Wp/kus/Savannah Region

From Wikimedia Incubator
< Wp‎ | kus
Wp > kus > Savannah Region
Savannah Region
region of Ghana
ContinentAfrica Dɛmisim gbɛlima
CountryGhana Dɛmisim gbɛlima
CapitalDamongo Dɛmisim gbɛlima
Located in the administrative territorial entityGhana Dɛmisim gbɛlima
LocationGhana Dɛmisim gbɛlima
Coordinate location9°5′0″N 1°49′0″W Dɛmisim gbɛlima
Contains the administrative territorial entityWest Gonja Municipal District, East Gonja Municipal District, Central Gonja District, North East Gonja District, Bole District Dɛmisim gbɛlima
Map

Savannah Region anɛ regions of Ghana paala yinne ka la’an nɛ wala linɛ zu'oe gat region nam la wʋsa Ghana sʋ’ʋlim. Region la maalʋg da pin’ilnɛ Gonja Traditional Council dimi da sɔb gbaʋŋ, ka onɛ da gaadi ba tuon an Yagbonwura Tumtumba Boresa Jakpa I. Ban da paam lɛbis sʋma yit Northern Region  tuongatibin (anina ka li da nwaae yi), Brobbey Commission (Commission kanɛ tʋʋma an ye li maal region paala), sʋ’ʋlim kan dim da vɔɔti siak region nwa’ maalʋg yɛla, ka li da anɛ yʋʋm tʋsayi’ nɛ piinɛ anii, nwadis piinɛ ayi la dabpisi nɛ ayɔpɔi daar (27th December 2018). Nidib la da vɔɔt ye ɛɛn ka ba siakya nwɛnɛ nidib piswai nɛ awai du’ali ayɔpɔi kɔbiga pʋʋgin (99.7%). Republic of Ghana Zuraan da tikya ka nɔk wada gbaʋŋ nwa’ (Constitutional Instrument (CI) 115) paae tis Yagbonwura onɛ bɛ Jubilee House, Accra yʋʋm tʋsayi’ nɛ piinɛ awai, nwadis ayi’, dabpiinɛ ayi’ daar (12 February 2019). Li pin’ilig tigir la da ye pʋ’asada nɛ dasam bɛdegʋ banɛ bɛ Gonjaland nɛ  wadmaannib, MDCEs banɛ bɛ zina nɛ banɛ gaad wʋsa da bɛ anina, nɛ gɔmena tʋmtʋmnib banɛ yit Gonjaland. Damongo ka ba da gaŋ ye li an Savannah Region tɛmpʋʋgtita’ar.[1] Li bɛnɛ teŋ la datiʋŋ. Savannah Region mɔr districts nam ayɔpɔi; Bole, Central Gonja, North Gonja, East Gonja, Sawla/Tuna/Kalba, West Gonja, North East Gonja nɛ Constituencies nam ayɔpɔi; Bole/Bamboi, Damongo, Daboya/Mankarigu, Salaga North, Salaga South, Sawla/Tuna/Kalba nɛ Yapei/Kusawgu.[2][3] Bole district la tɛmpʋʋg anɛ Bole;ka East Gonja municipal an Salaga; West Gonja district an Damango; Sawla Tuna Kalba district an Salwa; Central Gonja an Buipe; North Gonja an Daboya; ka North East Gonja mɛ an Kpalbe.[4]

Labakʋda

Sʋ’ʋlim kan dim da vot ɛɛn bɛɛ ayei, ka li da anɛ yʋʋm tʋsayi’ nɛ piiga nɛ anii, naar nwadig la dabisa pisi nɛ ayɔpɔi daar (27 December 2018)[5] da siak ye ba maal Savannah Region, ka nidib tusa kɔbʋsyi’ nɛ ayuobu, kɔbʋstan’ nɛ pisnu (206,350) piswai nɛ awai, nɛ pʋdʋgir anu nɛ ayi’ (99.52%) da siak yi nidib pisnii’ nɛ yinne, pudugir ayɔpɔi nɛ ayɔpɔi, kɔbʋga pʋʋgin (81.77%).[6][7][8] \wada CI 115 da kɛ ka Region la da nyɛ nʋ’ʋg tikir yʋʋm tusayi’ nɛ piiga nɛ awai, nwadis ayi’ la dabisa piiga nɛ ayi’ daar (12 February 2019).[9]

Din bɛ zin’isia nɛ bɛdim

Location and size

Savannah Region tɔnd nɛ Upper West region li datiŋ, li tuon an Ghana-Côte d'Ivoire international border, ka li dagɔbʋg an Bono nɛ Bono East regions, ka li ya’tuona an North EastNorthern regions. Savannah region mɔr districts nam ayɔpɔi.

Nimma’asim zin’is

·        West Gonja Hospital

·        St. Anne’s Catholic Hospital.[10]

Climate and vegetation

Savannah Region mɔr kpiemisi gat Ghana Ya-dagobug tɛn’s la, lin kpie nɛ Sahel, nɛ Sahara la yɛla. Ba bʋnbʋta tita’am anɛ linɛ an mɔɔd ka li kas-kas an savanna ka mɔr tiis banɛ tɔn’ɔe sawak ka ba sieba an tɛ’ɛs nɛ acacias. Lin yi yʋʋm naar nwadig la kɛŋ paad nwadis atan’ la an li ʋʋn saŋa. Ka li sɛʋg saŋa an lin yi nwadis ayɔpɔi paae nwadis piiga nɛ yinne la ka saa niib paŋ an wʋʋ 750 to 1050 mm (30 to 40 inches). Li tʋʋlʋg saŋa anɛ ʋʋn ka li waad saŋa an yʋʋm naar nwadig la nɛ yʋʋm pin’ilig nwadig la. Amaa li sisiepiel tʋʋl kanɛ an Harmattan yit Sahara la da’ad lin yi naar nwadig la kɛŋ paae nwadig kanɛ paas ayi’ la pin’ilig. Li tʋʋlʋg bɛɛ li waad anɛ wʋʋ 14 °C (59 °F) yʋ’ʋŋ ka nintaŋ an 40 °C (104 °F).[11][12][13]

Zin’ivɛlla nɛ gɔɔnb zin’is

·        Mole National Park

·        Bui National Park[14]

·        Larabanga Historic Mosque[15]

·        Wechiau Hippo Sanctuary[16]

Kpikpiŋ yɛla

Li paas tɛŋ banɛ kʋod zuud nam nɛ nya’a diib nam Ghana sʋ’ʋlim. Ka sʋŋid ka nidib bedego paamid tʋʋma anina ka nɔŋ sie. Region la mɔr wʋʋ 2.69 million hectares of land ka ba mɔri gʋ’ʋn ka kuod mɛn.

Li tɛŋgbaʋŋ la mɔr kʋ’ʋlʋm ka li kɛ ka li an sʋm nɛ pineapples kʋob (ba mɔri li yit Ghana titɔndigin kuosit), nɛ bussa (linɛ mɛ an ayi’ daan ka ba mɔri yit Ghana titɔndigin kuosid), cassava nɛ kawɛnna.[17]

Buudi pʋʋb

Savannah Region nidib pʋ zu'oe wala, official language anɛ Na'asaal, nidib la bedego pian’ad Oti–Volta bʋʋdi pian’ad nam linɛ bɛ Niger–Congo language family, ka ba sieba an Gonja, Vagla, Dagbani, Mamprusi, or Tamprusi.

Pʋ’ʋsim suoya

Nidib banɛ bɛ Savanna Region la bɛdegʋ anɛ Mɔɔm[18]

Sakuya

·        Bole Senior High School[19]

·        Buipe Senior High School[20]

·        Damongo Senior High School[21]

·        Salaga Senior High School[22]

·        Sawla Senior High School[23]

·        Daboya Community Day Senior High School[24]

·        Kpembe Nurses and midwifery college

·        Damongo Health Assistant college

Din pʋ si’em

Region la tʋmmi ba tʋʋma dɔlnɛ local government system. Ka lin an siem an ye, region la pʋdʋgnɛ MMDA nam ayɔpɔi (Metropolitan kai, Municipal nam ayi’ nɛ Assemblies nam anu).[25] District, Municipal or Metropolitan Assembly nam la wʋsa, tuongat anɛ Chief Executive, one zie gɔmena nɔba zug ka nyɛ paŋi yit presiding member one ka assembly members la mɛŋ gaŋ. Pʋdʋgʋr la an siem nwa:

Districts of the Savannah Region
# MMDA Name Capital MMDA Type
1 Bole Bole Ordinary
2 Central Gonja Buipe Ordinary
3 North Gonja Daboya Ordinary
4 East Gonja[26] Salaga Municipal
5 North East Gonja Kpalbe Ordinary
6 Sawla-Tuna-Kalba Sawla Ordinary
7 West Gonja[27] Damongo Municipal

Nintitada banɛ yi ani

Famous native citizens of Savannah region
# Citizen Settlement
1 John Dramani Mahama Bole

Gbanvɛɛnsa

  1. https://lgs.gov.gh/index.php/savannah/
  2. https://mynewsgh.com/mahama-votes-in-referendum-for-proposed-savannah-region-in-bole/
  3. https://citinewsroom.com/2019/05/20/savannah-will-soon-catch-up-with-other-regions-akufo-addo-assures/
  4. https://lgs.gov.gh/index.php/savannah/
  5. https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Referendum-Massive-YES-votes-for-6-new-regions-711692
  6. https://www.ghanabusinessnews.com/2018/12/29/all-six-proposed-regions-meet-constitutional-threshold-requirements-ec/
  7. https://www.graphic.com.gh/news/politics/confirmed-results-of-the-2018-referendum-on-new-regions.html
  8. https://www.pulse.com.gh/news/local/referendum-6-new-regions-get-massive-yes-votes/6l8qds7
  9. https://mobile.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Savannah-Region-will-benefit-from-her-natural-resource-deposits-Akufo-Addo-722842
  10. https://padfm.com.gh/st-annes-catholic-hospital-two-others-adjudged-best-performing-hospitals-in-savannah-region/
  11. https://web.archive.org/web/20100211160742/http://www.ghanadistricts.com/region/?r=6
  12. http://www.ghanadistricts.com/Home/Region/14
  13. http://www.ghanadistricts.com/Home/Region/14
  14. http://ghanawildlife.org/bui.html
  15. https://haunsinafrica.com/2018/07/24/ghana-historic-mosques-larabanga/
  16. https://haunsinafrica.com/2018/05/11/visiting-the-wechiau-hippo-sanctuary/
  17. https://cgspace.cgiar.org/handle/10568/91851#:~:text=It%20has%20unique%20climatic%20and,export%20crop)%20cassava%20and%20maize.
  18. https://web.archive.org/web/20180712212518/http://www.statsghana.gov.gh/docfiles/2010phc/National_Analytical_Report.pdf
  19. https://www.graphic.com.gh/news/general-news/assistant-headmaster-of-bole-shs-arrested-for-allegedly-raping-student.html
  20. https://citinewsroom.com/2020/02/students-of-buipe-shs-sent-home-after-fire-gutted-girls-dormitories/
  21. https://www.myjoyonline.com/tag/damongo-senior-high-school/
  22. https://web.archive.org/web/20230606004429/https://3news.com/salaga-shs-gets-boys-dormitory-classroom-block/
  23. https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/regions/savannah
  24. https://www.schoolsingh.com/senior-high-schools/daboya-community-day-school/about
  25. https://web.archive.org/web/20130118104026/http://www.ghanadistricts.com/region/?r=6
  26. https://www.myjoyonline.com/mp-redeems-campaign-pledge-in-donating-brand-new-motorcycles/
  27. https://www.myjoyonline.com/drivers-mate-feared-dead-in-accident-at-damongo/