Wp/kum/Алхас Гьажи

Алхас Гьажи (1892-1928) — докътур, Дагъыстанны биринчи психиатрик докътуру ва Дагъыстан медицин къурувуну инг мугьим чалышывчулардан бириси..

Таржумагьалы

1892-нчи йылда сабанчы агьлюде тувгьан, къумукъдур. Исабек Абдуллагьны къаюм уланы. Юртдагъы месжитни янындагьы муслиман дин мадрасада охугъан. Узакъ къалмай Гьажи Алхасны къаравлары алышына, ол оьзюню яшавун медицинге багъышламагьа токъташа.

Дагъыстанны Русиягъа къошулуву дагьыстанлы яшёрюмлеге билим алмагъа, Русияны ва Гюнбатыш Аврупаны алдынлы халкъларыны илмусуна ва маданиятына къатнашмагьа имканлыкъ бере. Рyc охувханалар милли интеллигентлерни амалгъа геливюне, биринчи фелдшерлени, докторланы, мугьандислени, муаллимлени арагъа чыгъывуна кёмек эте.

Къасумгентдеги эки класслыкъ орта усталы охувханасын битдирген сонг Гьажи Алхасгьа Тифлисдеги Михайловски азарханасыны янында ачылгьан фелдшерлер гьазирлейген охувханагъа тюшмеге насип бола, Кавказда лап да уллу сияси ва маданият марказларындан бириси гьисапланагъан шо шагьарда охуву ону яшавгъа къаравларын камиллешдирмеге, Дагъыстанны халкъларыны савлугьун сакълавда, культурасын оьсдюрювде белгили чалышынчулардан бириси болуп арагъа чыкъмагъа кёмек эте.

Гьажи бажарывлу яш болгьан, ол школада яхшы охуй. Биринчи гюнлеринден тутуп, дарс беривчюлерини тергевюн тарта. Олар яхшы терен англаву барлыгъына тамашалыкъ эте.

1910-нчу йылда Тифлисдеги фельдшер охувханасын лап яхшы къыйматлар булан битдирип, Гьажи Алхас къумукъланы арасында рус билими булангъы биринчи фельдшер болуп токътай. Ол, Дагъыстангъа къайтып, оьзюню бары да гючюн, билимин оьз халкъына къуллукъ этивге багъышлай.

Биринчи уста гьисапда Гьажи Алхасны Дагьыстанны шагьарларында ва маданият марказларында ишлемеге имканлыгъы болгъан. Буса да ол башгъа ёлну танглай. Ол оьзюню башлапгъы чалышывун Дагьыстанны лап да артда къалгъан тав юртларындан башлай. Неге тюгюл де, шо юртланы загьматчылары тыбб кёмекге айрокъда гьажатлы болгъан. Ол 1910-нчу йылдан 1913-нчю йылгьа ерли Гуниб бёлгени Къарадагъ юрт азарханасында къуллукъ эте. Гьаракандагъы фелдшер орталыкъны юрютювчю болуп ишлей. 1913-нчю йылдан 1921-нчи йылгъа ерли ол Темир-Хан-Шурадагъы гьакъылгъа мукъ аврувлагъа къарайгъан азарханада чалыша. Узакъ къалмай оьз касбусундан къайры да, ол Дагъыстанны халкъларыны жамият-сияси ишлерде де актив кюйде ортакъчылыкъ эте.

Гьажи Алхас кёп тюрлю касбуланы бажарагъан, англайгъан адам болгъан. Биз Гьажи Алхас Дагъыстанда биринчи сурат чыгъарывчу деп санамагъа ихтиярыбыз да бар. Бизин къолубузгъа ол 1913-нчю йылны сентябрны 10-нда чыгъаргъан сурат тюшген. Гьажи Алхасов Тёбенжюнгютейдеги къартланы, ортаусталы охувханасында охуйгьан къызланы ва шоланы арасында белгили муаллимлер Исабек Абдуллагь ва Умрашират Абдуллагь суратын чыгъаргъан Гьажи Алхас Дагъыстанда биринчи сигьручу да болгьан. Тату Булач эсге алагъан кюйде, ону уьюне ерли интеллигентлер ва охувчу оьрюм яшлар жыйылгъан вакътиде Гьажи Алхас оьзюню сигьручу аламатларын гёрсете болгьан (наъузу биЛлягьи).

Феврал инкъылапны уьстюн гелген сонг Гьажи Алхас Дагъыстанны област марказында юрюлеген сияси ишлерде де актив кюйде ортакъчылыкъ эте. Ол Темир-Хан-Шура шагьарда тыбби кьуллукъчуланы бирлигин къурувчулардан бириси болгъан ва ол шо бирликни раиси болуп чалышгъан. Темир-Хан Шурада 1917-нчи йылда "Дагьыстанны бусурманларыны театр ва адабият жамиятыны" къурулуву Дагьыстанны халкъларыны яшавунда уллу агьвалат болуп токътай. Гьажи Алхас шо жамиятны президиумуну секретары болгъан. Темирболат Бийболат ишлеген. Жамиятны аслу мурады театр инче саниятны, адабиятны ва милли музыканы оьсдюрюв булан Дагъыстанны халкъларыны англавун артдырмакъ болгъан. Жамият, янгыз Дагьыстанны халкъларын тюгюл, айланадагьы халкъланы да шо ишге генг кюйде къуршамагъа къаст этген. Жамиятны программасында артда къалгъан халкъланы дюнияны халкъларыны алдынлы сияси ва жамият чалышывуна генг кюйде къуршамакъ белгиленген. Шо программаны тизивде Гьажи Алхас актив кюйде ортакъчылыкъ этген. "Башгъа дини булангъыланы, айрокъда орусланы арасында билим алып, - деп эсгериле шо документде, - дагъыстанлылар оьз халкъыны арасында къарангылыкъдан чыгъып, оьзюню тарихи, культурасы болмагьа герекни агьамиятлылыгъын англай. Амма, бизде бар тарихи документлеге, айтывлагъа гёз къаратсакъ, бизин дагъыстанлыланы культурасын оьсген хоншуларыбызны тарихи ишлери булан тенглешдирмеге, оьрге гётермеге тийишли оьтген яшаву, халкъыны ишлери, айры-айры игитлери барлыгъын гёребиз", - деп язылгъан шо программада.

Дагъыстанда биринчи журнал гьисапланагъан "Тангчолпан" журналны чыгъарывну къурувчуларындан бириси болгъанлыгъы да Гьажи Алхасны абурун гётере. 1917-нчи йылны август айында чыкъмагъа башлагъан шо журнал, къумукъ тилде чыгъа буса да, Дагъыстанны халкъларыны бир-бири булан байлавлукъ тутагъан миллиара органы болуп токътагъан. Журнал халкъланы арасында феврал инкъылаф яратгъан алдынлы къаравланы яйывда уллу рол ойнагъан.

Гьажи Алхасов кёп тюрлю тармакъларда чалыша. Шоланы арасында ол къумукъланы халкъ театрыны кюрчюсюн салывчулардан бириси болгъанлыгъын да эсгермеге герек. Орта ёрукьда 1915-нчи йылда Темир-Хан-Шурада, Булачны уьюнде алдынлы къаравлары булангъы ерли интеллигенлер жыйыла. Шонда къумукъ театрны къурмагьа гереклиги гьакъында ой тувулуна. Гьажи Алхас, Наби Макашарипов, Жабрайыл Шагьмардан, Арсланбек Арсланбек ва башгъалары шонда гиччирек оюнлар гёрсетмеге башлай.

Гьажи Алхасовну артист гьисапда уллу пагьмусу болгьан. Ол 1917-нчи йылда тувулунгъан къумукъ халкъ театрны къурувчулардан бириси. Бары да спектакиллерде Гьажи Алхас аслу ролланы ойнай. 1917-нчи йыл "Тангчолпан" журналны 8-нчи номеринде татар драматург Аскар Камалны "Бизин шагьарны сырлары" деген пиесасына гёре салынгъан спептакилге рецензия чыгъарылгъaн. Шонда ойнагъан Гьажи Алхасовну пагьмусуна яхшы къьймат бериле. Гьажи Алхасны мюзикге бакъгъан якъда да яхшы пагьмусу болгъан. Ол рус ва къумукъ халкъ йырланы йырлай, мандолинаны, къычыны яхшы согъа.

1918-нчи йылда Дагъыстанны бир нече округларында Совет гьакимлиги уьстюн геле. Шо вакъти Гьажи Алхас савлукъ сакълавну идараларын къурувда кёп иш эте. Ол юртларда, халкъны арасында тыбб билимлени генг кюйде яймакъ учун чалыша, биринчи амбулаториялар, азарханалар ача яралангъан партизанланы, къызыл гвардиячыланы сав эте.

1918-нчи йылда Дагъыстанда Совет гьакимлиги тюп болгъан сонг, Бичераховну, Тарковскийни гьызарлавундан къачып, Зайналабит Батырмурза ва башгъалары Гьажи Алхасны уьюнде яшынгъан. Ол яшыртгъын, инкъылафчы ишлер юрютмек учун шартлар яратгъан. Гьажи Алхас 1919-нчу йылны феврал айында Уллубий Бойнакъский къургъан хызбны яшыртгъын Дагъыстан област комитетини ишинде де актив кюйде ортакъчылыкъ эте. Ону уьюнде хызбны яшыртгъын област комитетини аъзалары У. Бойнакъский, Ж. Къоркъмас ва оьзгелери жыйынлар оьтгере.

Дагъыстанны Деникинчилер елеген вакътиде ол Темир-Хан-Шурада болгъан. Лаваша юртда ерлешген Дагьыстанны къорув совети булан, шагьаргьа чапгъын этеген къызыл партизанлар булан аралыкъ тута, акъ гвардиячыланы гьакъында олагъа багьалы маълуматлар бере.

Тыбб тармакъда ишлеген вакътисинде Гьажи Алхасны пагьмусу айрыча билине. Ол Дагъыстанны белгили дохтурларындан бириси гьисаплана. Ол этеген къыйын ва четим амалиятлагьа гьатта сынавлу усталар да тамашалыкъ эте. Шолай уллу пагьмусу барлыгъына да къарамайлы, огъар оьр билим алмагъа имканлыкъ болмай. Шо гьакъда 1923-нчю йылда ол оьзю булай яза: "Мен 1910-нчу йылда Тифлисде фелдшер школаны биринчи разрядлы савгьат булан битдиргенмен. Шондан берли билимимни артдырмагъа къаст этдим. Алдынгъы гьакимликни заманында шо мурадыма етишмеге болмадым. Неге тюгюл де, шо вакъти фелдшер школа да курсланы битдирген адамлагъа дагъы билиминин артдырмакь учун ёл ёкъ эди".

Гьажи Алхасны оьр даражадагъы бажарывлулугьун тергевге алып, Дагьыстанны савлукъ сакълав халкь комиссариатыны хас комиссиясы 1921-нчи йылны март айыны 26-сында ол "врач атгъа тийишли" деп токъташдыра. Шо йыл Гьажи Алхас савлукъ сакълавну Анди округ бёлюгюню юрютювчю болуп белгилене. Ол бир гесек Терекли-Мектеб, Тёбен Жюнгютей юрт азарханаланы юрютювчюсю де болуп ишлей. 1924-нчи йылдан 1927-нчи йылгьа ерли савлукъ сакълавну Ботлих округ белюгюнде азарханасын юрютювчюсю болуп чалыша. 1928-нчи йылда буса Гьажи Алхас сынавлу къуллукъчу гьисапда Дагъыстанны савлукъ сакълав наркомуну аппаратына ишге алалар.

Жумгьуриятда савлукъ сакълавну оьсдюрювге багъышлангъан чалышыву оьсюп гелеген вакътиде Гьажи Алхасовну яшаву хапарсыздан бёлюне. Ону агьлюсюнде къарт анасы, къатыны ва эки яшы къала. Ону къызлары Зумрут Къубаханова кёп йылланы узагъында Дагъыстанны культура министери болуп, экинчи къызы, Меседу Алхас жумгьуриятыны ашамлыкъ санаатыны министери болуп ишледи.

Байланывлар

• Гьажи Алхасны гьакъында, https://web.archive.org/web/20190531113748/http://kumukia.ru/person%3Fpid%3D5119.