Wp/kus/Bono Region

From Wikimedia Incubator
< Wp‎ | kus
Wp > kus > Bono Region
Bono Region
region of Ghana
Inception13 February 2019 Dɛmisim gbɛlima
Native labelBono Region Dɛmisim gbɛlima
ContinentAfrica Dɛmisim gbɛlima
CountryGhana Dɛmisim gbɛlima
CapitalSunyani Dɛmisim gbɛlima
Located in the administrative territorial entityGhana Dɛmisim gbɛlima
LocationGhana Dɛmisim gbɛlima
Coordinate location7°20′0″N 2°20′0″W Dɛmisim gbɛlima
Shares border withSavannah Region, Bono East Region, Ahafo Region, Ashanti Region, Western North Region Dɛmisim gbɛlima
Map

Bono region anɛ Ghana region nam piinɛ ayuobʋ (16) la yinne. Brong-Ahafo region  anɛ region kanɛ da kpɛlim ban da nwaae Bono East regionAhafo region maal region paala la.[1] Sunyani, ka sieba buon ye green city ka di bɛ Ghana la, aan di tempʋtita’ar.[2][3] Sunyani na nyaŋi nwɛ’ nyɔ’ɔg ye dinɛ an tempʋkanɛ an nyain ka ba lɛn maan zin’inig nam bɛdegʋ ani ya’as.[4]

Region la maalʋg

Ba da maal region lanɛ ban da nwaae Ahafo regionBono East region nami yi Brong-Ahafo region la. Region la maalʋg dɔlisnɛ Nana Akuffo Addo da nwɛ’ɛdi o pɔlitis ka yɛl si’em yʋʋm tusa ayi nɛ piinɛ ayuobʋ (2016) la. Lʋgʋr paal kanɛ an Ministry of Regional Reorganization and Development, ka Hon. Dan Botwe da aan di tuon gat la da gɔs ka si’el wʋsa maal. Yʋʋmtusa ayi nɛ piinɛ ayɔpɔi nwadisa atan (March 2017) la ni, ministry la da maal suoya ye ba pin’il region nam la la’as nɛ Council of State. Lʋgʋr la da si’al nwɛnɛ nɔɔrim pistan nɛ ayuobʋ (36 times) din yi sankanɛ ka ba da maal gbana la yʋʋm tusa ayi nɛ piinɛ ayɔpɔi nwadisa anii (August 2017) la ni. Region nam la maalʋg wʋsa naar da anɛ vɔɔtʋg kanɛ ka ba da kɛ ka nimbanɛ bɛ sʋ’ʋlimin la vɔɔt ye ba maal region paal la 27 December 2018 ka ba da siak nwaae. Brong Ahafo Region da lɛn kae ya’asa din ka ba buon ye Brong Ahafo Region Co-ordinating Council (BARCC).

Din nya’aŋ, dɔlisid 1992 wada gbaʋŋ la, Article 255 nɛ Article 186 of the Local Governance Act, 2016 (Act 936 as Amended), Bono Regional Co-ordinating Council (BRCC) anɛ bʋn saaŋ ka di’e BARCC nɔbir. Nɛ’ɛŋa zug, di da mɔr suor ye ba zuŋ BRCC ka di nyaŋi tʋmi di tʋʋma din nar si’em.[5][6]

Din pʋ si’em

Region la tʋmnɛ pɔlitical administration dɔlisid local government system. Region la pʋnɛ MMDA’s piinɛ ayi (12) (Di pʋ mɔr Metropolitanɛ, Municipal nam anu (5) nɛ Ordinary Assembly nam ayɔpɔi (7).[7] District, Municipal or Metropolitan Assembly, wʋsa mɔr Chief Executive, onɛ zi’eni tis gɔmena la ka lɛɛ tʋmmi dɔlisid presiding member onɛ ka assembly members gaŋ ye o aan ba tuon gat la.[8]

Districts banɛ bɛ Bono Region[9]
# MMDA Name Capital MMDA Type Member of Parliament Party
1 Banda Banda Ahenkro Ordinary Ahmed Ibrahim NDC
2 Berekum East Berekum Municipal Nelson Kyeremeh NPP
3 Berekum West Jinijini Ordinary Kwaku Agyenim-Boateng NPP
4 Dormaa Central Dormaa-Ahenkro Municipal Kwaku Agyeman-Manu NPP
5 Dormaa East Wamfie Ordinary Paul Apreku Twum Barimah NPP
6 Dormaa West Nkrankwanta Ordinary Vincent Oppong Asamoah NDC
7 Jaman North Sampa Ordinary Frederick Yaw Ahenkwah NDC
8 Jaman South Japekrom Municipal Williams Okofo-Dateh NDC
9 Sunyani Sunyani Municipal Kwasi Ameyaw Cheremeh NPP
10 Sunyani West Odumase Ordinary Ignatius Baffour Awuah NPP
11 Tain Nsawkaw Ordinary Adama Sulemana NDC
12 Wenchi Wenchi Municipal Haruna Seidu NDC

Zʋbanɛ ka ba kuodi ani

Teŋ la topography anɛ dinɛ bɛ teŋin ka pʋ gaad 152 metresɛ. Di mɔr tiis banɛ ma’ae si’aa ka tan la mɔr kʋ’ʋlim hali. Region la kuod zʋkuosa (Cash crops) nwɛnɛ atinya, timber, nɛ banɛ kpɛlim, nɛ diibnam nwɛnɛ kawɛnna, banki, bɔɔdia, baŋkan, kamantɔɔsi/toosi nɛ sieba bɛdegʋ.

Zin’ig nɛ labisim

Bono Region tɔtnɛ Savannah Region lɛbid Ya-datiʋŋ,ka tɔt nɛ  Ghana-Côte d'Ivoire lɛbid Ya-tuona, Ya-nya’aŋ anɛ Bono East, ka Ya-nya’aŋ an Ahafo Region.

Di mɔr nidib kal nwɛnɛ miliyɔŋ yinne, tusa kɔbisyi nɛ anii, kɔbisyuobʋ nɛ pisnaasi nɛ awai (1,208,649) dɔlisid Ghana statistical service yʋʋm tusa ayi nɛ pisi nɛ yinne (2021) nidib kaalʋg la.[10]

Zin’ivɛnlla nɛ gɔɔnb zin’ig

Bui National Park,.

Bui Dam,

Duasidan Monkey Sanctuary

Gbaʋŋ zamisʋg nɛ pʋ’ʋsim

Region la na nyaŋi nwɛ’ nyɔ’ɔg nɛ din mɔr public institutions nwɛnɛ

University of Energy and Natural Resources,

Sunyani Technical University,

Dormaa Senior High School,

Sunyani Senior High school,

St. Vitus,

Notre Dame Girls Senior High School,

Sacred Heart Senior High School,

Twene Amanfo Senior High Technical School,

Odumanseman Senior High School,

Bonoman Senior High School,

Abesim Senior High School

Nɛ asʋ’o-m-mɛŋ Sakuya bɛdegʋ nwɛnɛ

Catholic University bɛ Fiapre,

Ideal College,

Saint James Senior High Seminary bɛ Abesim,

Miracle Preparatory Junior & High School,

Sunyani Business High School.

Bono Ancestral Worship and spirituality ka Kristo biis pʋ'ʋsim an pʋ'ʋskanɛ gat banɛ kpɛlim la.[11]

Buudi malima nɛ nidib bɛllim

Buudi malima nɛ tiga bɛdegʋ bɛ region la ni. Kwafie an dinɛ ka Dormaa, Berekum nɛ Nsoatre dim maan nwadis piinɛ yinne, nwadis piinɛ ayi nɛ yʋʋmpaal nwadig la mi ka Munufie mɛ an dinɛ ka Drobo nam maan. Ba maan tiga bama ye ba pie ka diis na’akʋgʋs la nɛ bada la. Ka di dabistita’ar bɛnɛ na’ayin la. Nidib niŋ yadda ye di anɛ Dormaa Ahenkro (Aduana) dim mɔr bugum kpɛn’ Ghana na,din ka ba tiend nintita’akaŋa yɛla. Akwantukese anɛ dinɛ ka Suma nidib maani o nwadisa atan la ni

Gbanvɛɛnsa

  1. https://web.archive.org/web/20190904041412/https://www.myjoyonline.com/politics/2019/February-15th/brong-ahafo-to-be-known-as-bono-region.php
  2. https://citinewsroom.com/2021/05/sunyani-14-year-old-final-year-jhs-student-found-dead-in-suspected-suicide/
  3. https://citinewsroom.com/2021/05/lets-wait-for-police-investigation-into-death-of-14-year-old-final-year-student-school/
  4. https://web.archive.org/web/20201206010630/https://www.ghana.travel/places-to-visit/regions/brong-ahafo/
  5. https://allafrica.com/stories/201907290566.html
  6. https://web.archive.org/web/20200131173354/https://www.gbcghanaonline.com/news/president-akufo-addo-swears-in-ministers-of-bono-and-oti-region/2019/
  7. https://sites.google.com/site/ghanaplacenames/database
  8. https://en.wikipedia.org/wiki/Bono_Region#cite_note-2
  9. http://www.geohive.com/cntry/ghana.aspx
  10. http://www.statsghana.gov.gh/regionalpopulation.php?population=MTMxOTU3MTAxOC44MjU=&&Bono&regid=2
  11. https://en.wikipedia.org/wiki/Ghana