Wp/kus/Parliament of ghana

From Wikimedia Incubator
< Wp‎ | kus
Wp > kus > Parliament of ghana


Parliament of Ghana
unicameral legislature
Native labelParliament of Ghana Dɛmisim gbɛlima
CountryGhana Dɛmisim gbɛlima
Coordinate location5°33′24″N 0°11′24″W Dɛmisim gbɛlima
Member ofAfrican Parliamentary Union Dɛmisim gbɛlima
Applies to jurisdictionGhana Dɛmisim gbɛlima
Headquarters locationOsu Dɛmisim gbɛlima
Official websitehttp://www.parliament.gh Dɛmisim gbɛlima
Map

Parliament of Ghana anɛ wada maalʋg lʋgʋr, legis lative body kanɛ bɛ Ghana Gⴢbina, Government of Ghana ni.

Li si’igir

Wadmaan-nam da pin’il Ghana nɛ 1850, saŋ kanɛ ka teŋgbaʋŋ la da an British colony ka li yʋ’ʋr da buon ye Gold Coast. Lʋgʋr la da buon ye Legislative Council la da anɛ li sa’an, ka gⴢbina zugraan, Governor lɛɛ da mⴢr iku nɛ paŋ wʋsa. Ti’asig da naam 1916 nɛ 1925 yʋʋma la ni, amaa gⴢbina zugraan la iku la da tʋm nɛ luos wʋsa ni. Ba da zi’el wada, constitution paal kanɛ da tis sour ye onɛ ka’ Legislative Council nida, unofficial member tu’oe lieb gⴢbina zugraan ka zugraan kanɛ zin’ la kʋ an ex officio zugraan lʋgʋr la ni. Malʋŋ kaŋa nwa da tʋm nɛ ti keŋ paae 1951 yʋʋm la ni, saŋ kanɛ ka ti wada maalʋg lʋgʋr, Legislature la da gaŋi li yiiga pian’a-pian’ad,Speaker- Sir Emmanuel Charles Quist.

1951 yʋʋm la da an yiiga yʋʋm kanɛ k aba da maal universal suffrage vⴢⴢtʋg. Convention People’s Party (CPP) la da naam 1949 yʋʋm la ka Kwame Nkrumah da aan ba tuon-gat la da di ya’an vⴢⴢtʋg, the election la ni. Na’adⴢⴢg kanɛ mɛ da an United Gold Coast Convention ka (UGCC) ka J. B. Danquah da aan ba toungat la da lu vⴢⴢtʋg la ni nɛ ka li nidib la da widigi, Nkrumah kanɛ ka ba da yⴢⴢ o sariga ni 1950 yʋʋm la subvention yɛla,pin’iligin la yiib nya’aŋ, ka ba da gaŋ o k’o an Government Business kpɛɛm, ka da ti lieb teŋgbaʋŋ la yiiga Prime Minister yʋʋm kanɛ da dⴢl la.

Legislative Assembly elections kanɛ da naam 1954 yʋʋm la da anɛ ya’an ya’asi ti CPP. Ka paati la da di kʋgʋs 71 yi kʋgʋs 104. Li da lɛn dinɛ kʋgʋs 71 yi kʋgʋs 104 1956 Legislative Assembly elections la ni. Ba da tiaki pʋd Gold Coast nɛ Ghana ka bas sour ka li sʋ’ʋgi li mɛŋ Donwalig nwadig daba ayuobʋ daar,1957 yʋʋm la ni, ka British na’ab kpɛlim an teŋ la zugraan. Ba da pʋt Legislative Assembly ye National Assembly.

Ban da siak ye Republican constitution paal zi’en la, Ghana da kpɛn gbana nii yʋʋn lieb Republic Morug nwadig dabsir yinne, 1960 yʋʋm la ni ka Kwame Nkrumah an gⴢbina zugraan, President. Plebiscite la da lieb tʋʋm paali yi nidib la sa’an k aba da tʋgʋs Nationa Assembly la yʋʋma anu ya’as. Ba da vⴢt ya, referendum ye ba gban’ae ye na’adⴢⴢg yinne, one-party state ma’aa na bɛ 1964 yʋʋm la ni. Dinzugⴢ, CPP na’an-ya’adib ma’aa da zi’en National Assembly Election, vⴢⴢtʋg la 1965 yʋʋm la ni. Fuut dim la da kadi Nkrumah yis 1966 yʋʋm la ni ka kad na’adⴢⴢddi naamʋg ka widig National Assembly la.

Teŋgbaʋŋ la da lɛb nɛ civilian rule 1969 yʋʋm la ni. Vⴢⴢtʋg, Elections da naam Motul nwadig 29, yʋʋm kan ni nⴢⴢ ka Progress Party (PP) la di ya’an nɛ Kofi Abrefa Busia, kan k aba di 105 yi National Assembly 140 kʋgʋs la ni. O da zin’in Prime Minister kʋk la zug nɛ Senlʋŋ nwadig,3 daar 1969 yʋʋm la ni. Fuut dim la da kadi o gⴢbina la yis coup ni 1972 yʋʋm la ni.

Third Republic, Republic atan’ ni la da zaŋ nɛ 1979 ti paae1981, paati kanɛ da zu’oe National Assembly la ni da anɛ People’s National Party (PNP), nɛ Hilla Limann kanɛ da di kʋgʋs 71 yi kʋgʋs 104 vⴢⴢtʋg, elections kanɛ da naam Sigir nwadig 18, 1979 yʋʋm la ni. Fuut dim daamʋg 1981 yʋʋm la nya’aŋaa, ba da kat gⴢbina lʋga wʋsa nɛ na’adⴢⴢd malima bas nɛ, ka kadi ba bɛllim. International Criminal Court (ICC) Zugraan, judge Piotr Hofmanski buol wadmaannib zugraan,Rt Hon. Alban S.K. Bagbin o offis ni Accra.[1]

Wadmaannib yir kanɛ paasa anaasi, Parliament of the Fourth Republic

Yʋʋm piinɛ yinne nya’aŋ fuut dim la da zanl teŋgbaʋŋ la, ba da zi’el wada paal 1992 referendum. Presidential elections da naam Sapal nwadig la ni ka Jerry Rawlings, 1981yʋʋm ka da ti lieb fuut dim gⴢbina Zugraan. Na’adⴢⴢg kanɛ da lu la da pʋ si’akɛ ka da zan’as, boycotted December parliamentary elections la. Ka lin zugⴢⴢ Rawlings National Democratic Congress (NDC) da di kʋgʋs 189 yi kʋgʋs 200 wadmaannib yin la.

Na’adⴢⴢd wʋsa da paas 1996 parliamentary elections la ni. NDC da di 133 yi kʋgʋs 200, ka New Patrotic Party (NPP) kanɛ zu’oe gaad na’adⴢⴢ banɛ kpɛlim la di kʋgʋs 60. Na’adⴢ bibisa ayi da da kʋgʋs banɛ da kpɛlim la.

2000 elections la da pɛ’ɛl nini hali bⴢzugⴢ, wada kanɛpʋ dⴢlis sour da gu President Rawlings kʋ pʋ nya’ vⴢⴢtʋg laa. Zugraannam vⴢⴢtʋg, presidential poll la ni, John Kufour, NPP na’anya’ad la da lⴢb NDC na’anya’ad Jonh Atta Mills run-off vⴢⴢtʋgin. Kʋgʋs 200 bɛ wadmaannib yin laa, NPP da di kʋgʋs 100, ka NDC dⴢlis nɛ 92. Paati bibis nɛ a sʋ’ʋ m mɛŋ paati dim zaŋ kʋgʋs banɛ kpɛlim la.

Kufour da lɛn di ya’an re-elected ni 2004 yʋʋm la ni ka New Patrotic Party (NPP) da di kʋgʋs 128 yi kʋgʋs 230 pʋʋgʋn wadmaannib vⴢⴢtʋg, parliamentary elections la ni. Paati kanɛ dⴢl nya’aŋ, National Democratic Congress (NDC) di kʋgʋs 94, ka paati nama ayi sieba – People’s National Convention (PNC) la nɛ Convention People’s Party (CPP) – di kʋgʋsa anaasi nɛ atan’. A sʋ’ʋ m mɛŋ na'anya'adib Independent candidates da zaŋ kʋgʋs banɛ da kpɛlim la.

Na’adⴢⴢg kanɛ da zu’oe bɛɛ, (or first past the post) voting system da tʋm Ghana wadmaannib vⴢⴢtʋg la ni 2012 vⴢⴢtʋg la ni sa paae nananna, teŋgbaʋŋ la pʋdig nɛ sʋ’ʋlim constituencies nam yin yin kⴢbʋs yi nɛ pisyⴢpⴢi nɛ anu-275. Wadmaannib la tʋm nɛ yʋʋma anaasi bɛn.

Li kpɛŋ la tʋm siem

  • Pian’a-pian’ad

Pian’a-pian’ad la gⴢsid yir la yɛla, ka gⴢsid kɛ ka tʋʋma dⴢl nɛ yir la wada an si’em. Vⴢⴢtʋg ya’ naami gaad, na’adⴢⴢg ka nɛ zu’oe la gban’ad nɛ, nɛ na’adⴢⴢd banɛ kpɛlim la gaŋ pian’a-pian’ad. Pian’a-pian’ad la kʋ an wadmaan yin la, la’am nɛ ala, li sʋm k aba mⴢr lan nam tii ba sour ka ba yina zi’enɛ nya’ wadmaannib vⴢⴢtʋgʋn. ba ya’ gaŋ pian’a-pian’ad la, o ye sig nɛ ka kɛ o kʋk la zaalim. Pian’a-pian’ad la mⴢr nɛ nya’andⴢliba ayi (First and Second Deputy Speakers), ba gaŋi di ba wadmaan yi paal pin’ilʋg wʋsa. Li anɛ tilas ye ba gaŋi ba yi na’adⴢⴢd kⴢn’ⴢb-kⴢn’ⴢb la wʋsa ni. Pian’a-pian’ad nananna nwa anɛ Alban Kingsfort Sumani Bagbin[2]

  • Pian’a-pian’ad nya’andⴢl yiiga sⴢb

Pian’a-pian’ad la ya’ kai, nya’andⴢl kaŋa gⴢtti ba sⴢnsʋg yɛla. Nananna nwa sⴢb la anɛ Joseph Osei Owusu, an New Patrotic Party (NPP) nid la.

  • Nya’andⴢla ayi sⴢb

Onŋa sⴢb tʋʋm anɛ o gⴢs ka ba zin’inɛ sⴢns kpɛma ayi la wʋsa ya’ kai. Nananna nwa, nya’andⴢl kan anɛ Andrew Amoako Asiamah, onɛ an a sʋ’ʋ m mɛŋ wadmaan.

  • Na’adⴢyalʋŋ la kpɛɛm

Na’adⴢyalʋŋ kpɛɛm la yit nɛ na’adⴢⴢg kanɛ ka mⴢr wadmaannib bɛdigʋ gati li taaba la. Ka gaŋ o nya’andⴢl nɛ na’adⴢⴢg la kpɛɛm an majority chief whip onɛ aan o sʋŋid la. Bama an na’adⴢyalʋŋ kpɛm, yin la. Nananna nwa, na’adⴢyalʋg la kpɛɛm anɛ Osei Kyei-Menseh Bonsu an NPP nid la.

  • Na’adⴢyalʋŋ kpɛɛm nya’andⴢl

Na’adⴢyalʋŋ kpɛɛm nya’andⴢl nɛ chief whip tʋm nɛ sʋŋid kpɛɛm la. Bama la’asi an na’adⴢyalʋŋ la kpɛɛmnam wadmaannib yin la. Nananna nwa, na’adⴢyalʋŋ kpɛɛm nya’andⴢl anɛ Alexander-Afenyo Markin an NPP nid la.

  • Na’adⴢbil kpɛɛm

Na’adⴢbil kpɛɛm la gaŋidi yit nɛ na’adⴢⴢg kanɛ dⴢl na’adⴢyalʋŋ la nya’aŋ nɛ wadmaannam. O mɛ mⴢr nya’andⴢl nɛ chief whip banɛ sʋŋid o. bama la’asi an na’adⴢbil la kpɛɛmnam. Nananna nwa, na’adⴢbil kpɛɛm anɛ Cassiel Ato-Baah Forson an NDC nid la.

  • Na’adⴢbil kpɛɛm nya’andⴢl

Na’adⴢbil kpɛɛm nya’andⴢl nɛ chief whip sʋŋid kpɛɛm la, banɛ la’asi an na’adⴢbil la kpɛm. nananna nwa, na’adⴢbil kpɛɛm nya’andⴢl anɛ James Klutse Avedzi an NDC nid la.

2008 vⴢⴢtʋg

Main article: Ghanaian parliamentary elections, 2008

Wadmaannib la 2018 Ghanaian new regions referendum

Region NPP NDC PNC CPP Ind. Total
Ahafo 4 2 - - - 6
Ashanti 44 3 - - - 47
Bono 11 1 - - - 12
Bono East 5 6 - - - 11
Central 19 4 - - - 23
Eastern 28 5 - - - 33
Greater Accra 21 13 - - - 34
Northern 9 9 - - - 18
North East 3 3 - - - 6
Oti 1 7 - - - 8
Savannah 1 6 - - - 88
Upper East 3 12 - - - 15
Upper Wast 5 6 - - - 11
Volta - 18 - - - 18
Western 13 4 - - - 17
Total 169 106 0 0 0 275


Wadmaannib yin la la’asʋgnam

Sapal nwadig 2020 yʋʋm la ni, wadmaannib yir la da mɔr la'asʋgnam kɔn'ɔb-kɔn'ɔb zin'is piinɛ anaasi nɛ la'asʋgnam buudi-buudi piinɛ ayuobʋ kanɛ ka ba gap. Ba mɛ lɛn mɔr ad hoc committee[3] yinne.

Standing committees la'asʋgnam:

Appoinments, Business, Committee of Selection, Finance, Gender and Children, Government Assurance,, House, Judiciary, Members Holding Office. of Profit, Privileges Public Accounts, Special Budget, Standing Orders, Subsidiary Legislation

Select committees la'asʋgnam:

Communication Constitutional, Legal and Parliamentary Affairs, Defence and Interior, Education, Employment, Social Welfare and State Enterprises, Environment, Science and Technology, Food Agriculture and Cocoa Affairs, Foreign Affairs, Lands and Forestry, Local Government and Rural Development, Mines and Energy, Roads and Transport, Standing Orders, Trade Industry and Tourism, Works and Housing, Youth Sports and Culture

Ad-hoc committee la'asʋg:

Poverty Reduction Strategy Committee

National Assembly/Parliament Pian'a-pian'ad kʋda, Past Speamers

Nain article: Speaker of Parliament of Ghana

Gold Coast (1951-1957)

Speaker of the Legislative Assembly and National Assembly in 1957

Name Took office Left office Notes
Emmanuel Charles Quist March 1951 December 1957

Commonwealth temis banɛ sʋ'ʋgʋ ba mɛŋ (1957-1960) /Republic Yiiga (1960-1966)

National Assembly la pian'a-pian'adib

Name Tookoffice Left office Notes
Augustus

Molade Akiwumi

February

1958

June 1960 [6]
Joseph

Richard Asiedu

July 1960 June 1965 [6]
Kofi Asante

Ofoti-Atta

10 June

1965

24 February

1966

[6]

Republic ayi ni (1969-1972)

National Assembly la Pian'a-pian'ad

Name Took office Left office Notes
Nii Amaa

Ollennu

October

1969

13 January

1972

[6]

Republic Atan ni (1979-1981)

National Assembly la Pian'a-pian'ad

Name Took office Left office Notes
Jacon

Hackenbug Griffiths- Randolph

24

September 1979

31

December 1981

[6]

Republic Anaasi ni (1992-present)

Wadmaannib yir la Pian'a-pian'ad

Name Took office Left office Notes
Daniel Francis Annan 7January 1993 6 January 2001 [6]
Peter Ala Adjetey 7 January 2001 6 January 2005 [6]
Ebenezer Sekyi Hughes 7 January 2005 6 January 2009 [6]
Joyce Adeline Bamford-Addo 7 January 2009 6 January 2013 [6]
Edward Adjaho 7 January 2013 6 January 2017 [6]
Aaron Mike Okuaye 7 January 2017 6 January 2021 [6]
Alban Sumani Bagbin 7 January 2021 Incumbent [4]

Wadmaannib

  • Ti na nyɛ wadmaannib la kpɛla, List of MPs elected in the 2020 Ghanaian general election.

Tiasʋg naam wamaannib yin la yʋʋm banɛ gaad la. Wadmaannib la da anɛ 140 wadmaannib ya ayi nɛ atan' ni la.

  • 2nd Republic parliament 1969-1972
  • 3rd Republic parliament 1972-1981

Wadmaannib yir anaasi ni nwa, wadmaannib la kal da nɔbigi paanɛ 200 ka yʋʋn ti paae 275. Republic anaasi, Fourth Republic la yʋʋn mɔr nɛ wadmaannib ya anii. Ban an si'm la bɛ tingir la.

  • 1st parliament 1993-1997
  • 2nd parliament 1997-2001
  • 3rd parliament 2001-2005
  • 4th parliament 2005-2009
  • 5th parliament 2009-2013
  • 6th parliament 2013 2017
  • 7th parliament 2017-2012
  • 8th parliament 2021-ti paae saŋkaŋa nwa.

Wadmaannib sʋ'ʋlimnam

Main article: Ghana parliamentary constituencies

Gɔsim nɛ' mɛn

  • Speaker of the Parliament of Ghana
  • Ghana
  • Hostory of Ghana
  • Legislative Branch
  • List of National Legislatures
  • List of Ghana Parliament Constituencies

Gbanvɛɛnsa

  1. https://www.parliament.gh/
  2. https://www.myjoyonline.com/bagbin-elected-speaker-of-parliament/
  3. https://parliament.gh/committees