Wp/kus/Ahafo region

From Wikimedia Incubator
< Wp‎ | kus
Wp > kus > Ahafo region
Ahafo Region
region of Ghana
ContinentAfrica Dɛmisim gbɛlima
CountryGhana Dɛmisim gbɛlima
CapitalGoaso Dɛmisim gbɛlima
Located in the administrative territorial entityGhana Dɛmisim gbɛlima
Coordinate location7°0′0″N 2°27′0″W Dɛmisim gbɛlima
Shares border withBono Region, Ashanti Region, Western North Region Dɛmisim gbɛlima
Map

Ahafo Region[1][2] anɛ region paala banɛ bɛ Ghana la yinne ka di tempʋtita’ar an Goaso.[3][4] Region la mɔr wada ka mɛ tʋm nwɛnɛ region piinɛ anu bama la tʋm si’em Ghana la. Region la da buaki yinɛ Brong Ahafo Region yatuona-datiʋŋand ka li da anɛ ka na’adɔɔg kanɛ buon New Patriotic Party da ziel nɔɔr ye ba die na’am ka pʋdʋgʋ li la. Yʋʋm tusa yi’ nɛ piinɛ ayuobu (2016) Ghanaian general election votug la, ka onɛ da an Nana Akufo-Addo da tis nɔɔr ye ba ya’a vɔɔti tis o, o na gɔs ka maal Region paala bɛdegʋ yi Region banɛ pʋn dɛŋim bɛ la ni ka li kɛ ka tɛŋ wʋsa nyaŋi sʋŋi ba mɛŋ. Sʋ’ʋlim kanɛ da gɔsi maal regions la da anɛ sʋ’ʋlim paam kanɛ da an Ministry of Regional Reorganization and Development, ka li tuongat an Girimadaan Daniel Botwe. Government of Ghana , banɛ gɔsid regions nam maalig nɛ ba tʋʋma an si’em wʋsa Ghana sʋ’ʋlim.[5] Yʋʋm tusa yi’ nɛ piinɛ ayɔpɔi, nwadis atan’ (March 2017), ka ministry la da yis gbaʋŋi pa’al region nwa maalig nɛ o taaba wʋsa gbana kɛŋ tis Council of State. Council la da la’as la’asa ka li tʋʋg wʋʋ nɔɔr pistan nɛ ayuobu gbaʋŋ la yiib saŋa ti paae yʋʋm tusa  ayi’ nɛ piinɛ ayɔpɔi, nwadis anii (August 2017).[6] Linɛ da an naar linɛ da pa’al region la maalug yɛla da anɛ ye nidib banɛ da bɛ sʋ’ʋlim kan la da vɔtnɛ bas suor, yʋʋm tusa ayi’ nɛ piinɛ anii, nwadis piinɛ ayi la dabpisi nɛ ayɔpɔi daar (27 December 2018).[7]

Tempʋbɛda

Major Towns of Ahafo Region.
No. Settlement Population Population year
1 Mim, Ahafo 30,753 2017
2 Goaso 24,846 2017
3 Bechem 17,677 2013
4 Duayaw Nkwanta 16,541 2013
5 Techimantia
6 Kenyasi


Din pʋ’ si’em

Region la tʋmmi li tʋʋma dɔlisidnɛ local government system. Nwa’ anɛ yɛ, region la da pʋdʋgnɛ MMDA's nam ayuobu (ka li anɛ Metropolitan nam kai, Municipal nam atan’ nɛ Assembly nam atan’).[8]  District, Municipal bɛɛ Metropolitan Assembly, bɛnɛ Chief Executive nʋ’ʋsin, one zie gɔmena nɔba zug amaa ka li paŋ bɛnɛ presiding member one ka Assembly members gaŋ o ba mɛŋ.

Districts of the Ahafo Region[9]
# MMDA Name Capital MMDA Type Chief Executive Member of Parliament Party
1 Asunafo North Goaso Municipal Osei Yaw Boahen Evans Bobie Opoku NPP
2 Asunafo South Kukuom Ordinary Frank Aduse Poku Eric Opoku NDC
3 Asutifi North Kenyasi Ordinary Anthony Mensah Patrick Banor NPP
4 Asutifi South Hwidiem Ordinary Robert Mensah Dwomoh Collins Dauda NDC
5 Tano North Duayaw Nkwanta Municipal Ernest Kwarteng Freda Prempeh NPP
6 Tano South Bechem Municipal Collins Takyi Offinam Benjamin Yeboah Sekyere NPP

Labakʋda

yʋʋm tusa yi’ nɛ piinɛ anii, nwadis samanpiid nwadig la dabisa pisi nɛ ayɔpɔi (27 December 2018)[10] votug la da siak ye ba maalim Ahafo Region. Nidib banɛ daa na nyaŋi vot daa anɛ tusa  kɔbis tan’ nɛ ayɔpɔi, kɔbiga nɛ anii (307,108), nidib tusa  kɔbis yi’ nɛ pisyɔpɔi nɛ ayɔpɔi, kɔbisyuobu nɛ pisyuobu nɛ atan’ (277,663) da vɔɔt ka nidib tusa  kɔbis yi’ nɛ pisyɔpɔi nɛ ayuobu, kɔbisyɔpɔi nɛ pisyuobu nɛ atan’ (276,763) ka lin anɛ piswai nɛ awai nɛ pʋdigir ayuobu nɛ anii kɔbʋga pʋʋgin (99.68 per cent) da siak yɛ ba maalim region paalig la. Ka nidib kɔbis yuobu nɛ pisyɔpɔi nɛ ani (675) linɛ mɛ an zaalim nɛ pʋdigir ayi’ nɛ anaasi, kɔbʋga pʋʋgin (0.24 per cent) da zan’as ye ba da maal region la. Ka nidib kɔbis yi' nɛ pisi nɛ anu (225) da pʋ vot ka li dɔl suorɛ, ka lin anɛ zaalim du’ali anii kɔbiga pʋʋgin (0.08%) banɛ da vot la wʋsa pʋʋgin.[11][12][13] Ba da maal region la nɛ yʋʋm tusa yi’ nɛ piinɛ awai, nwadis ayi’ dabisa piinɛ atan’ daar (13th February 2019) ka li dɔl nɛ wada kanɛ an kɔbʋga nɛ piinɛ anaasi (Constitutional Instrument 114). Goaso ka ba da gaŋ ye li an region paal nwa’ tempʋtita’ar.

Ligidiisim nɛ da’ yɛla

Ahafo mɔr la’asʋma wʋʋ sanlima (Gold), pielis (Diamonds) nɛ daad (Timber) bɛdegʋ nɛ la’asieba. Sanlima bɛdegʋ bɛ Mim, Ahafo, Kenyasi nɛ Yamfo sʋ’ʋlim nam. Newmont Gold Ghana Limited banɛ tuud sanlima ka dunia wʋsa mi’ ba yɛla, tuud samlima bɛ Kenyasi nɛ Yamfo sʋ’ʋlimnam.

Ahafo anɛ zin’ig yinne banɛ mɔr tiis Ghana sʋ’ʋlim, ba mɔr tiis bɛdegʋ. Daad tʋʋma an tʋʋm kanɛ ka nidib bɛdegʋ tʋm Region la ni. Region la mɔr daad tʋmtʋmnib ka ba gilig li wʋsa. Daad tʋmtʋmnib region la sieba an Ayum Forest Products Co. Ltd,[14] Exbo wood Co. Ltd, Ocean-wood Co. Ltd,[15] Supremo-wood processing Co LTD, ban wʋsa bɛnɛ Mim sʋ’ʋlim, Ahafo.[16]

Ahafo Region ka diib bɛdegʋ yitna tisid Ghana dim. Tɛŋbaʋŋ la sʋŋid diib banɛ did nɛ diib banɛ kuosid wʋsa. Region la mɔr kooko nɛ ati’a tiis bɛdegʋ.[17] Asʋ’ʋ-m-mɛŋ tʋʋma yinne an Mim Cashew & Agric Products company LTD bɛ Mim, Ahafo sʋ’ʋlim.[18]

Zin’ivɛnlla

Zin’is banɛ bɛ Ahafo Region ka nidib na nyaŋi kɛŋ gɔs vɛn’lim anɛ:

·        Mim Bour (Mim rock) bɛ Mim, Ahafo[19][20]

·        Mim Lake mɛ bɛ Mim, Ahafo sʋ’ʋlim

·        White-necked Rockfowl conservation bɛ Asumura

·        Okomfo Anokye tiig linɛ bɛ Sankore

Din bɛ zin’isi’a

Zin’ig nɛ labisim

Ahafo Region Ya-datiʋŋ titɔdig anɛ Bono region, ka li Ya-ya’aŋ an Ashanti Region, ka li Ya-tuona an Bono region, ka li Ya-dagɔbʋg an Western North Region ka li mɔr district nam ayuobu.

Din an si’em nɛ tam la yɛla

Ahafo Region anɛ zin’ig yinne kanɛ mɔr tiis Ghana sʋ’ʋlim, ba mɔr tiis bɛdegʋ ka li tɛŋ la mɔr kʋ’ʋlim nɛ mɔɔd ka li kas-kas anɛ savanna linɛ mɔr tiis banɛ tun’e sawak ka ba sieba an tɛ’ɛs bɛɛ acacias. Yʋʋm wʋsa nwadis anaasi kɛŋ paae naar nwadig la an ʋʋn (December and April is the dry season). Sɛɛng saŋa anɛ lin yin nwadis ayɔpɔi (July) keŋ paae piinɛ yinne ni la (November) ka saa ɛɛnti ni’ wʋʋ kɔbis yɔpɔi nɛ pisnu paae tusir nɛ pisnu (750 to 1050 mm or 30 to 40 inches). Tʋʋlig saŋa ɛnti bɛnɛ ʋʋn naarin la ka waad saŋa mɛ bɛ yʋʋm naar nwadig nɛ yʋʋm pin’ilig nwadig. Amaa sisiepiilig saŋa linɛ yi Sahara la da’adnɛ yʋʋm naar nwadig ti paae yʋʋm paal nwadis ayi’ pin’ilig. Li tʋʋlig bɛɛ li ma’ar anɛ wʋʋ 14 °C (59 °F) yʋ’ʋŋ nɛ 40 °C (104 °F) nintaŋ.

Gbanvɛɛnsa

  1. https://ahrcc.gov.gh/newly-appointed-ahafo-regional-minister-hon-george-yaw-boakye-paid-a-courtesy-call-to-nana-sankoremanhene/
  2. https://www.statsghana.gov.gh/regionalpopulation.php?population=MTMxOTU3MTAxOC44MjU=&&Bono&regid=2
  3. http://citifmonline.com/2017/11/21/commission-of-enquiry-on-creation-of-new-regions-commences-work/
  4. https://web.archive.org/web/20190924135011/http://www.ghana.gov.gh/index.php/news/3917-creation-of-new-administrative-regions-council-of-state-recommends-commission-of-enquiry
  5. https://web.archive.org/web/20170731040155/http://www.myjoyonline.com/politics/2017/January-11th/2nd-ministerial-list-out-akufo-addo-creates-new-ministries-re-aligns-old.php
  6. https://web.archive.org/web/20171212193348/https://www.ghanacrusader.com/council-of-state-met-36-times-on-creation-of-new-regions-nana-otuo-siriboe-ii/
  7. https://web.archive.org/web/20171211071727/http://presidency.gov.gh/index.php/2017/10/06/creation-of-new-region-in-your-hands-president-akufo-addo-to-nayiri/
  8. https://web.archive.org/web/20190617031734/http://www.ghanadistricts.com/Home/Region/12
  9. http://www.geohive.com/cntry/ghana.aspx
  10. https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Referendum-Massive-YES-votes-for-6-new-regions-711692
  11. https://www.pulse.com.gh/news/local/referendum-6-new-regions-get-massive-yes-votes/6l8qds7
  12. https://www.ghanabusinessnews.com/2018/12/29/all-six-proposed-regions-meet-constitutional-threshold-requirements-ec/
  13. https://www.graphic.com.gh/news/politics/confirmed-results-of-the-2018-referendum-on-new-regions.html
  14. https://www.myjoyonline.com/trade-minister-inaugurates-5-member-board-of-revitalised-ayum-forest-product-ltd/
  15. https://www.exportgenius.in/ocean-wood-ghana-company-limited-exporter-in-ghana
  16. https://web.archive.org/web/20230210172652/https://3news.com/rising-youth-population-means-more-job-opportunities-should-be-created-bawumia/
  17. https://thebftonline.com/2021/08/02/gcx-targets-20000mt-raw-cashew-for-auction-next-season/
  18. https://www.businessghana.com/
  19. https://visitandtourghana.com/top-10-tourist-attractions-in-ghanas-brong-ahafo-region-you-should-visit/
  20. https://myshsrank.com/post/tourtist-attractions-in-ghana-by-region