Wp/kus/Supreme Court of Ghana

From Wikimedia Incubator
< Wp‎ | kus
Wp > kus > Supreme Court of Ghana
Supreme Court of Ghana
supreme court
Inception1876 Dɛmisim gbɛlima
CountryGhana Dɛmisim gbɛlima
Coordinate location5°32′44″N 0°12′17″W Dɛmisim gbɛlima
Map

Supreme Court of Ghana an kɔɔt kanɛ gat kɔɔtʋnam banɛ bɛ Ghana wʋsa.[1] Ghana yʋʋm tusir, kɔbiswai nɛ piswai nɛ ayi wada gbanʋŋ la (Ghana's 1992 constitution) tis suor nɛ paŋ ye Judiciary sʋ’oe di mɛŋ ka zi’e di kɔn’ nɛ Legislative nɛ Executive gɔmena lʋga la.[2]

Labakʋda (Din pin’il si’em)

Supreme Court da pin’ilnɛ dɔlisid Supreme Court Ordinance (1876) ye di an kɔɔtʋ kanɛ gat kɔɔtʋ wʋsa Gold Coast (dinɛ yʋ’ʋn an Ghana) sankanɛ ka Ghana da nam pʋ sʋ'oe o mɛŋa.[3] Dinɛ gɔsid kɔɔtʋ banɛ bɛ Ghana wʋsa. Di ɔfis tita’ar (Headquarters) bɛnɛ Accra. Appeals banɛ yi Supreme Court of the Gold Coast da kennɛ West African Court of Appeal (WACA) dinɛ da pin’il yʋʋm tusir, kɔbisnii nɛ pisyuobʋ nɛ yuobʋ la ni (1866). Ghana da fuoe o mɛŋi yi WACA ban da paami asʋ’o-m-mɛŋ la nya’aŋka kʋ’ʋg Appeals kanɛ da ken Judicial Committee of the Privy Council London la yʋʋm tusir, kɔbiswai nɛ pisyuobʋ la ni (1960). Military coup d'état kanɛ da naam yʋʋm tusir, kɔbiswai nɛ pisyuobʋ nɛ yuobʋ nwadisa ayi dabpisi nɛ anaasi daar la (February 24, 1966), nya’aŋ ka National Liberation Council (NLC), dɔlisid kɔɔtʋ wada, yʋʋm tusir, kɔbiswai nɛ pisyuobʋ nɛ ayuobʋ la ni (1966) (NLCD.84) ye ba yis Supreme Court ka yʋ’ʋn nɔk paŋi niŋ kɔɔtʋnam ayi ni: Superior Court of Judicature nɛ inferior courts. yʋʋm tusir, kɔbiswai nɛ pisyuobʋ nɛ  awai wada gbaʋŋ la Article 102(4) da lɛbig nɛ’ɛŋa ka maal second republic. Coup kanɛ da naam yʋʋm tusir, kɔbiswai nɛ pisyɔpɔi nɛ ayi yʋʋmpaal nwadig dabpiinɛ atan la ni (January 13, 1972), National Redemption Council da lɛn yis Supreme Court ka ye 1969 constitution pʋ lɛn tʋm ya’asa dinzug kɔɔtʋ pʋ lɛm mɔr tʋʋma ya’asi na lɛbigi dii. Ba da tiaki nɔki di tʋʋma la tis Court of Appeal. Yʋʋm tusir, kɔbiswai nɛ paisYʋʋm tusir, kɔbiswai nɛ pisyɔpɔi nɛ awai wada gbaʋŋ la (1979 constitution) third republic da pin’il yʋʋm tusir, kɔbiswai nɛ pisyɔpɔi nɛ awai nwadisa awai dabpisi nɛ anaasi daar la (September 24, 1979). Supreme Court da kpɛlimi di zi’esimin yʋʋm tusir, kɔbiswai nɛ piswnii nɛ yinne nwadis piinɛ ayi la dabpistan’ nɛ yinne (December 31, 1981) coup kanɛ ka Provisional National Defence Council, baa ban da tiak kɔɔtʋ la ka mɔr public tribunals na la.

Yʋʋm tusa ayi nɛ piinɛ atan’ nwadisa ayɔpɔi la daba ayi daar (July 2, 2013), Supreme Court da kpɛn’ɛs editor-in-chief tis Daily Searchlight newspaper, Ken Kuranchie, sanrega dabpiiga (10 days) on da buol Piyamnama awai la ye ba anɛ zam dim nɛ barigaŋ dim la.[4] Parliament of Ghana da yis wada zaŋi keŋ wee kuob teŋin la yʋʋm tusa ayi nɛ pisi nɛ ayi la (2022), Apex Court da yis wada kad cannabis kuob yʋʋm tusa ayi nɛ pisi nɛ atan nwadisa anu la ni (May 2023) dɔlisid vɔɔtkanɛ ka ba da maal ka paam 5-4 la.[5][6]

Zi’esim nananna

Yʋʋm tusir, kɔbiswai nɛ piswai nɛ ayi wada gbaʋŋ la (1992 constitution) pa’al ye Supreme Court mɔrnɛ Chief Justice of Ghana nɛ piyamnam banɛ ka ba kanl gaadi awai paasi an Piyamnami tis Supreme Court.[7] Dinɛ an kɔɔtʋ kanɛ mɔr kpi’eŋʋ gaad kɔɔtʋ wʋsa ka lɛn gɔsid ka pa’ani wada gbaʋŋ la gbinni an si’em. Ghana Zuraani nwɛ’ɛd Council of State suora ka gaŋid Chief Justice ka Parliament siakid ka basid suor ka ba tʋmmid.[8] Supreme Court Piyambanɛ kpɛlim Zuraani ɛɛnti nwɛ’ Judicial Council suora nɛ Council of State ka gaansi ba. Asɛɛ ka Parliament tisi ba suor ka ba naan tʋm.[9] Yʋʋm tusir, kɔbiswai nɛ piswai nɛ ayi wada gbaʋŋ la (1992 Constitution) da kpiis public tribunals banɛ ka ba da maal PNDC saŋa la ka maal Regional Tribunal ka ba kʋkdaan zi’esim nwɛnɛ High Court Piyamnam.[10] Piyamnam bi’ela ka ba ɛɛnti gaansi kpɛn’ɛs Supreme Court. Nidib ɛɛnti mɔɔd ye ba bɔ kanli tis piayamnam la amaa piyam sieba zan’asi di dɔlisid 1992 constitution la bɔɔd si’em.[11] Court of Appeal, dinɛ mɔr chief justice nɛ piyamnam nwɛnɛ anu la, kɛlisid ka pa’an nimbaanlzɔɔr nɛ saria kadib kanɛ ka kɔɔtʋ si’a maal, High Court of Justice order.[12] High Court of Justice, dinɛ mɔr chief justice ka mɔr piyamnam nwɛnɛ piinɛ ayi la gɔsid yɛla wʋsa nidib bɛllim nɛ bibi’elim.

Onɛ an Chief Justice tis Supreme Court of Ghana nananna anɛ Her ladyship Justice Gertrude Torkornoo.

Supreme Court Piyamnam

Supreme Court piyamnami dɔl gbinin nwa.[13][14]  Yʋʋm tusa ayi nɛ piinɛ anii nwadisa ayɔpɔi la ni (July 2018), Zuraan Nana Akufo-Addo da gaŋ Piyamnama anaasi paas Supreme Court. Ba anɛ Samuel K. Marful-Sau nɛ Agnes M.A Dordzie, ba wʋsa anɛ Appeal Court piyamnam, Nii Ashie Kotey, Dean of the Faculty of Law kʋdʋg tis University of Ghana nɛ Nene A. O. Amegatcher, onɛ an lɔya tʋmmi asʋ’o-m-mɛŋ ni ka da an Ghana Bar Association Zuraan kʋdʋg.[15] Onɛ an piyamkanɛ kʋdʋg hali bɛ Court, William Atuguba da naae o tʋʋma yʋʋmkan ni. Jerry Rawlings da gaŋ o yʋʋm tusir, kɔbiswai nɛ piswai nɛ anu nwadis piinɛ yinne la ni (November 1995)[16][17] kpɛn’ɛs Supreme Court ban da gaŋi o yʋʋm tusa ayi nɛ piinɛ anii nwadisa ayɔpɔi la ni (July 2018).[18] Onɛ da an pʋ’akanɛ an nya’aŋ Chief Justice la da anɛ Sophia Akuffo. Onɛ da an onɛ Supreme Court Piyam ka Jerry Rawlings yuolim gaŋ ka o tʋʋma naae. O tʋʋma da naaenɛ yʋʋm tusa ayi nɛ piinɛ awai nwadis piinɛ ayi la dabpisi daar (20 December 2019) ka Kwasi Anin-Yeboah da di’e o zi’esim yʋʋm tusa ayi nɛ pisi yʋʋmpaal nwadig da daba ayɔpɔi la daar (7 January 2020). Yʋʋm tusa ayi nɛ piinɛ awai la nwadis piinɛ ayi la (December 2019), la ni Zuraaan Akufo-Addo gaŋ Piyam paala atan paas Supreme Court. Ba da anɛ Mariama Owusu, Avril Lovelace-Johnson, nɛ Gertrude Tokornoo.[19] Ba da nyɔdignɛ Vida Akoto-Bamfo, Sophia Adinyira, nɛ Sophia Akuffo banɛ tʋʋma da naae ba saŋa paae la zug.[20]

Supreme Court of Ghana Piyamnam[21]
Piyam Gaŋir dabisir O tʋʋma yuugir bɛn Onɛ gaŋ o
Gertrude Torkornoo

(Chief Justice)

17 December 2019[19] 3 years, 8 months Nana Akufo-Addo
Paul Baffoe-Bonnie 11 June 2008[22] 15 years, 3 months John Kufuor
Gabriel Pwamang 29 June 2015[23] 8 years, 2 months John Mahama
Mariama Owusu 17 December 2019[19] 5 years, 2 months Nana Akufo-Addo
Avril Lovelace-Johnson 17 December 2019[19] 3 years, 8 months Nana Akufo-Addo
Issifu Omoro Tanko Amadu 22 May 2020[24][25] 3 years, 3 months Nana Akufo-Addo
Henrietta Mensa-Bonsu 26 May 2020[26] 3 years, 3 months Nana Akufo-Addo
Yonny Kulendi 26 May 2020[26] 3 years, 3 months Nana Akufo-Addo
Barbara Ackah-Yensu 28 December 2022[27] 8 months Nana Akufo-Addo
Samuel Adibu Asiedu 28 December 2022[27] 8 months Nana Akufo-Addo
George Kingsley Koomson 5 April 2023 5 months Nana Akufo-Addo
Ernest Gaewu 5 April 2023 5 months Nana Akufo-Addo

Supreme Court Chief Justice nam

Din pin’il yʋʋm tusir, kɔbisnii nɛ pisyɔpɔi nɛ yuobʋ (1876) la ni, Supreme Court mɔrnɛ Chief Justice nam pisi nɛ ayɔpɔi (27 Chief Justices)[28]

List of chief justices of the Gold Coast and Ghana
Chief Justice Saŋa Period
Sir David Patrick Chalmers 1876–1878 Gold Coast
P. A. Smith 1878–1879 Gold Coast
Sir James Marshall 1880–1882 Gold Coast
N. Lessingham Bailey 1882–1886 Gold Coast
H. W. Macleod 1886–1889 Gold Coast
Joseph Turner Hutchinson[29] 1889 - 1894 Gold Coast
Francis Smith (acting) 1894 - 1895 Gold Coast
Sir William Brandford Griffith 1895–1911 Gold Coast
Philip Crampton Smyly 1911–1928 Gold Coast
Sir George Campbell Deane 1929–1935 Gold Coast
Sir Philip Bertie Petrides 1936–1943 Gold Coast
Sir Walter Harrangin 1943–1947 Gold Coast
Sir Mark Wilson 1948–1956 Gold Coast
Sir Kobina Arku Korsah 1956–1963 Gold Coast (1956 – 6 Mar 1957)

Ghana – 1st Republic (6 Mar 1957 – 1963)

J. Sarkodee-Addo 1964–1966 1st Republic
Edward Akufo-Addo 1966–1970 military rule[30] (1966–1969)

2nd Republic (1969–1970)

Edmund Alexander Lanquaye Bannerman 1970 -1972 2nd Republic[31]
Samuel Azu Crabbe 1973–1977 military rule[32]
Fred Kwasi Apaloo 1977–1986 military rule (1977–1979)

3rd Republic (24 Sep 1979-31 Dec 1981)[33]

 military rule (31 Dec 1981–1986)

E. N. P. Sowah 1986–1990 military rule
Nicholas Yaw Boafo Adade (acting) 1990–1991 military rule
Philip Edward Archer 1991–1995 military rule (1991–1993)

4th Republic (1993–1995)

Isaac Kobina Abban 1995 – 21 April 2001 4th Republic
Edward Kwame Wiredu 2001–2003 4th Republic
George Kingsley Acquah 4 July 2003 – 25 March 2007 4th Republic
Georgina Theodora Wood [34]15 June 2007 – 8 June 2017 4th Republic
Sophia Akuffo 19 June 2017 – 20 December 2019 4th Republic
Kwasi Anin-Yeboah 7 January 2020[35] – 24 May 2023 4th Republic
Gertrude Torkornoo 6 June 2023 – 4th Republic

Martyrs of the Rule of Law

Yʋʋm tusir, kɔbiswai nɛ pisnii nɛ ayi nwadisa ayuobʋ la dabpistan daar (30 June 1982), din da an curfew saŋa la, High Court Judges titada atan nɛ Army Officer, ka ba yʋda an: Mr. Justice Frederick Poku Sarkodee, Mrs. Justice Cecilia Afran Koranteng-Addow, Mr. Justice Kwadwo Agyei Agyepong nɛ Major (Rtd) Sam Acquah ka ba da gban’e b aba yaan ka kʋʋ ba Bundase Military Range bɛ Accra Plains la.[36][37] Ba da nɔki ba niŋgbina niŋ gasoline ni ka nyʋ’oe ba nɛ bugum. Wina’am da sʋŋ ka saa kena kpiis bugum la ka ba niŋgbina pʋ kanbɛ.

Piyam bama da pɛsigi ba vʋm tʋm Rule of Law nɛ fair administration of justice.[36]

Ghanaian judicial system zu’odi ba yʋʋm wʋsa Martyrs Day, daakanɛ tiendi b akum la yɛla.[36]

Daamʋg

Zuraan kʋdʋg John Dramani Mahama da zɛrig Registrar of the Supreme Court yʋʋm tusa ayi nɛ pisi nɛ ayi nwadisa awai la ni (September 2022) nɛ ban pʋ gban’e dabisir ye ba wʋm antua kanɛ ka ba bɔɔd ye ba kɛ ka Electoral Commission gu’oe tʋʋmkanɛ ka ba tʋm la (interlocutory injunction).[38][39]

Gbanvɛɛnsa

  1. https://archive.is/20130112080043/http://www.acclawyers.org/resources/ghana/
  2. https://en.wikipedia.org/wiki/Supreme_Court_of_Ghana#cite_note-Art125-2
  3. https://dx.doi.org/10.1111/j.1540-5818.2014.12045.x
  4. https://www.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201307/167860.php
  5. https://www.mmjdaily.com/article/9533166/ghana-supreme-court-strikes-out-cannabis-cultivation-bill/
  6. https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Supreme-Court-erred-in-its-decision-to-cancel-wee-law-NPP-MP-1802027
  7. http://www.ghanareview.com/parlia/Gconst11.html
  8. https://en.wikipedia.org/wiki/Supreme_Court_of_Ghana#cite_note-8
  9. https://en.wikipedia.org/wiki/Supreme_Court_of_Ghana#cite_note-9
  10. https://web.archive.org/web/20071006085846/http://www.judicial.gov.gh/history/after_indp/page_3.htm
  11. https://www.graphic.com.gh/news/general-news/don-t-cap-supreme-court-judges-chief-justice-spohia-akuffo-proposes.html
  12. https://mobile.ghanaweb.com/GhanaHomePage/republic/supreme_court.php
  13. http://www.judicial.gov.gh/index.php?option=com_content&task=view&id=14&Itemid=35
  14. http://www.ghanadistricts.com/home/?_=42&sa=3640&ssa=260&PHPSESSID=4bd2cccf47f78c4d1705988ea58acd87
  15. https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Akufo-Addo-appoints-4-new-Supreme-Court-Justices-665443
  16. http://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Atuguba-was-an-NPP-parliamentary-candidate-in-1992-Gabby-reveals-285043
  17. http://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/artikel.php?ID=3912
  18. https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Justice-William-Atuguba-retires-after-44-years-as-a-judge-665478
  19. 19.0 19.1 19.2 19.3 https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Akufo-Addo-swears-in-46-judges-818155
  20. https://web.archive.org/web/20191116195644/https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Nana-Addo-nominates-three-new-judges-to-Supreme-Court-798617
  21. https://www.judicial.gov.gh/index.php/supreme-court-judges
  22. http://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/artikel.php?ID=145184
  23. http://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Mahama-swears-in-two-Supreme-Court-Judges-365331
  24. https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Amadu-Tanko-sworn-in-as-first-Muslim-Supreme-Court-Justice-959911
  25. https://www.graphic.com.gh/news/general-news/president-swears-in-2-justices-of-supreme-court.html
  26. 26.0 26.1 https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/I-ll-serve-Ghana-New-SC-judge-Mensah-Bonsu-962521
  27. 27.0 27.1 https://www.businessghana.com/
  28. https://web.archive.org/web/20080622122515/http://www.judicial.gov.gh/history/list%20of%20judicial%20officials/list%20of%20CJ.htm
  29. https://books.google.com/books?id=6F83BAAAQBAJ&pg=PA611
  30. https://web.archive.org/web/20071006085839/http://www.judicial.gov.gh/history/after_indp/home.htm
  31. https://web.archive.org/web/20071006085810/http://www.judicial.gov.gh/history/after_indp/page_2.htm
  32. https://web.archive.org/web/20070213072210/http://www.judicial.gov.gh/history/summary/home.htm
  33. https://en.wikipedia.org/wiki/Supreme_Court_of_Ghana#cite_note-33
  34. http://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/artikel.php?ID=125662
  35. https://web.archive.org/web/20191224105655/https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Parliament-okays-Justice-Anin-Yeboah-as-Chief-Justice-822625
  36. 36.0 36.1 36.2 https://www.hmdb.org/m.asp?m=220215
  37. https://www.adomonline.com/today-in-history-personalities-behind-three-statues-in-front-of-ghanas-supreme-court/
  38. https://www.graphic.com.gh/news/politics/mahama-criticises-supreme-court-over-failure-to-set-hearing-date.html
  39. https://www.pulse.com.gh/news/local/mahamas-criticism-of-the-judiciary-is-setting-a-dangerous-precedent-gary-nimako/591ny9s