Wp/kum/Мугьамматгьажи Назир Мугьаммат гьажини уланы Дёргелили
Назир Мугьаммат гьажини (Ника-Мугьамматны) уланы Дёргелили (1891, Дёргели — 1935, Дёргели) — белгили къумукъ алим, язывчу.
Яш заманы[edit | edit source]
Назир гьижратны тархы булан 1308-нчи йылны рамазан айында, демек, 1891-нчи йылны апрел яда май айында Дёргелиде анадан тувгъан. Атасы Магьаммат-гьажи де илмудан пайы болгъан адам экенлигин кёп маълуматлар исбатлай.
Назир оьзю тувуп оьсген ата юртунда, сонг Паравулда, Тёбен Къазанышда ва Губденде охуп, девюрюне гёре къыйышагъан яхшы билим де ала. Муаллимлерин эсгерип айтсакъ, мисал учун, ол къазанышлы Абусупияндан къайры да, гюбденли Къазануп деген белгили алимни алдында кёп заман охугъан. Къазануп оьзю охутгъан 300-ден де кёп шакиртлерини-муталимлерини арасында Назирни айрыча закилигин, артыкъ пагьмулулугъун эсгерген. Ону булан бирче охугъанлардан Илияс, Абуюсуп, Къакъа-Магьаммат, Абат, Асгендер дегенлер белгили. Атасы Магьаммат-гьажи (Ника-Магьаммат) оьзюню уланы алгъан билимге-илмугъа рази къалгъан. Бугъар байлавлу ол Назирни билим даражасын "дюньядагъы лап уллу ва терен Багьру-л-Мугьит деген денгизге тенглешдиргени кёплеге белгили. Сонг да, оьзюнден сонг шолай алимлиги бар авлетни къоюп гетегенине, ол оьзюню пайдалы билимлери булан элни жамияты учун да, уьягьлюсю учун да яшав табажагъына инангъан.
Чеберлиги ва асарлары[edit | edit source]
Назир оьзю язып онгаргъан асарлар нечакъы кёп санавда болгъан экенлиги гьалиге белгисиз. Оьзюню васиятында ол: "Мен оьлсем, мени китапларымны сатмагъыз, агьлюлерде охуйгъан адамлар болур, ин шаъ Аллагь. Арив сакълагъыз, пайда алагъан адамлагъа беригиз", - деп буварса да, нетерсен, ону вариси-уланы яшлайын тез гечинип къалмакълыкъдан буса ярай, китапланы авадан пайы гьар кимге пайланып, эки якълагъа чачылып къалгъан. Мисал учун, ону хас китапханасындагъы материалланы бирлерин биз гьараканлы Магьаммат Нюрмагьамматовда, гиничукълу Магьамматсайит Сайитовда, дёргелили Арсланали-къадиде, Назирни иниси Абусайитден къалгъан улан Гьажи Магьамматовда гёрдюк. Олардан башгъа адамларда да сакъланып бар буса да ярай. Бир-бир къолъязмалары (яда оланы копиялары) - Русияны Илмулар Академиясыны Дагъыстан марказындагъы илму архивни фондларында сакъланып да бар. Китапланы бирлери гьатта йыракъдагъы Ташгентге де етишген, бирлери паравуллу Абдулвагьап къадиде ва дёргелили Шихи-Жаммалутдинде, Таргъуда яшап тургъан Магьамматали деген даргили адамда къалгъан деп маълуматлар да бар. Артдагъысы Ташгентге гёчюп гетегенде Назирни хыйлы китапларын онда оьзю булан алып гетген.
Назир апендини асарларындан инг де гёрмеклиси ва маълуматлысы арап тилде язылгъан "Нузгьат ал-азгьан фи таражим улама-и Дагъистан" деген къолъязывлу китапдыр. Ону арапча атын къумукъчагъа гёчюрюп айтсакъ - "Дагъыстанны алимлерини таржумагъалларындан (биографияларындан) гёнгюлню сейири" демек бола.
Мунда эки юз йигирмадан да артыкъ дагъыстанлы алимни ва шаирлени таржумагъаллары (биографиялары) гьакъындан айтылгъан, асарларыны атлары эсгерилген, олардан бирлерини шиърулары мисаллар этилип де гёрсетилген. Бу китап гьалиге ерли Дагъыстанда биография жанрда язылгъан асарланы инг де уллусу ва толу маълуматлысы деп гьисаплана. О Дагъыстанны илмусуну тарихин уьйренивге гёрмекли къошум. Назирни бу асарыны уьстюнден гьали буссагьат Тарих, археология ва этнография институтдагъы Гюнтувушну уьйренеген бёлюгюню сынавлу илму къуллукъчусу, профессор, тарих илмуланы доктору Амри Шихсайитов ахтарыв ишлер юрютюп тура ва ону арапчадан орус тилге де гёчюрюп, басмадан чыгъармагъа гьазир этив булан машгъул. Ол да Назирни бу асарын айрыча оьр даражада къыйматлай. 1989-нчу йыл Анжи-къалада орус тилде чыкъгъан "Дагъыстанны XVIII-XIX асруларда яратылгъан язывлу эсделиклери" ("Письменные памятники Дагестана XVIII-XIX вв.") деген китапда дёргелили Назирни асарларындан алынгъан бир-бир материаллар эсгериле (А.Р. Шихсайитовну, С.М. Забитовну, Д.Х. Гьажиевны макъалаларында), шолай да, фелсефе илмуланы доктору, профессор М. Абдуллаевни "Мыслители Дагестана" деген китабында (2007 й.) ва бу макъаланы автору язгъан "Исторические сочинения Дагестана" деген китапда (2003 й.).
Назирни шо "Нузгьат ал-азгьан фи таражим улама-и Дагъистан" деген асарында къайсы алимлени гьакъындан айтыла? Олардан бир нечелерини атларын сама мисалгъа алып эсгерейик: дербентли Мирза Жабрайыл-бег Сюпегьри, Сиражуддин Сулейман ал-Лакзи, Гьаркасны ювугъунда гёмюлген къадарлы шайых Аселдер-гьажи, къазикъумукълу Уллу Али-шайых, къодукълу Магьаммат, ободалы Шаъбан, усишалы Давут, къазикъумукълу Жамалутдин, дербентли Мирза Казембек, оьтемишли Къазимагьаммат шайых, урадалы Муртазали, гьараканлы Сайит, согъракълы шайых Абдурагьман Сугъури, къакъашуралы (атлыбоюнлу) тюркчю Абдурагьман, жюнгютейлилер Генже ва Аюп, яхсайлылар Башир ва Юсуп, эндирейлилер Ташав-гьажи ва Идрис апенди, кёстекли Абубакар - XI асрудан XIX асругъа къадар заманларда яшагъан хыйлы дагъы да оьзгелери.
Оьлчев якъдан алып къарасакъ, алъякъда оьмюр сюрген о алимлени, шайыхланы, адиплени гьакъында язылгъан маълуматлар бир йимик тюгюл, генглешдирилип язылгъанлары да бар, къысгъача эсгерилип къалгъанлары да бар. Мисалгъа Назир апенди Эрпелиден чыкъгъан Муса шайыхны гьакъында язгъанын гелтирейик: "Ол Османлы элине гьижра этип гетген ва Истамбулда макан тутуп къалгъан. Онда накъшубанди тарикъатны шайыхы Исмат ал-Янъявиден устазлыкъ даражаны алгъан. Артда эсгерилгени буса - Абдуллагь ал-Маккиден, бу да - Халид ал-Багъдадиден шайыхлыкъны ижазасын алгъан. Муса шайых Османлыда болгъан илкъылафдан сонг (демек, 1908-нчи йылдан сонг. - Гь.О.) гечинген".
Мавду якъдан алгъанда, китапда эсгерилген алимлер, илмуну ва адабны гьар тюрлю тармакъларында чалышгъанлар - фикъгьу, тарикъат (тасаввуф), тарака, грамматика, астрономия, математика, поэтика, адабиятлыкъ, сулук (къылыкъ, агьлак, этика), мантыкъ (логика), тыбб, сёзлюкчюлюк, хатлыкъ (къолъязывланы арив хат булан гёчюрюв, каллиграфия), метинлеге баянлыкълар языв ва оьзге охумлар булан машгъул болгъанлар.
Назирни эсгерилген асары гетген асруну 20-30-нчу йылларында язылгъан. Ону текстин 1953-нчю йылда гьараканлы М. Нюрмагьамматов гёчюрюп алгъан къолъязма бар экенлиги де белгили. Ону фотокопиясы буса Дагъыстан илму марказыны эсги къолъязмалар жыйылгъан фондунда сакълана. Инг де аслусу, бу уллу асар 2004-нчю йылда арап тилде, ону алман тилге гёчюрюлгени де булан бирче, Алманияны тахшагьары Берлинде басмаланып, 460 сагьифалыкъ айрыча бир китап болуп чыкъды.[1]
Бу китап эки алимни гьаракаты булан этилди - дагъыстанлы арабист А.Р. Шихсайитовну ва алман арабист М. Кемперни. Демек, Назирни асарына тыш уьлкели алимлени де лайыкълы тергевю бар. Муну булан алимни дюнья оьлчевдеги машгъурлугъуна шагьра ёл салынды деп айтмагъа ярай. Гетген йыл А-Къ. Абдуллатиповну ва Л.Шабаеваны муаллифлик булан чыкъгъан "Средневековая литература кумыков" деген китабында дёргелили Назирни яратывчулугъу къумукъ адабиятны тарихинде гёрмекли варислик гьисапда гёрсетиле.
Дёргелили Назир арап тилни оьзюню ана тилинден къалышмайгъан даражада билеген ва кёбюсю гьалда арап тилде язагъан алим болгъан. Ону асарларындан бирдагъы бир нечелерин эсгерейик: "Ал-Фажр ас-садикъ" ("Гертиликни танг ярыгъы") - 1925-нчи йылда язылгъан, "Ад-дурр ал-багьийа фи шиат ар-рагьмат" ("Рагьмулукъну багьалы инжи бюртюклери") - 1930-нчу йылда язылгъан болма ярай, "Иртийагь ал-акбад би-накшаф ал-аснад фи илм ат-таж-ригь" ("Анатомия ва хирургия илмулардан сёйлейген асар") ва "Амсилат ила истилагь агьл ал-гьадис" ("Гьадислени гертилигин билдиреген мисаллар") - 1923-1924-нчю йылларда язылгъан.
Назирни бир нече макъалаларын Дагъыстанда совет гьакимлиги уьст гелген сонг Темир-Хан-Шурада Буйнакск шагьарда 1925-1928-нчи йылларда Абусупиян Акаевни мугьаррирлиги булан арап тилде чыгъарылгъан "Баян ал-гьакъаикъ" ("Гертиликни аян этив") деген журналны сагьифаларында да тапма болабыз. Оланы мавдулары: шариатгъа гёре топуракъны ишлетивню гьакъындагъы масъалалар, зулмучулукъ ва азатлыкъ, тиштайпалагъа гёрсетилеген къалымны оьлчев даражасы, пакъыр-мисгинлеге шариатны гёзюнден къарав ва оьзгелери. Журналда авторну аты арапча къайда булан - "Назир афанди ад-Дургали ат-Тунайи" деп гёрсетиле.
Оьзюню оьзэнчили асарларындан къайры, дёргелили Назир башгъа муаллифлены китапларын да гёчюрюп алып, хас китапханасында сакълагъан болгъан. Мисал учун, къазанышлы Абусупиян Акаев арап тилде язгъан "Бургьан ал-къатиъ фи исбат ас-саниъ" ("Яратгъанны бар болмакълыгъына шекликни дагъытагъан далил") деген асарны ол 1923-нчю йылда гёчюрюп алгъан. Гьали буссагъат бу къолъязма Русияны Илмулар Академиясыны Дагъыстан марказында сакъланып тура. Эсгерилген кюйде, мунда ону дагъы да къолъязмалары бар. Мисал учун, гьижратны 1342-нчи йылында Назирни Абусупиянгъа язгъан кагъызы.
Назир оьзюню дёвюрюнде яшагъан замандаш алимлер булан байлавлукъ тута болгъан. Ол оьзюню муаллими Абусупиян булан къурдашлыкъ да юрютген, ону янына Тёбен Къазанышгъа кёп керенлер бара-геле болгъан. Олай да, къазикъумукълу белгили алим Замир-Али (Али Къаяев) булан да ювукъ болгъан. Ол да Назирни ва ону атасы Магьамматгьажини янына Дёргелиге геле болгъан. Олар дин ва илму тармакълардан бир-бири булан хыйлы лакъырлар-сугьбатлар юрютгенлер.
Назир оьзю гечингенче алдын бир айны узагъында (рамазан айда) бек гючлю кюйде авруп тургъан. Дёргелили ювугъу Жаври-Магьаммат ону гёрмеге деп уьстюне гелген заманда, Назир: "Авруп оьлежегиме чи гьеч къыйналмай эдим - ол Аллагьны амрусудур. Мен башгъа затгъа къайгъыраман. Илмудан-билимден ичимни толтургъан эдим. Тек нетерсен, оланы халкъгъа толу кюйде барын да берип-етишдирип болмадым, янгыз шогъар мен бек къыйналаман", - деп айтгъанлыгъы халкъны авзунда гьали де сёйленип юрюле. Гертилей де, ол муталимлик-шакиртлик юрютген йылларда нечакъы не билим булан ичин толтурса да, ондан сонг оьмюр сюрген девюрлер, 20-30-нчу йыллар, большевиклени къыйыкъсытывчу гьакимиятыны тюбюнде къалып, арап илмуланы халкъгъа тийишли кюйде етишдирип болардай девюрлерми эди дагъы?! О герти алимлер учун нече де къыйынлы яшав оьтгерме тюшген 20-30-нчу йыллар эди чи! Таргъудагъы "Дёргели-авулунда" яшап турагъан заманда ону, арап тилни биле ва бусурман илмуланы яя деген багьана булан, бир-бир ерли гьакимпав тайпалар герек чакъы да кёп къыйыкъсытып тургъанлар. Ахыры да, ол орта чагъына етип де битгенче, савлугъун тас эте.
Шаирны ёлу[edit | edit source]
Дюньядан гетген дагъыстанлы алимлени эсделигине багъышланып язылгъан бир поэмада, ону аты булай эсгериле (поэманы муаллифи - дёргелили Абдулгьамит деген гиши):
"Илму учун дюньясын ташлап оьзю, Къайры затгъа бир де бакъмады гёзю. Даим китап багъады нюрлю юзю - Валиюллагъ Назир гёчдю дюньядан..."
Бу сатырларда да, Назирни дин китаплар, илму-билим булан кёп машгъул болгъанлыгъы, ону илмугъа толу гьалда берилген адам болмакълыгъы уста кюйде келпетлене.
Атасы Магьамматгьажи бир нечакъы заманлар Таргъуда къади болуп ишлеп тургъан, сонг Дёргелиге къайтып гетген. Онда гечинген сонг, уланы Назирни де таргъулулар чакъырып, ол да Таргъуда кёп йыллар къадиликни ва муаллимликни юрютюп тургъан. Ону къызлары Хадижат ва Разият (геч. 1971 й.) Таргъуну къабурларында гёмюлгенлер. Аллагь олагъа рагьмат этсин! Разиятдан къалгъан тухум къардашларыны талигьи де Таргъу юрт булан байлангъан: авлетлери - Абдуразакъ (Агъалай), Исмайыл, Мусалутдин, Ушгъуят, Ражап. Назирни къызардашы Написат (1911 й. тувгъан) Анжи-къалада яшады.
Магьамматгьажини уланы Назир (ону фамилиясы Магьамматгьажиев деп юрюлген) Таргъудан оьзюню ата юрту Дёргелиге баргъан заманда авруп гечинген. Ону сынташында гёрсетилген тарх - гьижрат булан 1353-нчю йыл. Назирни къызардашы Написат бизге хабарлагъангъа гёре, ол ораза ай битип, артындагъы гюн оьлген. Демек, Назир 1935-нчи йылны 7-нчи январында, жумагюн, герти дюньягъа гёчген. Аллагь рагьмат этсин! Ону сыйлы женнетлеге Аллагь тюзлесин! Дёргелини къабурларында Назир апенди оьзюнден уьч йыл алда оьлген анасы Патиматны (Батаны) къабуруну къырыйында, экиси де ян-янаша гёмюлген.
Назир оьзюню кёбюсю гьалда динни мавдуларына багъышлангъан асарларын, о замангъы дагъыстанлы алимлер яратагъан аслу тилде - арапча язгъанын уьстде эсгердик. Ону аты да, язгъанлары да аз адамланы, арабчы алимлени арасында белгили кююнде къалып тура. Тек гьалиги девюрде, бизде орус ва ана тиллени агьамияты артгъан. Огъар гёре де, Назирни асарларын арапчадан къумукъ ва орус тиллеге таржумалап, китаплар этип басмадан чыгъарып гьалиги охувчулагъа, динагьлюлеге ва илму къуллукъчулагъа оланы генг кюйде белгили этсе, Дагъыстанны илмусуну тарихин ахтарывда бек лайыкълы къошум болар эди. Дёргелили Назирни илму варислигини, яратывчулугъуну уьстюнден шо кюйде мекенли ишлер юрюлсе, муна шо заманда, алимни оьзюню машгъурлугъуна гьалиге ерли ёл салынгъан даражасы, халкъны арасында генг кюйдеги машгъурлугъу, белгилилиги дагъыдан-дагъы артып, огъар тийишли кюйде оьр багъа берилежек[2].
Адабиатда ва басмада[edit | edit source]
Башлапгъы ахтарывларыны натижасын жыйып-топлап, Назирни гьакъында биринчилей язылгъан макъала, 1990-нчы йылны май айында о замандагъы "Ленин ёлу" деген газетде "Машгъурлукъ тийишли алим: Дёргелили Назирни гьакъындан маълуматлар" деген ат булан басылгъан эди. Сонг, бир нече йыллар оьтюп, профессор А.Р. Шихсайитни макъалалары орус, ингилиз ва немис тиллерде басылды.[3]
Эсгеривлер[edit | edit source]
Китаплар[edit | edit source]
- Назир ад-Дургели. Услада умов в биографиях дагестанских учёных. Перевод А.Шихсаидов, М.Кемпер, А.Бустанов. Москва. 2012. ISBN 978-5-903715-71-8
- ↑ Muslim Сulture in Russia and Central Asia. Vol. 4: Die Islamgelehrten Daghestans und ihre arabischen Werke. Nadir ad-Durgilis (st. 1935) Nuzhat al-adhan fi taragim \'ulama\' Dagistan.
- ↑ Дёргелили алим Назир афендини гъакъында маълуматлар
- ↑ Дагестанская правда", ноябрь 1992 й.; Muslim Culture in Russia and Central Asia from the 18th to the Early 20th Centuries. Vol. 2. Berlin, 1998. Pp. 39-61