Wp/kus/Government of Ghana

From Wikimedia Incubator
< Wp‎ | kus
Wp > kus > Government of Ghana
Government of Ghana
government
Inception1960 Dɛmisim gbɛlima
CountryGhana Dɛmisim gbɛlima
Applies to jurisdictionGhana Dɛmisim gbɛlima
Has subsidiaryGhana Airways, Ghana International Airlines Dɛmisim gbɛlima
Partnership withWorld Vision Ghana, Inclusion Ghana Dɛmisim gbɛlima
Headquarters locationAccra Dɛmisim gbɛlima
Official websitehttp://www.ghana.gov.gh/ Dɛmisim gbɛlima

Government of Ghana da dɔlisnɛ parliamentary democracy, dinɛ da dɔl nɛ military nɛ civilian gɔmenanam Ghana la. yʋʋm tusir yinne, kɔbiswai nɛ piswai nɛ atan yʋʋmpaal nwadig la ni (January 1993), military gɔmena da bas suori tis Fourth Republic la ban da maal Wadmaannib nɛ zuraan vɔɔtʋg la nya’aŋ yʋʋm tʋsir, kɔbiswai nɛ piswai nɛ ayi (1992) naarin. Yʋʋm tʋsir, kɔbiswai nɛ piswai nɛ ayi (1992) wada gbaʋŋ la pʋ paŋ la nɛ tis, zuraan, wadmaannib yir la, cabinet council of state, nɛ asʋ’o-m-mɛŋ banɛ gɔsid wada maalʋg yɛla (Independent Judiciary). Nidib wʋsa la’asi vɔɔtid gɔmena la.

Gɔmena

Pɔlitis na’adɔɔd la da nie paalʋ nɛ yʋʋm yʋʋm tʋsir, kɔbiswai nɛ piswai nɛ ayi (1992) tensʋg din da gu’ yʋʋm piiga la nya’aŋ. Na’adɔɔd banɛ bɛ Fourth Republic la gaad pisi.[1] Na’adɔɔda ayi banɛ ka sɔ’ wʋsa mi’ anɛ Ma’asim Tiig Na’adɔɔg, National Democratic Congress nɛ Wabʋg Na’adɔɔg, New Patriotic Party. National Democratic Congress yinɛ Jerry John Rawlings' na’adɔkanɛ yʋ’ʋri an Provisional National Defence Council ka da bɛ kʋk la zug yʋʋm tusir, kɔbiswai nɛ pisnii nɛ yinne (1981) paae yʋʋm tusir, kɔbiswai nɛ piswai nɛ ayi la (1992).[2][3]

Wabʋg Na’adɔɔg, New Patriotic Party, da sin’iŋnɛ yʋʋm tusir kɔbiswai nɛ piswai nɛ yi la ni (1992), da di’enɛ Gold Coast nɔba zug, The Big Six asʋ’o-m-mɛŋ Na’adɔɔg, United Gold Coast Convention (UGCC); People's National Convention, nɛ Convention People's Party, dinɛ di’e Kwame Nkrumah Na’adɔɔg la yʋ’ʋri la mɛn, dinɛ da zin’i kʋk la zug yʋʋma piiga (10 years) din yi asʋ’o-m-mɛŋ saŋa yʋʋm tusir, kɔbis wai nɛ pisnu nɛ ayɔpɔi (1957) paae yʋʋm tusir, kɔbiswai nɛ pisyuobʋ nɛ ayuobʋ (1966), ka da di vɔɔt la yʋʋm tusir, kɔbiswai nɛ pisnu nɛ ayuobʋ (1956), yʋʋm tusir, kɔbiswai nɛ pisyuobʋ (1960), nɛ yʋʋm tusir, kɔbiswai nɛ pisyuobʋ nɛ anu (1965).[2]

National Democratic Congress da di zuraan nɛ wadmaannib vɔɔt la yʋʋmbama ni 1992, 1996, 2008 and 2012. New Patriotic Party da di zuraan nɛ wadmaannib vɔɔt la yʋʋmbama ni 2000, 2004, and 2016.[4]

Ban nɛ tensieba bɛllim

Ghana diplomat Kofi Annan da anɛ Secretary-General of the United Nations yʋma awai (nine years) hali ti paae yʋʋm tusa ayi nɛ ayuobʋ (2006).

Din yi asʋ’po-m-mɛŋ saŋa, Ghana pɛsigi o mɛŋi gɔsid ideals of nonalignment yɛla ka paas nimbanɛ pin’il non-aligned movement. Ghana anɛ tenkanɛ zi’e kippi United NationsAfrican Union ni.[5]

Ghana diplomats nɛ pɔlitis nwɛ’ɛdib bɛdigʋ mɔr kpɛŋ tɛɛns nɛ la’asʋgnam kɔn’ɔb kɔn’ɔb. Bama anɛ Ghana diplomat Secretary-General of the United Nations kʋdʋg Kofi Annan, International Criminal Court Judge Akua Kuenyehia, Zuraan kʋdʋg Jerry John Rawlings nɛ Zuraan kʋdʋg John Agyekum Kuffour banɛ tʋm diplomats tʋʋma tis United Nations.[2]

Yʋʋm tusa ayi nɛ piiga nwadisa awai la ni, (September 2010), Ghana Zuraan kʋdʋg John Atta Mills da zi’en Ghana nɔba zugʋ kaae China. Mills nɛ China Zuraan kʋdʋg Hu Jintao, da tien yʋʋm pisnu tienr malʋŋ (50th anniversary) tis diplomatic naalʋg kanɛ bɛ tɛɛnsa ayi la sʋʋgin la, bɛ Great Hall of the People yʋʋm tusa ayi nɛ piiga nwadisa awai la dabpisi daar (20 September 2010).[6][7] China da yɔ sam ka yʋʋm tusa ayi nɛ piinɛ yinne nwadis piinɛ yinne la ni (November 2011), ka ba kʋkdaan nya’adɔl tis Standing Committee of the National People's Congress of China, Zhou Tienong da kaae Ghana ka si’al Ghana Zuraan John Dramani Mahama.[8]

Wada dɔlʋsʋg

Wada tʋʋma la dɔlnɛ yʋʋmtusir kɔbiswai nɛ piswai nɛ ayi wada gbaʋŋ la (1992 constitution), buudi malima wada, nɛ British common law. Kɔɔtʋ dɔlisid si’em anɛ Supreme Court of Ghana (highest court), courts of appeal, nɛ high courts of justice. Banɛ pʋ paae bama anɛ circuit, magisterial, and traditional courts. Banɛ lɛm paas anɛ public tribunals.[2] Din yi asʋ’o-m-mɛŋ saŋa, kɔɔtʋnam anɛ asʋ’o-m-mɛŋ; asʋ’o-m-mɛŋ kaŋa nan kpɛm bɛ Republic saŋa nwa. Ba maligim ti’asid kɔɔtʋ bibis lanɛ Republic nwa ni.[2]

Din pʋ si’em

Republic of Ghana mɔrnɛ  regionnam piinɛ yuobʋ (sixteen administrative regions) dinɛ pʋdigi an 6 metropolitan assemblies; 55 Municipal assemblies; nɛ 216 districts,[9] ka ba wʋsa yinne-yinne mɔri ba district assembly nam.[9]

Gbanvɛɛnsa

  1. https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/ghana/
  2. 2.0 2.1 2.2 2.3 2.4 http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/ghtoc.html
  3. https://en.wikipedia.org/wiki/Library_of_Congress
  4. https://web.archive.org/web/20191106173202/https://www.ec.gov.gh/resources/downloads/election-results.html
  5. http://www.un.int/ghana/
  6. http://www.fmprc.gov.cn/eng/wjb/zzjg/fzs/gjlb/2999/3001/t755583.htm
  7. https://en.wikipedia.org/wiki/Ministry_of_Foreign_Affairs_of_the_People%27s_Republic_of_China
  8. https://web.archive.org/web/20130909155705/http://news.xinhuanet.com/english2010/china/2011-11/12/c_122269189.htm
  9. 9.0 9.1 https://web.archive.org/web/20130507152131/http://www.ghana.gov.gh/index.php/about-ghana/ghana-at-a-glance