Wp/kum/Къумукъ тил
Къумукъ тил — къумукъ халкъ сёйлейген тил. Яйылыв - Дагъыстанда, Шимал Асетияда, Маздек районда ва алдагъы къумукъланы мычыгъыш якъларда. Къумукъ тил тюрк тиллени къыпчакъ гюбюне гире (къарачай-малкъар, ногъай ва башгъа тиллер булан). Дюньяда къумукъча 500-600 мингден кёп адам сёйлей. Къумукъ тилде «Ёлдаш» газет чыгъарыла.
Тарих
[edit | edit source]XIX юзйыл башлагъанча къумукъ тил Шимал Къавкъазда баш тил ва лингва-франка болгъан эди. XX юзйылны 50-чы йыллар болгъунча, тавлулар ва башгъа Дагъыстан халкълар бир-бирин булан къумукъ тилде сёйлей эди. Сталин вакътыда оруслашыв сиясатына гёре къумукъ тилни агьамияты тюшюрюлген.
Легьчелер
[edit | edit source]Къумукъ тилде дёрт легьче бар:
- Къайтакъ (Къыбла)
- Гюнтувуш Терикли ва Гюнбатыш Терикли (гьалиги Мычыгъышдагъа ва Асетиядагъа гезикге гёре яшайгъан къумукълар сёйлей)
Языв
[edit | edit source]Биринчи къумукъ язывну алифбасы арабча гьарплардан къурулгъан, сонг кюрчю арап гьарфларгъа дагъы да дондурулгъан гьарфлар къошулгъан - ажам дейген Османлы тюркче ва Парсланы алифбаларда йимик. Гьалиги къумукъ тилни алифбасы - кириллик.
Тюпде берилген алдынгъы ажам къумукъ алифбасы, латин алифбасы ва гьалиги кумукъ алифбасы.
Къумукъ тилни алифбасы
[edit | edit source]<1927
| ا | ب | پ | ت | ج | چ | خ | د | ر | ز |
| ژ | س | تس | ش | غ | بگ | ف | ق | ک | ل |
| م | ن | ه | و | ۊ | ۏ | و̃ | ۋ | ى |
1927 — 1937
| A a | B в | C c | Ç ç | D d | E e | F f | G g |
| Ƣ ƣ | H h | I i | J j | K k | L l | M m | N n |
| Ŋ ŋ | O o | Ɵ ɵ | P p | Q q | R r | S s | Ş ş |
| T t | U u | V v | W w | X x | Y y | Z z | Ƶ ƶ |
| Ь ь | ’ |
1937 — гьалиги заман
| А а | Б б | В в | Г г | Гъ гъ | Гь гь | Д д | Е е |
| Ё ё | Ж ж | З з | И и | Й й | К к | Къ къ | Л л |
| М м | Н н | Нг нг | О о | Оь оь | П п | Р р | С с |
| Т т | У у | Уь уь | Ф ф | Х х | Ц ц | Ч ч | Ш ш |
| Щ щ | Ъ ъ | Ы ы | Ь ь | Э э | Ю ю | Я я |
Алифбаланы тенглешдирив
[edit | edit source]| Ажам
1921—1928 |
Латин
1928—1938 |
Кириллик
с 1938 |
|---|---|---|
| ا | A a | А а |
| ب | B в | Б б |
| و, ۋ | V v | В в |
| ک | G g | Г г |
| غ | Ƣ ƣ | Гъ гъ |
| ه | H h | Гь гь |
| د | D d | Д д |
| E e | Е е | |
| Ө ө | Ё ё | |
| ج, ژ | Ƶ ƶ, Ç ç | Ж ж |
| ز | Z z | З з |
| ى | I i | И и |
| ى | J j | Й й |
| ک | K k | К к |
| ق | Q q | Къ къ |
| ل | L l | Л л |
| م | M m | М м |
| ن | N n | Н н |
| بگ | Ꞑ ꞑ | Нг нг |
| و̃ | O o | О о |
| ۊ | Ө ө | Оь оь |
| پ | P p | П п |
| ر | R r | Р р |
| س | S s | С с |
| ت | T t | Т т |
| و | U u | У у |
| ۏ | Y y | Уь уь |
| ف | F f | Ф ф |
| خ | X x | Х х |
| تس | S̷ s̷ | Ц ц |
| چ | C c | Ч ч |
| ش | Ş ş | Ш ш |
| Щ щ | ||
| ء | ' | Ъ ъ |
| ى | Ь ь | Ы ы |
| Ь ь | ||
| ه | Э э | |
| Y y | Ю ю | |
| Я я |
Янгы таклифленген языв
[edit | edit source]2010-чу йылларындан янгы латин алифбасы таклифленген. Тюркиядагъа къумукълар булан бирлешмек учун, башгъа латин язывну къолланагъан миллетлеге къумукъ тилни охувну тынч этмек учун, ва къыйын диграф низамны алышдырмакъ учун - бу янгы латин алифбасы чинг де агьамиятлы.