Wt/zea/'Ulpe:Limburgs

Dit is 'n 'ulpblad, bedoeld vo korte achtergrondinformatie over 'n taele. Deze informatie is bedoeld vo de gebruker t'elpen bie vraegen die 'n drôge vertaelienge nie zòmae beantwoorde kan.

't Limburgs is 'n streektaele die-a in deêlen van Nederland, Belgen en Duutsland oor gesproke. Vee woorden op de Zeêuwse Wiktionary è Limburgse vertaeliengen. D'r bin ok a 'n 'andjevol Limburgse lemma's.

Wat-a je wete moe

Limburgs is 'n streektaele mee beperkte erkennienge in Nederland, mae zonder (vee gebruukte) standaerdtaele. D'r bin vreêd vee dialecten; daerom vinde je dikkels meêr as eên optie bie de Limburgse vertaelienge van 'n woord.

D'r bin vuuf 'oôdgroepen in die dialekten te ontdekken:

• West-Limburgs (in 't groôste deêl van Belgs Limburg); dit ei vee invloeden van 't (Belgs)-Braebants en da's t'oren ok.
• Midden-Limburgs (zò rond de grenze van de tweê Limburgen onder meêr Mestricht en Weert); 'ier vaolle de Braebantse invloeden eên vò eên uut
• Oôst-Limburgs (in 'n groôt deêl van Nederlands Limburg, onder meêr Roermond en Sittard, en 'n stik in Duutsland); 'ier oort 't a wat Duutser. Dit is 't type Limburgs wat-a vee mensen 't meêste mee Limburgs associëre
• Noord-Limburgs (in Venlo en nog 'n paer durpen daerbove): dit trekt a vee op 't Noord-Braebants of Zuud-Gelders. A je deur dat gebied nae 't noorden reist, oort 't per plekke minder Limburgs.
• Zuudoôst-Limburgs (in 't oôsten van 't 'Euvelland en 't verlengde daevan in Duutsland): dit ei a vreêd vee Ripuarische invloeden, wat-a zeie wil dat 't 'Duutser' klienkt as ander Limburgs

't Ripuarisch plat van Kerkrade oor dikkels (in Nederland dan) ok bie 't Limburgs getrokke, mae feitelijk oort 't dae nie bie.

Schriefwieze

Vo 't Limburgs gebruke me de Veldeke-schriefwieze. Dit systeem is vreêd secuur in subtiele verschillen. Zo komt 't dat 't Zeêuwse woord groôt kan ore vertaeld as groeët, groet, groot, groeat, groat en grwat, net in welke plekke da je bin. In 't Zeêuws is de variaotie op diezelfde plekke vergliekbaer, mae aors as de Noe-spellienge 'ebbe de maekers van de Veldeke-spellienge devo gekoze dat allemaele uut te schrieven.

Vedders ei de Veldeke-spellienge 'n antal diacritische teikens die-a uutleg noôdig è. è is 'n bitje geslotener es e: d'n è is naebie de korten i, t'rwiel de e meêr de kant van a opgaet (mae nog nie zò vreêd as in 't Zeêuws!). ó klinkt oe-achtig en is dus ok 'n bitje geslotener as o. ö is 'n bitje opener as u; äö is de lange variant daevan. Mee gk geve ze [g] an, da wil zeie d'n Duutse g.

Sommige dialecten è ulder eigen woordenboek mee 'n afwiekende schriefwieze. 't Kan gebeure dan me die in lemma's ok opneme.

Belangrieke verschillen

Toontael

De meêste Limburgse dialecten è toonaccenten, wat-a zeie wil dat de beteêkenisse van 'n woord verandere kan a jen 't mee 'n aore intonatie uutspreekt. Ok in die paer Limburgse dialecten daer-at dat nie vo geldt (Weerts, Sint-Truidens, Eijsdens), 'ebbe woorden nog wè 'n verplichte toon. Daervandaene klienke die Limburgers ok zò zangerig. D'r bin tweê toonaccenten, de sleêptoon (opriezend en pas op 't leste vaollende) en de stoôttoon (bos vaollende, net as in 't Zeêuws).

In de Veledek-spellienge oor dieën toon nie uutgeschreve. In 'n Woôrdenboek-omgevienge ku je dat wè doeë deu 'n puntje achter 'n klienker mee de sleêptoon te zetten. Dat is nog wenselijk ok, om-at in de verbugienge en vervoegienge van 'n woôrd d'n toon 'eêl dikkels wisselt.

Klienkers

Tweê/drie soorten lange aa

• Woorden mee 'n aa in 't 'Ollands en 'n ae of ao in 't Zeêuws è in 't West-Limburgs altoos 'n ao, maer in 't Oôst-Limburgs nie. 't Midde-Limburgs is t'r verdeêld over, mae 't gebied daer-an de tweê saemenvaolle is (naebie) glad beperkt toet Belgen. In Nederlands Limburgs maeke ze daerom verschil tussen late (bievoegelijk naemwoord) en laote (werkwoord); in bevòbeeld Hasselt nie. Let wè: Mestricht kent 't verschil ok, maer eit in sommige woordjes toch 'n ao daer-a je dat nie verwachte zou.
• In 'n woôrd as paerd stoeng vanous gin aa mae 'n e. Zukke woôrden è in 't Limburgse dialecten 'n zachtlange ee (ziet onder).

B'oud (of nie) van ouwe ei en ou

• Net as 't Duuts è vee Limburgse dialecten ei daer-at 't Nederlands ee en 't Zeêuws eê eit: bein 'beên'. In 't West- en Zuudoôst-Limburgs is 't 'gewoon' been; in 't allernoordelijkste randje (bove Venlo) kom bieën vò.
  • Let wè: woorden die in 't Zeêuws ulder ei tege de klankwetten in g'ouwe 'ebbe, vallen ok onder deze regel. 'Vleis' en 'eik' bluve vleis(j) en eik in 't Oôst-Limburgs, mae ore vlees en eek in 't westen en zuudoôsten.
• Net zò 'ebbe vee soorte Limburgs ok ou daer-at 't Nederlands oo eit en 't Zeêuws 'n oô. 'Boôm' is boum, boom of boeëm, net mee dezelfde grenzen.

Scherp- en zachtlang

• De Zeêuwse eê en oô kunnen ok mee 'n aore Limburgse klank euvereênstemme. 'Ier zieë me goed 'oe vreêd precies de Veldekespellienge is.
  • De scherplange ee as in 'Eêre' kom in 't Limburgs vò as:

ie (hier): in 't Mestrichts. Ok in 't AGL, 'n nie zò vee gebruukte schrieftaelnorm, schrieve ze dien klank zò.

ee (heer): in 't Roermonds en Sittards. Net as in 't Nederlands dus.

iè (hièr): in Valkenburg en omgevienge.

jè (hjèr): in Meerssen en 'n paer aore durpen; nie zò'n vreêd groôt gebiedje.

eë (heër): in Geleen.

ei (heir): in Bilzen e.o.

ieë (hieër): naebie overal aors: groôste deêl Belgs Limburg, Noôrd-Limburg, Weert, landelijk Midde-Limburg en 't nie genoemd deel van 't 'Euvelland

• • De scherplange oo as in groôt kom in 't Limburgs vò as:

oe (groet): in Mestricht en in 't AGL.

oo (groot): in Roermond en Sittard.

oa (groat): in Valkenburg, Geleen en omgevienge.

wa (grwat): in Meersen en directe omgevienge.

oea (groeat): in d' omgevienge van Roermond mae zeker nie in Roermond zelf.

au (graut): in Bilzen e.o.

oeë (groeët): naebie overal aors.

• • As de scherplange oo umlaut kriegt (wat-a in 't Limburgs vee vòkomt), bin de waerden de volgende: uu, eu, uè, wè, uue, uue en ei

uu (hure '’ore'): in Mestricht en in 't AGL.

eu (heure): in Roermond en Sittard.

uè (huère): in Valkenburg, Geleen en omgevienge.

wè (hwère): in Meersen en directe omgevienge.

ei (heire): in Bilzen e.o.

uue (huuere): naebie overal aors (in 't groeët-gebied, maer ok in 't groeat-gebied)

• De zachtlange ee is ae in 't groôste deêl van Nederlands Limburg en in 't oôstelijk deêl van Belgs Limburg, ee in de rest van Belgs Limburg en in Mestricht en eë in 't Zuudoôst-Limburgs. In Belgen kan 't nog wè 's 'n vaollenden diftong ore: pjae(r)d 'paerd'.

ij/ie en ui/uu/oe

• Op plekken daer-at 't Zeêuws 'n korten ie eit en 't Nederlands 'n ij, is 't Limburgs verdeêld. De meêste dialecten in Belgs Limburgs 'ebbe ijs of iets wat-at 'r op trekt (ès, ais), de dialecten in Nederlands Limburgs 'ebbe aollemaele ies.
  • Mestricht en Eijsden leie in 't ies-gebied, mae gebruke de ij wè in sommige woorden.
• Op plekken daer-at 't Zeêuws 'n uu eit en 't Nederlands 'n ui, is 't Limburgs net zò verdeêld. In 't westen ore je 'n au (haus 'uus'), in 't oôsten è z'n 'n oe (hoes). Huus kom alleên in 't noorden van Nederlands Limburg vò, buten 't eigenlijke Limburgse taelgebied.
  • In Mestricht en Eijsden oor de oe soms toet ou gebroke.
  • Weêr 'eêl van anders is de klienker van 'kruus'. In 't Limburgs riemt dat woôrd noôit op 'ʼuus'. In 't haus-gebied is 't kruis of wat t'rop trekt, in 't hoes-gebied zeie ze kruus. Dezen uu/ui komt vadder nog vò in onder meêr 't woôrd duuster/duister en woôrden mee umlaut (huuske/huiske).
• Op plekken daer-at 't Zeêuws 'n langen ie eit en 't Nederlands 'n ie, è de Limburgse dialecten ie of ee. De verdeêlienge is ongeveer geliek an grenze tussen ijs en ies: voraol bier in Belgs Limburg, beer in Nederlands Limburg.
• Glad 'tzelfde geldt vò plekken daer-at 't Zeêuws 'n langen oe eit en 't Nederlands 'n oe: in 't weste zeie ze goe(d), in 't oôste good.
• As d'n ouwe oo deu umlaut getroffen is, klienkt 'n in 't westen as uu, in 't oôsten as eu: 'groen' oor gruun (westen) of greun (oôsten). MAE:

Ontrondienge

• Geronde vòklienkers as uu, u, eu enz. ore in 'n deel van Belgs Limburgs altoos ontrond. 'Groen' klink dan as grien (uut gruun) of green (uut greun). Bedienk goed, dat dit in 't Zeêuws ok vòkomt (pit uut put, vier uut vuur), maer 'ier gebeurt 't consequent. Dit gebiedt beslaet ongeveer 't midden van de provincie Belgs Limburg, mee Hasselt as westelijkste plekke.

Op de plekke van 'n Zeêuwsen ou

De Zeêuwsen ou kan op meêr as eên manier vrommekomme. Lae me eêstens vasstelle dat dien klank vrommegaet op ol in 't Middelnederlands, en op ol- of al- in 't Oudnederlands. In de meêste Limburgse dialecten is dat Oudnederlandse verschil bluve bestae. In Noord-Limburg is daerbie ok de -l- gebleve; in Midden-Limburg toet tege 1900 ok. In Zuud-Limburg en Belgs-Limburg is dien -l- a vee langer weg. 't Woord 'oud' Kan zòdoende vòkomme as:

• ald: Venlo en noordelijker
• aad: Midden-Limburg (mae 'zout' is dae nog wè zalt)
• awd: Groôte deêlen van Zuud-Limburg en Belgs-Limburg
• aajd: Mestricht (overdrievienge van de Zuud-Limburgse vurm)
• oud: Valkenburg en omgevienge ('ier is 't verschil tussen au en ou dus weg; dien neigienge vinde je ok buten dat gebied, maer absoluut nie in Mestricht!)

LET WÈ:

• Bie woorden die altoos al -ol aodde, is 't gewoon ol- of ou: 'ʼout' is holt of hout.
• Woorden mee 'n ou in 't Nederlands/'Ollands mae nie in 't Zeêuws komme nie van 'n ouwe ol- è in 't Limburgs 'n aore klank: noe 'noe'.
• Zekers in Midde-Limburg kom de -l- nog dikkels vromme in vurm mee umlaut: Roermonds elders 'ouwers' ondanks aad. In 't Sittards en Mestrichts is dat awwers, mae ok dae zeie ze nog hoeshèlderse tegen 'n 'ʼuusʼouwster'.

Nieuwe diftongen

In Sittard en omgevienge, plus geïsoleerd in 't durp Herkenbosch, verandert de Limburgsen ee soms in ei, d'n oo in ou en de eu in ui: leif 'lie:f', goud 'goed', zuike 'zoeke(n)'. Dit kan ok vò 'n -r gebeure, dan oort 'r 'n extra sjwa an g'onge: beier 'bier'. Let wè: dit kan alleêne gebeure bie woorden mee de stoôttoon.

Medeklienkers

k/ch

• Ik en ok bin i(e)ch en ouch/ooch. Alleêne in 't Noord-Limburgs zeie ze ik en ouk/ok, mae zelfs in Venlo zeie ze nog mich 'mien' en óch 'julder' (vòwerpsvurm)
• Op aore plekken bluuft d'n ouwe k 'n k. Pas vanaf Kerkrade verandert ze nae 'n klienker consequent in ch, zòas dat in 't Duuts gebeurt.

sj-grenzen

• Woorden mee sch- in 't Zeêuws è in Limburgs soms sch-, dan sj-. 'Schole' is school, schoeël of schaol in 't midden en westen van Belgs Limburgs, in Weert en Venlo (en omgevienge) en daerboven; in de rest van 't taelgebied zeie ze sjool, sjoeël of sjaol.
• As 'n woord mee 'n s- begint en d'r komt 'n medeklienker nae, verandert dien s- soms in sj-: s(j)praok 'spraek'. Dit doeë ze in Nederlands Limburg, te zuje van Venlo en Weert, en t'n oôsten van Mestricht. De grenze loôp net deu die stad 'ene.
• Dikkels verschient 'r ok 'n -sj an 't ende van 'n woord: fles(j). Dit doeë ze nie in 't noorden en westen, t'rwiel Mestricht 'n eiland in 't sj-gebied is.