa "nifahaö ni'omasi'ö Yesu" si lö mutötöi töi, si no "mamaduhu'ö ba manura" turia injil. Hulö na sanura injil andre, i'odödögö wamini'ö haniha sibai döi zanura ya'ia. Na tafaedogö zi tölu injil sinoptik[24] ba na ta'angeragö wa töi zanura ya'ia Fetero awö na tatörö tödö wa Yakobo no tobali martir[25] me ndröfi 44,[26] arakhagö gofu heza faduhu dödö niha wa sanura andrö no Yohane nifahaö Yesu (heŵa'ae so zanguma'ö wa ha ibe'e hulö ya'ia zanura).

Iŵaö tradisi niha Keriso wa Yohane Sanura Injil no Yohane nifahaö Yesu samösa. Awö Wetero ba Yakobo, Yohane no samösa moroi ba gotalua zi datölu gehomo gereja ba Yerusalem aefa wa'amate Yesu. No samösa ia moroi ba gotalua nifahaö si felendrua. Molo'ö tradisi ya'ia nifahaö fondrege awuyu ndröfi ba safuria mate moroi ba gotaluara fefu. Laŵaö wa alaŵa sibai ndröfinia ba mate ia me irugi inötönia ba Nefeso aefa ndröfi 98, götö wamatörö kaisaro Traian. Börö da'ö moroi ba gotalua ndra nifahaö fefu ha Yohane zi lö mate tobali martir.

Laŵaö wa a.t. döfi 95 latibo'ö ia ba hulo Patmos, heza isura mbuku Wama'ele'ö. Ba hiza so ösa zanguma'ö wa sanura buku Wama'ele'ö no samösa niha bö'ö sotöi Yohane Satua Niha Samati ma zui niha bö'ö si lö ta'ila töi. Iforege Bauckham wanguma'ö wa khö ndra niha Keriso si föföna no fagölö ira Yohane sanura injil andrö ba Yohane Satua Niha Samati.

Sanura ngawalö zura Yohane[edit | edit source]

No fabago zöndra ndra ere Zura Ni'amoni'ö i'otarai ngaotu ndröfia si-2 ba zanadrösa ba haniha zanura oi ngawalö zura Yohane. Tuho nifadönira ya'ia haniha zanura oi sura andrö ba hezo zura nisura sanura ni'ila zato.

Iböbögö tradisi Ortodoks Timur zanura fefu zura Yohane khö Yohane nifahaö Yesu.

Ba ngaotu ndröfia si-6 iŵaö Decretum Gelasianum wa sanura Sura Yohane II ba Sura Yohane III no samösa niha bö'ö sotöi "Yohane, samösa ere" (faigi göi Yohane Satua Niha Samati).[27] Ira ere sejarah simane H.P.V. Nunn, ba ere sejarah si tenga niha Keriso simane Reza Aslan, ba Bart Ehrman, lö latema wa Yohane nifahaö Yesu zanura gofu hadia zura Yohane.

Faduhu dödö arakhagö fefu gere zura Ni'amoni'ö modern wa lö ba gotalua zura Yohane nisura Yohane nifahaö Yesu, heŵa'ae so ösa ira simane J.A.T. Robinson, F.F. Bruce, Leon Morris ba Martin Hengel, sanguma'ö wa si lö'ö-lö'önia sambua ba gotalua zura Yohane no nisura Yohane nifahaö Yesu, töra-töra injil Yohane.

Tola manö wa injil Yohane ba si tölu zura Yohane no nisura samösa niha. Bahiza so ösa ere Zura Ni'amoni'ö sanguma'ö wa sanura zura Yohane fabö'ö moroi ba zanura injil Yohane, heŵa'ae fefu zura andrö te'a'asogö moroi ba sambua komunitas. Molo'ö tradisi injil Yohane ba sura Yohane tohare moroi ba Efeso, a.t. 90-100, heŵa'ae so gere Zura Ni'amoni'ö sanguma'ö wa moroi ba Suriah oi zura andrö.

Na manandrösa ba zura Wama'ele'ö, fao dödö arakhagö fefu gere Zura Ni'amoni'ö wa sanura ya'ia no niha bö'ö, ya'ia da'ö Yohane moroi ba Patmos, a.t. döfi 95, ba so ösa wöfö zura andrö soroi ba ndröfia 60 ba ginötö kaisaro Nero.

Luo wangowasaini ya'ia[edit | edit source]

Luo wanörö-tödö khö Santo Yohane bakha ba Gereja Katolik, fa'awösa Anglikan ba ba Gereja Lutheran, te'owasaini ero 27 Desember, ngaluo si tölu ba ginötö Natal. Bakha ba kalender Trentine (ni'oguna'ö i'otarai me ifakhoi ia Paus Pius V ba ndröfi 1568) tetohugö wangowasaini ya'ia irugi 3 Januari (samigu wa'ara ma latötöi ia bakha ba liturgi Latin Octave). Ibatogö wamalua Octave andre Paus Pius XII ba ndröfi 1955.[28] La'a-la'a liturgi tradisional khönia safusi.

La'owasaini göi luo andre ira nifotöi fa'awösa Freemasons i'otarai ngahönö ndröfia si-18, ba ngaluo da'ö göi tefa'olo Presiden ba ya'ira nifotöi Grand Masters si bohou ndra freemasons.

Yohane bakha ba "seni"[edit | edit source]

Bakha ba tradisi to'ölö la'oroma'ö Yohane ba zi dua ngawalö: ma samösa niha satua si so gambi safusi, ma zui samösa nono matua si lö gambi. Bakha ba seni Bizantin to'ölö la'oroma'ö ia si hulö niha satua andrö, te nihalö moroi ba lala wogambaraini Sokrates. Bakha ba seni Eropa Barat to'ölö lagambaraini ia si hulö ono matua, ba no so gambara simane ba Roma i'otarai ngaotu ndröfia si-4.

Ba gambara, adu ba sura nifazökhi ba ginötö nifotöi Abad Pertengahan, asese la'oroma'ö Santo Yohane simane onomatua soroma hulö ira'alawe (li Indonesia feminin) (li Inggris androgynous). Laböbögö lala wangoroma'ö simanö ira ere sejarah ba niha sedöna tobali samaigi gambara andrö. Duma-dumania gambara sangoroma'ö ya'ia hulö ira'alawe tefazökhi ena'ö abölö ahatö ia ba ndra alawe samaigi. Ba zimanö, iŵaö Sarah McNamer wa börö status androgynous Yohane andre, tola tobali ia salahi gender nomoro tölu, ya'ia da'ö ba gotaluara ndra alawe ba ndra matua ba heza la'ila ira samösa niha samati iramatua somasi molo'ö gamuata wa'alowalangi sangofönai'ö raso (li Indonesia affective piety), solo'ö lala wanou'ö fa'auri khö Zokhö (li Inggris devotion) sangofönai'ö lua-lua dödö (li Indonesia emosi), soya la'o'ö niha ba ginötö Abad Pertengahan, ba si lö faudu ba wa'aonomatua (li Indonesia maskulinitas).

Nidunö-dunö nisura bakha ba "Halöŵö Yohanes" no tobali umbu ngawalö gambara nifazökhi ba "Abad Pertengahan"; Moroi khönia tumbu zöndra wa tobali nifahaö Yohane me awuyu-wuyu ia nasa. Sambua gambara sasese te'oroma'ö Yohane ya'ia da'ö mako (li Indonesia piala), asese göi oroma möi baero gulö moroi ba mako andrö. Molo'ö sambua nidunö-dunö bakha ba "Halöŵö Yohane", samuza ma'ökhö tetandraigö Yohane wamadu moroi ba mako si no labe bakha langu ba wangoroma'ö wa'abölö wamatinia, ba börö wanolo Zo'aya lö manga khönia langu andrö. Tola göi lafakhai mako andrö ba Wemanga Safuria ma zui ba wehede Keriso khö Yohane ba Yakobo: "Mibadu sa nösi mako andrö khögu dania."[29] Molo'ö Catholic Encyclopedia (1910), faduhu dödö niha sangila wa simbol andre awena tebörögö ba ngaotu ndröfia si-13. So nasa sambua tö nidunö-dunö sanguma'ö wa no irai larino Yohane bakha ba wanikha ba ba zahöli-höli dödö lö tekiko ia. Gambara tanö bö'ö sasese mangoroma'ö Yohane ya'ia buku ma gölu-gölu zura, sanuturu ba ngawalö zinurania. Lagambaraini Yohane sanura injil faoma moyo, sara ba gotalua ngawalö gomböila nifa'ele'ö khö Hezekieli (1:10) ba si so göi bakha ba mbuku Wama'ele'ö (4:7).

Galeri[edit | edit source]

Faigi göi[edit | edit source]

Khai-khai baero[edit | edit source]

  1. Hieronimus (347 – 420), ma ba li Inggris Jerome, no samösa gere Zura Ni'amoni'ö si föföna sibai mangali Zura Ni'amoni'ö ba li Latin. Labe'e töi Zura Ni'amoni'ö ni'alinia andrö Vulgata ba te'oguna'ö bakha ba Gereja töra 1.500 fakhe irege te'ali Zura Ni'amoni'ö ba li bö'ö.
  2. Lafotöi ere Zura Ni'amoni'ö ira niha si no mufahaö ba Zura Ni'amoni'o ba universitas ba lasöndra döi sarjana, master ma zui doktor ba mbolo wamahaö Sura Ni'amoni'ö.
  3. Mangosili eluahania mangosisi sibai irege lasöndra hadia ba hewisa hadia ia (li Indonesia meneliti). Halöwö wangosili andrö latötöi fangosili (li Indonesia penilitian).
  4. Modern eluahania ba ginötö me no fondrege tedou wangi'ila nifotöi ilmu. Me föna lasöndra wangi'ila niha na lasofu niha satua-tua ba mbanua, tenga börö me tola te'oroma'ö (li Indonesia dibuktikan) wa sindruhu ia. Duma-dumania laŵaö manö wa döhö wökhö zafatö töla faoma fanikha mbulu geu. Iada'a me no tedou wangi'ila, la'osisi'ö na sindruhu da'a ira sangosili. Ba oroma wa faya oi niŵaö ndra satua-tua me föna. Andrö wa moguna sibai nifotöi ilmu ena'ö tola lafareso ira sangosili hadia sindruhu hadia ia, börö me oi faduhu dödöda wa salua ba gulidanö molo'ö zinöndra ndra satua-tua sasese fasala ma lö atulö.
  5. Fehede martir te'oguna'ö ba tradisi niha Keriso khö niha samati nibunu börö wamatinia.
  6. The Golden Legend of Jacobus de Voragine, ni'ali Ryan, Granger ba Helmut Ripperger (Arno Press: Longmans, Green & Co, 1941, nga'örö 561–566).
  7. Lafotöi misa halöŵö fangandrö ba fanunö ba wanörö-tödö wemanga safuria khö Yesu awö nifahaönia ba zi bongi fatua lö laforöfa ba mate ia. Lafalua da'a ero luo migu ba bakha ba Gereja Katolik ero ma'ökhö ba nahia heza so gere. Asese göi latötöi ia ekaristi (moroi ba li Yunani ευχαριστω, eluahania fangandrö saohagölö) töra-töra bakha ba Gereja Katolik, fa'awösa Gereja Anglikan, Gereja Ortodoks Timur ba Gereja Lutheran. Ba Gereja Protestan ba Indonesia latötöi ia Perjamuan Kudus ba ba Gereja Katolik ba Indonesia asese latötöi ia misa.
  8. Lafotöi biarawati (ira'alawe) ma zui biarawan (iramatua) niha si no mu'angaruwusi khö Keriso, eluahania no tobali okhöta Keriso irege lö mangowalu ira sa'ae. Ba Indonesia tesöndra ira ha bakha ba Gereja Katolik ba latötöi ira suster na ira'alawe, bruder ma frater ma pastor na iramatua, ba to'ölö göi wa la'owaru nifotöi jubah sanau. So göi ira ba agama niha Keriso bö'ö simane Gereja Ortodoks, Gereja Anglikan ba Gereja Lutheran ha lö'ö ba Gereja Protestan ba Indonesia.
  9. Lafotöi altar meza saro föna niha sato bakha ba Gereja, ba detenia yaŵa lafalua wanörö-tödö wemanga safuria khö Yesu ba nifahaönia.
  10. Lafotöi martir niha nibunu börö wamatinia khö Keriso. Martir si föföna bakha ba Gereja ya'ia da'ö Santo Stefanus nitutunö bakha ba zura HalZin 7:58-60.
  11. St. Hilarion Calendar of Saints for the year of our Lord 2004. St. Hilarion Press (Austin, TX), nga'örö 70.
  12. Lafotöi apokrif ngawalö zura si lö itema Gereja tobali Sura Ni'amoni'ö, duma-dumania nifotöi injil Nazarene, injil Ebionita, sura Foloi ba Mesir, injil Nono Side-ide nisura Toma, ba ngawalö zura tanö bö'ö molo'ö Gereja lö faudu tefaogö bakha ba Sura Ni'amoni'ö.
  13. Fam 4:7
  14. HalZin 12:1-17
  15. So lima nifotöi patriarkat, ya'ia da'ö tuho nahia (li Indonesia pusat) ndra niha Keriso, ya'ia da'ö Roma, Antiokhia, Aleksandria, Konstantinopel ba furi hö Yerusalem
  16. Injil kanonik ya'ia da'ö injil si so bakha ba mbuku Gamabu'ulali Sibohou. Baero da'ö so göi mato ha'uga injil nisura niha bö'ö si lö itema Gereja tobali injil nifotöi injil apokrif.
  17. Lafotöi tua Gereja (li Indonesia bapak Gereja) ya'ira sanura ngawalö buku ba sura sanandrösa ba wamati niha Keriso ba ngaotu ndröfia si sara irugi si lima (?). Si to'ölönia ya'ira andre no ere teologi ba ölö göi ere filsafat.
  18. Kol 4:14
  19. Fil 1:24
  20. Anti-Marconite no tölu wehede famasao khö zi tölu injil Mataio, Mareko ba Luka ba tefa'anö a.t. ngaotu ndröfia si dua.
  21. Александр Иванович Успенский. О художественной деятельности евангелиста Луки : I, II. Ев. Лука как иконописец. Ев. Лука как резчик : Реф., чит. 8 нояб. 1900 г. в заседании Церк.-археол. отд. при Общ. люб. духов. просвещения тов. пред. Отд. А.И. Успенским. - Москва : типо-лит. И. Ефимова, 1901. - 12 с.; 27.
  22. Ludovic Lalanne. Curiosités des traditions, des mœurs et des légendes, 1847. / р. 148
  23. Jacques Albin Simon Collin de Plancy. Dictionnaire critique des reliques et des images miraculeuses, T. 2. 1827 / р. 131
  24. Lafotöi sinoptik zi tölu injil Mataio, Mareko ba Luka, börö oya nösinia si fakhili-khili, irege na lafasinga ira fefu (li Indonesia sinopsis) tola oroma wa no fagölö ma fakhili nösinia.
  25. Martir no töi sasese la'oguna'ö bakha ba tradisi gereja, me i'otarai mböröta lö aetu so niha Keriso nibunu börö wamatira khö Keriso. Itutunö Halöŵö Zinenge hewisa me tobali martir Stefanus.
  26. HalZin 12:2
  27. I'otarai ngaotu ndröfia si-18, no lafakhai Decretum Gelasianum ba konsili Rome (382), heŵa'ae latenaŵa da'a ira ere sejarah.
  28. Kalender zato Romawi Paus Pius XII
  29. Mat 20:23

Fabaliŵa lala[edit | edit source]

Injil: MataioMarekoLukaYohane

Bale zato: OlayamaAngombakhataBawagöli zatoMonganga afoNahia wamakoriNga'örö spesialNgawalö wanoloSafuria tebulöSanandrösaSangai halöŵö