Wp/kum/Акъай Абусуфьян Акъай къадини уланы

Акъай Абусуфьян эфенди Акъай къадини уланы (1872, Тёбен Къазаныш — 1931, сюргюнде) — къумукъ тюрлю билимлени алимы, басмаханачы, язывчу, ярыкъландырывчу ва жамият чалышывчу.

Таржумасы

Акъай Абусуфиян Темирханшура округну Уллу Къазаныш юртунда 1872-нчи йыл 8 тунлу алимни ва шаирни агьлюсюнде тувгъан. Оьзюне 11 йыл болагъанда Уллу Къазанышда, Таргъуда, Тёбен Жюнгютейде, Темирханшурада уллу алимлени алдында охуп билим алгъан, кёп тюрлю илмулагъа ес болгъан. Абусупиян Согъратда да уллу алимлени алдында охугъан. Ону гьакъында согъратлылар бек пагьмулу адам деп эсгерген, сукъланып сёйлей болгъан.

1900-нчю йыл Абусупиян Акъаев мантыкъгъа (логикагъа) багъышлангъан «Хавийат ал-усул» деген асарын язгъан, 1903-нчю йыл Акъмесжитде (Симферополда) ва Бахчасарайда, 1908-нчи йыл Темир-Хан-Шурада «Сафинат ападиат» («Аманлыкъны гемеси») деген китабын уьч керен басма этип чыгъаргъан. 1909-нчу йыл ону «Ал-хайъа ал-исайин» («Бусурманны яшаву») деген китабы къумукъ тилде чыкъгъан. Китапда мавдулагъа гёре 3 тюрлю бёлюк бар. Абусупиянны китапларыны арасында «Василат аннаджат» («Къутгъарывну ёлу») деген китабы айрыча агьамиятлы. Китапны баш сёзюнде Абусупиян Акъаев «шариат» (Аллагьгъа къуллукъ этив), «тарикъат» (Аллагь булан ювукъ болувну ёлу), «гьакъыкъат» (Аллагь булан ювукъ болувну оьр даражасы) деген англатывланы маънасын бере. Онда Абусупиян булай яза: «Шариат бир гемеге ошай, тарикъат – денгизге, гьакъыкъат буса – денгиздеги маъданлагъа ошай. Маъданланы алмагъа сюеген адам гемеге минип оланы излемеге тарыкъ». Китапны ахырында Гюнтувушда, Дагъыстанда белгили болгъан тарикъат шайыхланы атлары бериле.

Абусупиянны «Ажам Мухтасар» ва «Уллу Мухтасар» деген китапларында ислам динни кёп масъалаларына къарала. 1913-1914-нчю йылларда буса ону «Ажам фарайид», «Янгы мавлет», «Мавлет», «Дуа мажмуа» деген ва башгъа китаплары чыгъа. Абусупиян арап, къумукъ, авар ва къазикъумукъ тиллени къуршап сёзлюк яратгъан. Шо сёзлюк шайых Абусупиян тизген «Суллам ал-лисан» («Тиллени батгъычы») деген сёзлюкден башлангъан. Бу сёзлюк арап-къумукъ, авар-рус сёзлюк гьисапда арагъа чыкъгъан. 1904-нчю йыл Порт-Петровскиде чыкъгъан «Юз йыллыкъ тынч рузнама ва маълумат Хасана» деген китап къужурлу маълуматлардан толгъан, ону кёп бёлюклери бар. Бёлюклени бирисине «Адамны хасиятын ону къаркъара къурулушуна гёре белгилев» деп ат къоюлгъан.

Дагъыстанда инкъылафдан алда халкъны арасында арап ва дагъыстан тиллерде язылгъан тыбблы (медицинлик) китаплар яйылгъан болгъан. Абусупиянны къумукъ тилде чыкъгъан «Гьазир дарман» деген китабы да халкъны генг кюйде тергевюн тартгъан. Дагъыстанлы ва Гюнтувуш язывчуланы белгили асарларын къумукъ тилге гёчюрюп де ол кёп китаплар чыгъаргъан.

Абусупиян Акъаев оьзю яшагъан девюрде Дагъыстанда ва бусурман дюньясында уллу фагьмусу (пагьмусу) булангъы адамланы бириси болгъан. Иранны белгили чалышывчусу Талиби Тебризи шайых Абусупиянны пагьмусуна, ону уллу чалышывуна, терен гьакъылына оьр къыймат берген.

1929-нчу йыл ялгъанчыланы, фитнечилени, гюнчюлени арзаларына гёре Абусупиянны тутуп, бир гюнагьсыз такъсыргъа тартгъанлар. 59 йыллыкъ гьюрметли Абусупиянны магькамасын гьукмусу булан 10 йылгъа туснакъ этген, сюргюнде авур ишлеге къуршамакъ деп гьукму чыгъаргъан. Ону кёп санавдагъы китаплары ёкъ этилинген, китапханасын яллатгъан.

Абусупиянны китапханасын тозса да, ону сюргюн этип йыракъ Сибирлеге йиберсе де, тек оьз халкъыны шо абурлу адамгъа бакъгъан сюювюн бир заманда да сёндюрмежек. Ону аты халкъны юреклеринден таймажакъ.

Китапханасыны тарихи

1929-нчу йылдан 1990-нчы йылгъа ерли ону бир китабы да янгыдан басмадан чыкъмай турду. 1990-1992-нчи йылларда тёбенкъазанышлы алим Гьасан Оразайны гьаракаты булан ону китаплары янгыдан чыкъмагъа башлады. Сонг да, Гьасан Оразай булан бирге С-М. Акъбийни, Исаны, А. Абдуллагьны, А-Р. Шихсайитны ва башгъа адамланы гьаракатыны яхшылыгъындан Абусупиянны язгъанлары булан гьалиги наслуну да таныш этмеге имканлыкъ болду.

Байланывлар

• Оьзтаржума, Абусуфиян Акъай - kumukia.ru

Китаплар

• Литературное и научное наследие Абусуфьяна Акаева: Сборник статей и материалов. — Махачкала: Ин-т истории, языка и литературы им. Г. Цадасы, 1992. — 175 с.
• Алиева Ш. А. Поэтическое наследие Абусуфьяна Акаева (Жанровое и художественное многообразие): Дис. … канд. филол. наук. — Махачкала, 2006. — 160 с.
• Наследие, возвращенное народу: Материалы о жизни и творчестве репрессированных поэтов и писателей Дагестана. — Махачкала: Ин-т истории, языка и литературы им. Г. Цадасы, 1990.
• Абдуллаев М. А. Мыслители Дагестана: Досоветский период. — Махачкала: Эпоха, 2007.