Wt/zea/'arte

Zeêuws

'n Menselijk 'arte an 't kloppen.

Etymologie

Over Middelnederlands herte, harte en Oudnederlands herta van Oergermaons *hertō, van Oer-Indo-Europees *ḱḗr (genitief *ḱr̥dés). Zòdoende verwant mee Latijns cor, Oudgrieks κῆρ kèr / καρδία kardia, Oudiers cride, Oudkerkslaovisch срьдьце srĭdĭce, Litouws širdìs, Albanees kërth/kërthizë, Armeens սիրտ sirt, Avestisch 𐬰𐬆𐬭𐬆𐬛‎ zərəd, Sanskriet हृदय hṛ́daya, Tochaors A kri 'wille', Tochaors B käryāñ 'ʼarten', 'Etitisch 𒆠𒅕 ker en Luwisch 𒍝𒀀𒅈𒍝/𔖪𔖱𔖪 (zārza).

Omschrievienge

ʼarte o

1. (letterlijk) 'olle spier die-at 't bloed deu 't lief klopt
2. (figuurlijk) aolderlei vurmen van gevoel en menselijk'eid, zòas:
   1. compassie
      • A je 'n 'arte eit, dan zei je toch gin neênt tege dat kind!
   2. durf (ʼt 'arte è)
   3. nie-beriddeneêrde wille/gevoel
      • Mee m'n 'oôd wee'k 't 'eêl goed, mae m'n 'arte twuvel nog.
      • A j'n 'arte jae zeit, ei zelfs d'n Biebel weinig te betêkenen.
   4. karakter
3. 't 'êle lief, in 't biezonder de binnenkant
   • ʼk È vuuf uren gewerkt, 'oôg tied da'k wat vò m'n arte krieg, da'k wat ete
4. 't middelste van ies
   1. in 't biezonder: d'artlaege, 't midden van 't voer kôren
5. 't beste van ies
6. 'stam' van 'n kroppe slae

Uutspraek

[ˈɑrtə], soms [ˈartə]

Verbugienge

meêrvoud 'arten, verkleinwoôrd 'artje, genitief 'arten

Afleiiengen

'artelijk, 'arten

Saemenstelliengen

'artepitje 'artlaege

hartspelle

'arstikke

Uutdruksels

• ʼt An z'n 'arte è, 'n 'artziekte è
• ʼt Op z'n 'arte è, 'n bronchitis è (in de bost, dus 'op' 't 'arte)
• ʼt Slaet op j'n 'arte, je kriegt 't 'r benaeuwd van
• Eên 'n douw vò z'n arte geve, êne op z'n bost stoempe
• Piene vò 't 'arte è, piene in de bost
• (Lauw) waeter vò 't 'arte kriege, 'n 'artanval kriege
• ʼIe eit 'n groôt 'arte, 'ie is groôs
• Z'n 'artje is geslote, 'ie is te angedae om te eten
• ʼt Is net in 't 'arte, 't is precies goed, juust
• ʼt Gae van 's 'arten bloede, mee vee moeite of tegenzin
• ʼIe ei z'n 'erte uutgespoge, 'ôger kan d'n nie biede Land-van-Kezands
• Dat steekt in m'n 'arte, dat raek mien

Dialectvarianten

• harte Goerees, Flakkees
• herte Goerees (Oudurp)
• 'erte Land-van-Axels, Land-van-Kezands, zelden op d'Eilanden (g'ore in Ouwerkerk)
• 'aorte (Burg-'Aemstie, Waschappel)
• 'art Land-van-'Ulsters

Aore spelliengen

arte (gin standaerdspellienge)

Ontlêniengen in aore taelen

• hert, hart, hat, hāt Neger'ollands
• ati Sranantongo
  • (h)áti Saramaccaons

Vertaeliengen

orgaon vò de bloesomloôp

• Nie-taelgebonde: 🫀, ❤︎, ❤️
• Afrikaons: hart
• Araobisch: قَلْب‎ (qalb) m
• Braebants: hart, 'art, hért, hét, hèt, èt, ét o
• Chinees (Mandarijn): 心臟, 心脏 (xīnzàng)
• Duuts: Herz o
• Frans: cœur m
• Westerlauwers Vries: hert, herte (ouwerwes), hart(e) (gin standaerdtaele) o
  • Hindeloopers: hêt
  • Terschelliengs: het
  • Schiermonnikoôgs: hets

• Hindi: दिल (dil) m, हृदय (hŕday) m, हिया (hiyā) m
• Iengels: heart
• Japans: 心臓 (しんぞう, shinzō)
• Latijn: cor o
• Limburgs: hart, hert, art, ert o
• Nederlands: hart o
• Oudgrieks: κῆρ (kèr) o, καρδία (kardia) v
• Portugees: coração m
• Russisch: се́рдце (sérdtse)
• Spaons: corazon m
• Swahili: moyo kl. 3, 4
• West-Vlaems: erte o

Bronnen

• Dr. Ha.C.M. Ghijsen (red.), Woordenboek der Zeeuwse Dialecten. Van Velzen, Krabbendieke, 1964, ¹⁰1998: blz. 319-20

• K. Fraanje c.s. (red.), Supplement Woordenboek der Zeeuwse Dialecten. Van Velzen, Krabbendieke, 2003: blz. 119-20

• Nicoline van der Sijs (2010, saemenstellienge), Etymologiebank

• Nicoline van der Sijs (2015, saemenstellienge), Uitleenwoordenbank bie 't trefwoôrd 'hart'