Wp/kum/Дагъыстан
Дагъыстан, яда: Дагъыстан Жумгьурият, яда бырынгъы Тав-якъ[1] (авар тавлуча - Дагъистан Жумгьурият, къажарча - Дағыстан Республикасы[2], даргинче - Дагъистала Республика, лезгинче - Республика Дагъустан, орусча - Республика Дагестан, табасаранча - Дагъустандин Республика) — Русия пачалыкъгъа гиреген бир якъ. Дагъыстан Жумгьурият Россия Федерасияны лап къыбла регионудай гьисаплана. Дагъыстанны ер оьлчевю 50 270 дёртгюл чакъырым.
Тахшагьары — Анжикъала.
Анжикъалада (Магьачкъалада) пачалыкъ университет Темиркъазыкъ Кавказда лап уллу охув идара деп гьисап этиле.
Тарихи
[edit | edit source]Россияда Дербент лап да бырынгъы къыбла шагьар деп гьисаплана. Дагъыстандагъы Рутул районну Цахур юртундагъы мадраса (Ислам университет) Гюнчыгыш Яврупада лап биринчи мадраса гьисаплана Гулистан дыгъаргъа гёре 1813-нчю йылда Дагъыстан Россияны составына гире. 1860-нчы йылда Россия империяны Дагъыстан областы къурула. XIX юз йылны орталарындан башлап, айрокъда 1890-нчы йылда темир ёл къурулгъан сонг, Дагъыстанда промышленност оьсме башлай. XIX юз йылны ахырында, XX юз йылны башында капиталист аралыкълар амалгъа геле, экономика ва культура оьсе, Порт-Петровскиде денгиз порт къурула. 1917-нчи йылда болгъан Октябр инкъылапдан сонг совет гьакимлик Дагъыстанда да къурула. Темир-Хан-Шурада болгъан Дагъыстанны халкъларыны съездинде Дагъыстангъа автономия бериле, 1921-нчи йылны январ айыны 20-сындабуса ВЦИК-ни Декрети булан Дагъыстанда Совет Социалист Республика къурулгъаны ва РСФСР-ни составына гирегени белгилене. 1921-нчи йыл декабр айны баш гюнлеринде болгъан биринчи бютюнда Дагъыстан съездде республиканы Конституциясы къабул этиле.
Миллетлер
[edit | edit source]| Миллет | 1926 | 1939 | 1959 | 1970 | 1979 | 1989 | 2002 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Тавлулар[3][4] | 177,189 (22.5%) | 230,488 (24.8%) | 239,373 (22.5%) | 349,304 (24.5%) | 418,634 (25.7%) | 496,077 (27.5%) | 758,438 (29.4%) |
| Даргилер | 125,707 (16.0%) | 150,421 (16.2%) | 148,194 (13.9%) | 207,776 (14.5%) | 246,854 (15.2%) | 280,431 (15.6%) | 425,526 (16.5%) |
| Лезгилер | 90,509 (11.5%) | 96,723 (10.4%) | 108,615 (10.2%) | 162,721 (11.4%) | 188,804 (11.6%) | 204,370 (11.3%) | 336,698 (13.1%) |
| Къазикъумукълар | 39,878 (5.1%) | 51,671 (5.6%) | 53,451 (5.0%) | 72,240 (5.1%) | 83,457 (5.1%) | 91,682 (5.1%) | 139,732 (5.4%) |
| Табасаранлар | 31,915 (4.0%) | 33,432 (3.6%) | 33,548 (3.2%) | 53,253 (3.7%) | 71,722 (4.4%) | 78,196 (4.3%) | 111,152 (4.3%) |
| Рутуллар | 10,333 (1.3%) | 20,408 (2.2%) | 6,566 (0.6%) | 11,799 (0.8%) | 14,288 (0.9%) | 14,955 (0.8%) | 24,298 (0.9%) |
| Агъуллар | 7,653 (1.0%) | 6,378 (0.6%) | 8,644 (0.6%) | 11,459 (0.7%) | 13,791 (0.8%) | 23,314 (0.9%) | |
| Цахурлар | 3,531 (0.4%) | 4,278 (0.4%) | 4,309 (0.3%) | 4,560 (0.3%) | 5,194 (0.3%) | 8,168 (0.3%) | |
| Къумукълар | 87,960 (11.2%) | 100,053 (10.8%) | 120,859 (11.4%) | 169,019 (11.8%) | 202,297 (12.4%) | 231,805 (12.9%) | 365,804 (14.2%) |
| Ногъайлар | 26,086 (3.3%) | 4,677 (0.5%) | 14,939 (1.4%) | 21,750 (1.5%) | 24,977 (1.5%) | 28,294 (1.6%) | 38,168 (1.5%) |
| Оруслар | 98,197 (12.5%) | 132,952 (14.3%) | 213,754 (20.1%) | 209,570 (14.7%) | 189,474 (11.6%) | 165,940 (9.2%) | 120,875 (4.7%) |
| Къажарлар | 23,428 (3.0%) | 31,141 (3.3%) | 38,224 (3.6%) | 54,403 (3.8%) | 64,514 (4.0%) | 75,463 (4.2%) | 111,656 (4.3%) |
| Мычыгъышлар | 21,851 (2.8%) | 26,419 (2.8%) | 12,798 (1.2%) | 39,965 (2.8%) | 49,227 (3.0%) | 57,877 (3.2%) | 87,867 (3.4%) |
| Башгъа Миллетлер | 43,861 (5.6%) | 52,031 (5.6%) | 61,495 (5.8%) | 63,787 (4.5%) | 57,892 (3.6%) | 58,113 (3.2%) | 25,835 (1.0%) |
Якълар
[edit | edit source]
- Агъул якъ (Агульский район)
- Акътын якъ (Ахтынский район)
- Къызлар якъ (Кизлярский район)
- Гюнбет якъ (Гумбетовский район)
- Ботлих район (Ботлихский район)
- Къарабудагъгент якъ (Карабудахкентский район)
- Къаягент якъ (Каякентский район)
- Къызылюрт якъ (Кизилюртовский район)
- Гьуниб якъ (Гунибский район)
- Акъуша якъ (Акушинский район)
- Ахвах якъ (Ахвахский район)
- Дахадай якъ (Дахадаевский район)
- Бабаюрт якъ (Бабаюртовский район)
- Дербент якъ (Дербентский район)
- Докъузпара якъ (Докузпаринский район)
- Кули якъ (Кулинский район)
- Къазбекъ якъ (Казбековский район)
- Курах якъ (Курахский район)
- Леваша якъ (Левашинский район)
- Лак якъ (Лакский район)
- Магъарамкент якъ (Магарамкентский район)
- Янгъылак якъ (Новолакский район)
- Ногъай якъ (Ногайский район)
- Рутул якъ (Рутульский район)
- Сергъокъала якъ (Сергокалинский район)
- Сулайман-Стал якъ (Сулейман-Стальский район)
- Табасаран якъ (Табасаранский район)
- Тарум якъ (Тарумовский район)
- Тлярата якъ (Тляратинский район)
- Унсукул якъ (Унцукульский район)
- Хайтакъ якъ (Кайтагский район)
- Хасавюрт якъ (Хасавюртовский район)
- Хив якъ (Хивский район)
- Кумторкъала якъ (Кумторкалинский район)
- Хунзах якъ (Хунзахский район)
- Гергебил якъ (Гергебильский район)
- Цумада якъ (Цумадинский район )
- Цунта якъ (Цунтинский район)
- Чарада якъ (Чародинский район)
- Шамил якъ (Шамильский район)
- Темирханшура (Буйнакск) якъ (Буйнакский район)
Табиат
[edit | edit source]Дагъыстандагъы Сарихум Евразияда лап да бийик къайыр тёбе-бархан гьисаплана. Ону бийиклиги 262 метрлагъа ете. Дагъыстанда Солакъ каньон дюньяда лап да терен деп айтыла. Ону денгизден оьрдеги бийиклиги – 1920 метр.
Эсгеривлер
[edit | edit source]- ↑ Аликберов А.К., Эпоха классического ислама на Кавказе: Абу Бакр ад-Дарбанди и его суфийская энциклопедия «Райхан ал-хакаик» (XI-X вв.). М., 2003., С. 160
- ↑ Кирил алифбасы расман растлана, амма расман чаралардан тышда латин алифба кёп къолландырыла.
- ↑ Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года
- ↑ Всероссийская перепись населения 2010 года. Официальные итоги с расширенными перечнями по национальному составу населения и по регионам.: см.
Байланывлар
[edit | edit source]