Etiopia (òrere Ethiopia me Ebeke, mè ire የኢትዮጵያ ፌዴራላዊ ዴሞክራሲያዊ ሪፐብሊክ — Ye-Ītyōṗṗyā Fēdēralawī Dēmokirasīyawī Rīpebilīk me usem usem Amarik) ìre ido kpunu emen-awaji mè ìre okwaan̄-ile, òkup me Otu-utọn̄ Afirika. Ido ìtatap ikana ọmọ ìre Eritireya me agan̄ inyọn̄, Dijibuti me agan̄ inyọn̄ mbum-ura, Somalia me agan̄ mbum-ura, Kenya me agan̄ osiki, Sudan Osiki me agan̄ ichep-ura, mè Sudan me agan̄ inyọn̄ ichep-ura. Otu-ifuk ebi ene ìluluk me emen ido ya mîwa iraka ego efit mè onaan̄ge (109 ego).

Okwa-ido Etiopia

Etiopia ore ido eyi ìkakaan̄ emen-awaji eyi ene ewabe me emen ichit me linyọn̄. Ọmọ si ore òso ido iba ebi ene ewabe ichit me emen me Afirika. Okike ijọn̄ ido yi ìre ego kilomita ge mè efit obop ikat ikana (1,100,000 km²). Adis Ababa ore ama-ibot mè iyaka ire si ama ile òmimin ichit me ido ya.

Ido Etiopia ìkup akarake ukot ikaan̄. Me emen 980 SK, eriọọn̄ ọmọ kire D'mt.

Ukpatu ibe ke îre gwun̄ kè Solomọn ogwu Ogwu Ubọọn̄ Enenwaan̄ Sheba omanbe ore ogwu òchichili ido ya. Me emen adasi senturi, Ijọn̄-ubọọn̄ Akisum [Axum] okup me agan̄ ya mè isa ichili-chieen̄ itap me ere ya, mè iyaka ikikpọ chieen̄ me lek. Me mgbọ ukot keya orakabe, Ijọn̄-ubọọn̄ Etiopia onenikup bene me emen acha i.ò. 1137.

Me emen akọp mè senturi onaan̄ge, mgbọ ebi uket-chieen̄ ekinyinyan̄a Afirika, Etiopia mè Laiberia gaalek ere ido ìkekeke inye ikikpulu lek kiban̄ mè ikeke ida mkpulu-usun̄ eyi ebi Yurop. Owuwa ido inenisibi me irak mkpulu-usun̄ cha enimọnọ ngwugwat egop ido Etiopia isa irọ eyi kiban̄ si. Ubọk geelek ido Etiopia kperarak ikup me mkpulu-usun̄, ebi Itali mînikpulu ido ya me acha 1936 mege inire emen mgbọ Akọn̄ Linyọn̄ eyi òso iba. Mgbọ ebi Itali ekikpulu ido ya, mîgban inyam-ene mè ibene ikinama ido ya ibene igwuun̄ igak adasi mgbọ. Etiopia si ore adasi ido me Afirika òninin̄ Ogbo Mgbambọp Ido. Me acha 1974, mgbọ Haile Selassie orebe ubọọn̄ me ido ya, Derg (òrere mkpulu akọn̄ Kọmunisim) mîsa me ntap-ubọk ebi Mgba-ntitiin̄ Sọviet itim mè ijijaka mkpulu ebi ubọọn̄ irieen̄ mè ibaan̄ mè isa me ikeya ichili "People's Democratic Republic of Ethiopia." Me acha 1991, mîjijaka eyiya mè inichili "Ethiopian People's Revolutionary Democratic Front," eyi ore ebi oru ìkikpulu ido ya akarake eya.

Etiopia mè Eritireya ekisa ubọk-ige-inu Ge'ez ige inu. Ge'ez yi ore ge me lek ebi kè abichi òkakan ichit me etete otutuuk abichi ekisa ige inu mgbọ keyi me linyọn̄. Ema ekisa Òfuk-acha eyi Etiopia ifuk acha kiban̄. Eya ìsa inu môsobe acha jaaba mè onyan̄ ita ikigọọk Òfuk-acha kè Giregọri me udun̄. Owuwa ene me ido ya ere ebi Kiristien. (Ijọn̄ ubọọn̄ Akisum, eyi ido Etiopia onan̄abe me lek isibi, okore adasi ijọn̄ ubọọn̄ òbọbọkọ erumfaka Kiristien itap me otutuuk emen ido kiban̄. Irek ge-me-ita me lek ebi ìkiluk me ido ya ekigọọk erumfaka Isilam. Owuwa ebi ebi Ju mîluk si me lek ijọn̄ ya inire emen 1980 cha. Etiopia ìre ido òkitumu owuwa usem. Inu òwawa ire lek usem 80 okup me ido ya. Usem ini ìmimiin̄ ichit ìre Oromo, Amara, Somali mè Tigirinya. Ebi usem iman kiban̄ orebe Oromo ewa ichit me otu-ifuk, sà ebi irọriọọn̄ itumu Amarik ewa ichit. Amarik yi si ke ekisa irọ mbubek eyi mkpulu me ido ya.

Lek ijọn̄ ido ya ìre ere esese esese chieen̄ inu okupbe. Ijọn̄ agan̄ ichep-ura kan̄ îwele enenen mè ikinin̄ lek inu ewopbe si. Îkaan̄ aka oron iwa mè ikaan̄ si owuwa okwaan̄. Dallol, ama ge òkup me agan̄ inyọn̄ me ido ya ore ere ebi ene elukbe òyoyok ichit me linyọn̄. Ijọn̄ agan̄ ogoon̄ ogoon̄ me Etiopia, omin mè ijọn̄ọ si me ijọn̄ ichit me Afirika. Ǹkororok Sof Omar me Etiopia ore ǹkororok òmimin ichit me lek ijọn̄ Afirika. Me otutuuk ido òkup me Afirika, Etiopia okaan̄ UNESCO World Heritage Site iwa ichit. Ofifi kan̄, ido ya ìre ge me lek ebi kè ido igbagban̄ ichili Ogbo Mgbambọp Ido, G-24, Non-Aligned Movement, G77, mè Ntitiin̄ Afirika.

Ama-ibot kan̄, òrere Addis Ababa, ke enama uwu-ibot Ntitiin̄ Afirika, "Pan African Chamber of Commerce and Industry", "United Nations Economic Commission for Africa", "African Standby Force" mè owuwa ebi kè "NGO" ìkirọ inu òfolek Afirika.

Me emen acha 1970 cha mè 1980 cha, Etiopia mîtim akọn̄ emen ido mè itim si me lek ebi ìkirọ kọmunisim inye. Akọn̄ cha îtap mkpebe-m̀fo-udun̄ me ido ya, ire, ema mîyaka ìjibi iwolo. Me emen acha 2010, ugwem-mbubek [economy] ido ya omin ichit (ire ibe efuk otutuuk inu erombe me emen ido ya).

Ubọk geelek îrebe ikeya, Etiopia ìre ge me lek ebi kè ido ìgbọgbọọn̄ ichit me linyọn̄. Igbaalek ugbọọri, uraafiọọn̄, ugwem mfiat [corruption] ichachaka unen ebilene, una uwu-ugwun̄ mè una uwu-ikpa îsusaak ido ya. Me otutuuk ebi ìluluk me ido ya, akọp irek go mè ge me lek efit (51%) kperiọọn̄ ubọk ekifuk mè ige inu.

Ike Erieen̄ Ido Ya Onan̄abe

Erieen̄ ya Etiopia ìnan̄a me usem Giris Aithiopia òsisibi isi òtataka me ukan̄ mè isibi si ilika. Erọdotus, ogwu usọ mfufuk ònan̄a me ido Giris osa erieen̄ ya igwen ibak ebi ìkiluk me Afirika agan̄ osiki me lek Èwê Sayara.

Me emen inu igege eyi ebi Giris mè Rom, Etiopia ìre erieen̄ ema ekisa igwen Nubia, ido òkup me ukot ikaan̄. Me iò. 850, erieen̄ ya, Etiopia, îsibi me emen Ikpa Mbuban agan̄ Oka Inyan̄a-ibot echi enwenebe itap me esese esese ofifi usem. Me emen ikpa cha, otutuuk usem cha esa erieen̄ ya igwen ibak ido Nubia. Inu-nge [text] me emen Oka Inyan̄a-ibot eyi usem Iburu ukot ikaan̄ ekigwen ido Nubia ibe ìre Kush. Me emen Ayaya Inyan̄a-ibot eyi usem Giris, Etiopia îkup si, ire, ìtumu ikọ ifolek ogwu ibot ikwaan̄ kè Kandes ogwu ubọọn̄ enenwaan̄ Kush.

Nrọnnye[edit source]