Wp/kum/Къумукълар

Къумукъ XIX юзйылдагъы миъмар устасы Абдул Вагьап Мустафаны уланы Къазанышлы

Къумукълар — тюрк тайпалы миллет, Дагъыстанны, Темиркъазыкъ Осетияны да (Гючюк-юрт, Борасувотар, Ариги Отар (Бекиш), Кёпюр-авул деген юртларда, Маздек шагьарны Кирзавод ва Янгы-юрт белюклеринде, ва Маздек якъда), Мычыгъышны да (Сююнч-къала ва Гюйдюрмес якъда, Баммат ва Борагъан юртларда) ерли халкъланы бириси.

Адам санаву ва ерлешивю

Санав якъдан Мычыгъыш Жумгьуриятны аз миллетлени арасында оруслардан сонг гелелер, ва Осетия Жумгьуриятда дёртюнчю болуп гелелер (оруслардан, къалгъайлардан ва эрмелилерден сонг). Бютюн Орусияда 2010 йылда 503.1 минг къумукъ яшайгъан болгъан, шоланы 431.7 минг Дагъыстанда туралар. Тюркиядагъы къумукъланы санаву 60 минге ювукъдур деген пикру бар. Уллу къумукъ жамиятлар Алманда да, Франсада да (Барис ва Нант шагьарларда), Белжикде ва Акърусда да бар.

Къумукълар Кавказдагъы тюрк халкъланы арасында азери-тюрклерден сонг санав кёплюгю якъдан экинчи болуп гелелер, оьзлер де Темиркъазыкъ Кавказны тюрк миллетлерини инг де уллусу ва Дагъыстанны санав тарапдан уьчюнчюсю. Олар яшайгъан умуми ер — Къумукъ Тюз, Хазар денгизни гюнбатыш бойлары ва Дагъыстанны, Мычыгъышны, Къалгъай Жумгьуриятны ва Осетияны тавтюп бойлары.

Этноним

«Къумукъ» деген милли атны тувмакълыкъны гьакъындан гьали де тюрлю-тюрлю ойлар бар. Ахтарывчуланы кёбюсю (Бакиханов, С.А. Токарев, А.И. Тамай, С.Ш. Гьажи ва башгъалары) шо «къуман» деген къыпчакъ милли атдан чыкъгъан деп ойгъа гелгелер. П.К. Усларгъа гёре, XIX юзйылда Темиркъазыкъ Кавказда «кумук» деп тюзде яшайгъан тюрк тилли халкъгъа айта болгъанлар. Дагъыстанда, Мычыгъышда ва Къалгъай Жумгьуриятда «къумукъ» деп тек къумукълагъа айтыла болгъан. Б.А. Алборов «кумык» деген милли атны «кум» (демек, хум, хумлу дангыл) деген тюрк сёзден чыгъара болгъан. Я.А. Фёдоров буса, VIII—XIX юзйыллы язмалагъа асасланып, «гумук-кумук-кумух» деген милли ат орта асрулу Дагъыстанны ерли топоними бола деп яза эди. Гь. Р. А.К. Гьусейн деген тил ахтарывчугъа гёре, «къумукъ» деген милли ат «къонукъ»(демек, къонуш ери) деген исмудан амалгъа гелген. Ю.М. Идрис деген тарихчи шо милли ат орта асрулу «Къумукъ» (Эсги Къумукъ, VIII—XIX юзйыллардан тутуп Къапир-Къумукъ ) деген шагьарны атындан чыгъара, ва шолай кюйню «къырым татар», «къырымчак» деген милли ат «Къырым» деген шагьардан чыкъгъан кюйге ошата.

XIX юзйылны ахырыны А.В. Старчевский деген автору, оьзю тизип онгаргъан сезлюкде, къумукъланы «ариякъ» деген къумукъ атын гелтирген. Н.Я. Марр буса, къумукълар оьзлер-оьзлеге «тюзлю(лер)» деп айтагъанын эсгере. Къыбла къумукълар оьзлер-оьзлеге «хайдакъ къумукълар», демек «хайдакълы къумукълар» деп айта болгъанлар. Дагъыстанны башгъа миллетлери къумукълагъа тюзлюкде яшайгъанлар, челлерде яшайгъанлар деп айта болгъанлар. Даргилер — диркъаланти ва жандарти, аварлар — лъарагIал(тлярогал), лаклар — арнисса, годоберлер — гъумакиди, каратилер — лъаргIабди, ахвахлар — лъагIидо, багваллар — гьаргIиди. Бирдагъы башгъа миллетлер къумукълагъа булай айта: азери тюркче — qumuqlar (гумуглар), къарачай-малкъарча — къумукъла (къумукъла), мычыгъышча — гIумки(гьумки).

Этногенез

Алимлени арасында къумукъланы аслусу деген масъалада разилик ёкъ. К.Ф. Смирнов, VIII–Х юзйыллы Къумукъ Тюзню халкъы гьалиги элде яшайгъанланы — къумукъланы — инг де ювукъ ата-бабалары деп гьисаплагъан. С.М. Броневский къумукъланы аслусу къыпчакълардан деп, олар Дагъыстангъа къыпчакълар булан гелген деп ойлай эди. И. Клапортгъа гёре буса, къумукълар Дагъыстанда хазарлар булан бирге чыкъгъан ва шолардан сонг шонда къалма да къалдылар. А. Вамбери буса, къумукълар хазарлар булан бирге Дагъыстангъа гелип, ерли дагъыдан да бырынгы халкъгъа табушуп шолагъа къошулду десе де ярай деп токъташдыра. Артдагъы йыллар, къумукъ миллетни амалгъа геливюне булгъарланы ва огъузланы аслам пайы бар деген пикру дангъа айтыла бара. Шолай ойлайгъанланы инг де уллусу Г-Р. А-К. Гьусейн, къумукъ тил (булгъар тилни таъсири барлыгъына гёре) ва топонимик береген маълуматлагъа асаслана. Оьз аслусун сёйлейген къумукъланы йырлары тергевню тартмай къоймай. Шоланы бирисине гёре, къумукълар булан къарачай-малкъарланы Алп-Батыр деген ата-бабасы бирдир.

Тарих

Къумукъланы уллу тарихи бар. Оланы миллет гьисапда амалгъа гелмеклиги Хун Пачалыкъны (VI–VII юзйыллар) девюрюнден сонг болмагъан. Кавказ Хунну тахшагьары Варачан (Буджан) болгъан. Ону харабалыкълары гьалиги Бойнакъ юртну боюнда бар. Хунланы пачалары «алп-элтебер» деген атны есси болгъанны ва тюрк къагъанланы къолтюбюне болгъанны да белгили.

VII–X юзйылларда къумукълар яшайгъан ерлер Хазар Къагъанлыкъны къолунда болгъан. Хазарны тахшагьары Эдилге гёчюрюлген сонг мунда къагъанлагъа ирия Жандар (арап язмаларда Жидан) деген бир къумукъ бийлик тувгъан, даргилер де шо атгъа гёре къумукълагъа «жандарти» дейлер. Ал-Маъсудини маълуматларына гёре, Жандарда «салифан» деген аты булангы бусурман бийлер гьакимлик юрютген, шо ат да башгъа – элтебер деген атгъа къыйышывлу (къумукъча — солпан). 985 йылда орус киназ Святослав бийликни Жандар тахшагьарын бузгъан. Семендер булан Жандар осаллашгъанлар, буса да солпанлар XIV юзйылгъа ерли бар болгъан, шо оьзлени уллу абуру ва гьюрмети болгъанлыгъына шагьатдыр. Семендерге кёп-кёп Таргъу деп айтылма башлагъан. Шо шагьаргъа кёп чапгъынлар да болгъан. О феодал ярплашывну девюрю эди. VII юзйылдан тутуп Гумик деген бийлик эсгериле. Ал-Истахриге гёре, ол Дербентден темиркъазыкъ якъда эди. Бир-бир алимлер Гумикни Къазикъумукъгъа ошата, амма бу шекли пикрудур, неге десе лаклар яшайгъан ерде араплар Туман деген бийликни эсгере, аварлар лакланы Къумухуна Тумал дейлер, оьзлер лаклар ону эсги Къиведи деген атын унутмагъан ва «Къумукъ» деген сёз шоланы учун ят. Гумик Шура-оьзен къолунда болгъан демеге таман чакъы далиллер бар, ва шону, къумукълагъа Къарт-Орун йимик белгили Кафыр-Къумукъгъа ошатма да. Тамазалар юртгъа Къумукъ деп къоядылар. Гьар нечик буса да, «къумукъ» деген ат Жандар бийликде яшайгъанланы гьарисине тийген. Шо ат оьзлени башгъалардан айыра болгъан.

XIII юзйылда Къумукъ монголланы къолтюбюне тюшген, шону гьакъындан аврупалы ёлавчу Плано Карпини хабар берген. Елемеклик къатты урушлар булан бирге болду. Йырлар Сагъа-Тёбе ва Ябуву-Ургъан-Тёбе деген бойларда болгъан урушланы эсде сакълай. Къумукъ Тюзню къолгъа алып, монголлар гьакимликни шавхаллагъа, усумилеге ва къарачы-беклеге бергенлер. Амма XIII юзйылны экинчи бёлюгюне шоланы уьстюне бир гьаким салынгъан дазубашы — Чингизханны торайыны уланы Тама-Токдай (Ислам динге къайтгъан сонг Муртаза болду). XIV юзйылда Къумукъ монголланы чапгъындан айынды, амма феодал ярплашыв гючленди. Арагъа Шавхаллыкъ ва Харкас, Таргъу, Капчыгъай, Алмакъ, Симсим, Хайдакъ, Эрпели, Дёргели ва шолай башгъа къарачы-бекликлер чыкъды.

XIV юзйылны ахырына Къумукъгъа Аксакъ Темир чапгъын эте. Ону асгери кёп шагьарланы ва юртланы бузгъан. Къумукъ ярым юзйылгъа десе ярардай Темирлилени къолтюбюне тюшген, гьатта мунда темирлилени тенге деген акъчасы юрюлме башлады. 1440-чы йылларда Темирлилени Улькеси тозулуп къумукълар эркин болдулар.

Шавхаллыкъ янгыртылгъан эди. Осаллашгъан къарачы-беклер ва усумилер огъар къаршылыкъ этип болмадылар, ва гене Жандарны дёвюрюнде йимик къумукъ халкъны бирлиги янгыртылды. Къумукълар, Къазан ва Аштархан ханлыкъланы бузгъан орус асгерлени 10 чапгъынын гери уруп бажардылар. Бирлешген шавхаллыкъны оьмюрю 200 йылгъа баргъан, ва орус булан фарс асгерлени къамавларына чыдамай ярплашды, амма ондан да артыкъ багьана Уллу Зурхай шавхалны оьлюмю булан башлангъан ич давлашывлар болду.

Зурхайны вариси ва къардашыны уланы Будайхан алдынгъы абурун сакълап тутмагъа къараса да, ону уланларыны ва къардаш уланларыны дёвюрюнде Къумукъда бир токътавсуз ватандаш дав башланды, шо да Элни осаллашмагъына ва 1722 йылда орус асгерлени гелмеклигине ва Къумукъну елемеклигине (1725–1735 йыллар) багьана болду. 1660-чы йылларда Шавхаллыкъдан Темиркъазыкъ Къумукъ (Борагъан, Эндирей ва Яхсай бийликлер) ва Мехтули (Жюнгютей бийлик) айырылдылар. XVII юзйылны биринчи яртысына чы Хайдакъ айрылгъан эди. 1735-чи йылда Генжели дыгъаргъа гёре, Таргъу Шавхаллыкъ янгыртылды. 1783 йылда Орус пачалыкъ Къырым ханлыкъны ва Къабартыны къолгъа алгъан, ва Гюржюстангъа агъалыгъын токъташдыргъан. Орусну денгиз асгери Хазар денгизде еслик эте болгъан. Шавхаллар чарасызлыкъдан Орусиятны агъалыгъына мюкюр болмагъа тюшдюлер.

1860-чы йылларда, Шавхаллыкъ булан Мехтули ханлыкъны тозмакълыгъына, ва Къумукъ бийликни Хасав-юрт округуна айландырмакълыгъына гёре къумукълар оьз пачалыкъдан къуру къалдылар.

Къумукъ агьлю. 1870-нчи йыллар.

Дин

Бугюнлер къумукълар бусурман динни туталар. Къумукъланы арасында Шафиъ ва Ханафи мазгьаплар яйылгъан. Къумукъланы ата-бабалары VII юзйылда арап-хазар давларыны дёвюрюнде Ислам динни гьакъында билдилер. Къыбла къумукъланы арасында Ислам дин VIII-X юзйылларда яйылгъанны белгили. Масала, Ислам динге акъсюек тайпа къайтгъан эди. Жандарны тахшагьарына мажигит болгъанлыгъы да ва къалабашы Салипан оьзю де бусурман болгъанлыгы да белгили. Къумукъланы ва бютюн Темиркъазыкъ-Гюнтувуш Кавказны Ислам динге къайтмакълыгъы Селчукълуланы дёвюрюне гючленген, олар шафиъли низамия деген мадрасалар къурмакълыкъгъа рази болгъанлар. XII юзйылда Ислам дин Гьаркъасгъа ва Жюнгютейге етишип яйылгъан. VII-XIV юзйылларда Ислам дин хачперез дин булан бирге яшагъан. Амма сунни Ислам дин ортодокс хачперес ва католикге ярплашынгъан Темиркъазыкъ Кавказны хачперез дининден гючлю болуп чыкъды ва ону ёкълама да ёкълады.

Ислам тюрк къавумланы бир къумукъ миллетге айландыргъан аслу багьаналаны бири болгъан. XVI–XVIII юзйылларда къумукълар оьзлер де Мычыгъышда, Къарачайда, Къабартыда, абазланы арасында да динни жагь кюйде яйып юрюгенлер.

Иши ва санаатлар

Къумукълар макан тутуп, топуракъны ишлетип яшайгъан миллет. 8-9 юзйллардан берли сабанчылыкъ, бав-бахчалыкъ, юзюмчюлюк, марена ва мамукъ оьсдюрюв булан доланмакълыкъ оланы умуми ишидир. Тарихлени боюнда олар оьр даражалы гьайванчылыкъ да юрютгенлер. Къумукъланы топурагъы бютюн Дагъыстанны ашатгъан десе ялгъан болмас, Жумгьуриятны экономиги юзден етмиши мунда орунлашгъан. Мунда барыда батагъалар да ерлешген демеге ярай. Дюгю чачыв да, чабакъчылыкъ да арив юрюле. Топуракъ ичи напдан, газдан, маъдан (минерал) булакълардан, къурув тарыкъ-гереклерден (шиша къайыр, гипс, увакъ ва чакъа ташлар) толгъан. Рекреациялы ерлери де аз тюгюл (Хазар денгиз бою, къолай этеген балчыкълар ва минерал булакълар). Шоланы арасында гьидроген сулфидлери (Талги), гьидро-карбонат-натриумлери (Къайыгент), хлорид, киречли ва башгъа ерлер.

Китаплар

• Кумыки, Арсен Акбиев, Вторая половина XVII - первая половина XVIII века, Дагестанское книжное издательство. 1998. - 152 с.
• Аджиев А. М., М.-Р. А. Ибрагимов. Кумыки // Народы России. Энциклопедия. М.: Большая российская энциклопедия (издательство) |Научное издательство «Большая Российская энциклопедия», 1994. С. 214—216. ISBN 5-85270-082-7

Байланывлар

• Къумукъланы гьакъында маълюмат порталы kumukia.com
• Къумукъ онлайн китапхана, сёзлюклер ва охув тарыкъ-гереклер til.im
• Къумукъ газет Ёлдаш
• 19 юзйылдан китаплар caucasian.space