Wp/kum/Ибрагьим Мугьаммат молла Къабартыны уланы

Ибрагьим Мугьаммат молла Къабартини уланы, бир-бир китапларында арапча محمد إبن قبارتى إبن إبراهيم) (1873, Гючюк-юрт (Къызлар), Терик Къумукъ — 1955, Борасув) — Терик къумукъ имам ва молла.

Таржума гьалы

Яш заманы

Мугьаммат Гючюк-юртну ва Назранны Къабарти къадини агьлюсюнде тувгъан. Ону Яш заманындан тутуп Мугьаммат динге яхшы бой берген болгъан. Ол оьзюню къаст этивю булан арап тилни бир къадар уьйренмеге бажаргъан. Сонг буса атасы Къабартини талапларына гёре Дагъыстандагъы Къазаныш юртгъа барып билимлерин артдырмагъа токъташа.

Абусуфиян Акъайны гёзюн алдында, Къазаныш

Бир минг сегиз юз токъсанынчы йылланы (1890) башында Магьаммат Къазанышгъа бара ва ондагъы адамланы айрокъ да Абусуфиян Акъайны гьай этивю булан арап тилден ва шариатдан оьзюню билимлерин артдырмагъа башлай. Ол оьзю айтар къадарда билим алмай туруп, уьюне къайтмасгъа негет этген болгъан. Шогъар гёре Мугьаммат охувгъа кёп заман харжлай, амма шону булан тамамланып къалмай, Къазаныш юртну жамият яшавунда да ортакъчылыкъ эте, оьзю къонакъ тюшген уьйде чи ол бары да ишлени этмеге деп чалыша. Амма уьй еслери огъар онча авур салмагьа сюймейлер, неге тюгюл билимге бакъгъан якъдагъы ондагъы къаст къылывну эс этип, ону уьй-абзар ишлеге къуршамайлар. Амма Магьаммат олай затгъа рази тюгюл. Ол абзарда ва авлакъ ишлерде уьй еслеге нечик де авул хоншуланы ишлеринде де къаст чи ишлемеге къарай. Шо саялы ону къазанышлылар кёп сюе ва огъар яхшы абур эте болгъанлар.

Арадан беш йыллар гетген сонг, Абусуфиян Магьамматгьа:

- Сен гьали таман чакъы билим алгъансан. Охувгъа муштарлигинг де бар. Дагъы да билим алма сюе бусанг, Яхсайгьа да барып къара. Онда да кёп охугъан, яхшы билимлери булан халкъ бар. Гьали сен эки де аягъынгда къатты туруп боласан. Аркъангдагъы янчыкъ китаплардан толгъан йимик, башынгда да яхшы билим бар, - дей.

Шимал Къумукъда ва уьюне къайтыву

Магьаммат огъар уллу разилигин де билдирип, бары да ювукълары булан да савболлашып, кире алып баргъанлар булан Хасавюртгъа геле. Магьамматны аркъасындагъы янчыкъда бир гесек ашдан тутгъан еринден къайрысын шо йылланы ичинде бу жыйгъан дин китаплар толтура. Оланы хыйлы авурлугъу барны да затгъа санамай, ол ёлукъгъан ерде не амал этип де китаплар ала. Бир ерде Магьаммат бир китап учун сав жума ишлеген болгъан. Онда яхсыйлыланы табып олар булан Яхсай юртгъа геле. Магьамматны муратларын англагъанда, юртну молласы, ону оьзюню янына алып лакъыр этип билимлерин тергей. Шонда да йыл яшагъан сонг Магьаммат молла ата юрту Гючюк-юртгъа (Къызларгъа) геле. Маздек шагьарны базарында Магьаммат юртлуларына ёлугъа ва оланы арбасын гьали ол эки янчыкъ толгъан китапланы сала - не авур затдыр. Дюньяны байлыгъы бардыр буларда, - дегенде арбаны еси, Магьаммат огъар. - Дюньяны малын берсе де бермеймен шо китапланы. Дюнья байлыкъдан олар багьалы - деп жавап бере.

Юртдагьы башгъа моллалар Исакъ гьажи, Арсланхан гьажи булан ёлугъа. Олар да Магьамматны билимине яхшы къыймат берелер. Олар булан къатнашып да ол оьзюню билимлерин дагъы да камиллешдире. Муна шо заман ону шариатдан ва Къуръандан терен билимлери барлыгъы аян бола. Бары да огъар мюкюрлюк этелер.

Къалгъайда

Юртну бийи Темирболат Бекович-Черкасский таклиф этип ону Назрангъа къади этип йиберелер. Шонда яшайгъан къалгъай халкъны арасында ислам динни яймакъ ва халкъны динни ёлларын тюз тутмакъгъа уьйретме къаст эте. Ондагъы терен билимге адамлар тез мюкюр болалар ва огъар бек абур-сый этелер.

Инкъылап ва сюргюн

Арасейде инкъылап булгъав башлангъанда, Магьаммат молла ата юртуна къайта ва юртда моллалыкъ эте. Мунда да огъар халкъ яхшы тынглай ва ий бола. Магьаммат молла юртдагъыланы бары да жамият ишлеринде ортакъчылыкъ эте, халкъны арасында ону сёзю де бек тутула болгъан. Адамлар огъар тынглай, ол айтгъанны эте. Шолайлыкъда Арасейде гьакимлик алышына. Совет гьакимлик бираз беклешгенде, ерли халкъланы тынглавлу этмек учун, болшевиклер халкъны янчма башлайлар. Шо саялы олар бир башлап англавлу, билимли адамланы тутуп, оланы гьызарлап юрюйлер. Сонг буса, ялгъан гюнагь ябувлар булан кёп адамланы гьар якълагъа туснакъ этип йиберелер. Шоланы арасында инг башлап Арсланхан гьажи ва Магьаммат молла да болалар. Буланы да соравсуз-соргъусуз туснакълагъа тыгъалар. Ибрагьим Къабартини уланы Магьаммат молланы НКВД-ны къуллукъчулары 1929-нчу йылны октябр айыны 19-нчу гюнюнде тутуп туснакъ этгенлер. Советлеге къаршы ябушгъан деп ялгъан гюнагьлав булан ону он йыл туснакъ гесип, Сибирге йиберелер. ОГПУ-ну коллегиясыны къарарына гёре Магьаммат моллагьа 10 йыл туснакъ берилген. Шогъар да къарамайлы, НКВД-ни къуллукъчулары ону Сибирде 18 йыллар сакълагьан сонг, 1947-чи йылны тунлу айында туснакъдан азат этелер. Ону айыплавдан тазалайгъан кагъызында булай язылгъан (орусча):

«Справка о реабилитации Гр. Ибрагимов Магомет Кабардиевич. Год и место рождение: 1873 г. С. Кизляр, Мало-Кабардинский округ КБАО. Место жительства до ареста: с. Кизляр, Мало-Кабардинского округа КБАО. Когда и каким органом осуждён репрессирован) - 19 октября 1929 г. Постановлением заседания коллегии ОГПУ. Квалификация содеянного и мера наказания (основная и дополнительная) по ст. 58-10 УК РСФСР - подвергнуть заключению в концлагере сроком на 10 (десять) лет с конфискацией имущества.»

Азатлыгъы ва гечивю

1947-нчи йылда Магьаммат молла туснакъдан чыгъып уьюне къайта ва Борасув (Борасув) юртда яшай. Къыйынлы туснакъ яшав ону савлугъун сындыра. Юртгъа къайтгъанда да ол оьзюню моллалыкъ ишин къоймай юрютюп тура. Туснакъ этилген сонг 62 йыл оьтгенде Ибрагьим Мугьаммат Къабартини уланын туснакъ этиливден тазалав кагъытда муна булай язалгъын.

«На Сновании ст. З. п. ст. 5 п. закона РСФСР. О реабилитации жертв политических репрессий 18 октября 1991г. Гр-н Ибрагимов Магомет Кабардиевич реабелитирован».

Уьюне къайтгъан сонг, Мугьаммат молла 1955-нчи йылны яйсан айы болгъунча яшап тура, ва 82 йыллыкъ чагъында Борасув юртда гечинген.

Ону эки инилери - Миша (тувгъан 1888 й.) ва Алави (тувгъан 1905), 11 чилле 1938 й. ва 7 аювъятгъан 1938 й. НКВД уьчлюк булан гюллеленгенлер. Ондан алда 22.03.33 й. берли 21.05.33 й. ерли Налчыкъ шагьарны ОГПУ Мишаны туснакъ тутуп "айыпламагъа далил ёкъ учун" йибергенлер. Мугьаммат-молла ГУЛАГдан къайтгъанда олар энди ёкъ эди.

Варислиги

Ол оьзю охуйгъан йылларда моллалыкъ этегенде де дин булан байлавлу хыйлы назмулар язгъан ва шоланы Абусупьян Акъай ва Мугьаммат Маврай къургъан басмаханада басмадан чыгъаргъан.

«Ай дин къардаш, ишлени тергесене
Не учун сени яратгъанны билсене.
Нафсынг сюйген гьарамланы къойсана,
Дюньядан гетгенлени ойласана.»

Китаплар

• Абас Дациев, Ибрагьим Мугьаммад молланы Назму Мажмуасы.
• Ибрагьим Борасувотарлы тухум архиви.