Laibera (òrere Republic of Liberia me Ebeke) ìre ido me atasuk Afirika agan̄ Ichep-ura. Ido ìtatap ikana ọmọ ìre Siera Leyon me agan̄ inyọn̄ ichep-ura, Gini Kọnakiri me agan̄ inyọn̄, Kot Divuwa me agan̄ mbum-ura, mè Emen-awaji Atilantik me agan̄ osiki mè agan̄ osiki ichep-ura. Otu-ifuk ebi ìluk me emen ido ya ìre efie go;<ref1> okike ijọn̄ îbenbe ìre 111,369 km². Usem-mkpulu me ido ya ìre Ebeke, ire, ebi kè ofifi usem iman ekitumube me emen mîwa iraka akọp iba. Ama ibot mè ama òmimin ichit me ido ya ìre Monrovia.

Okwa-ido Laiberia

Me acha 2020, akọp irek jeeta mè gweregwen nchọi mè iba me efit (86.2%) me lek ebi ìluk me ido ya ekigọọk erumfaka Kiristien, akọp mè irek ge nchọi mè jaaba me efit (11.7%) ekigọọk erumfaka Isilam, irek ge nchọi mè ini me efit (1.4%) kpegọọk erumfaka geege, sà ofok nchọi mè jaaba me efit (0.7%) ekigọọk esese esese erumfaka kechilọ.

Ido Laiberia ìbene me emen òso senturi 19 kire ubọk ikwaan̄ ebi American Colonization Society (ACS). Ema echieek ibe ke ebi ofifit mêkaan̄ ata lek me utelelek mè njennyisi me Afirika igak me US.<ref7> Me etete 1822 mè mgbọ akọn̄ emen ido US obenebe me 1861, mîkpulu inu òwawa iraka 15,000 ebi ekirọbe ikeme me emen US mèlek ebi ofifit 3,198 ìkup me Karibiin isi igwook me Laiberia.<ref8> Ebi ìnunu cha mîsa <culture> mè orọmijọn̄ [traditions] kiban̄ igbaalek inu. Ikpa ikan mè egop ido Laiberia, emọnọ ubọk me lek eyi Yu-es, mè igwen ama ibot ido ya ibak ogwu ibot mkpulu Yu-es, Jemis Monroe, ogwu si òkibieen̄ ACS inye. Ebi Laiberia mîtumu isibi ibe ema mîkaan̄ lek me 26 Julai, 1847, ire, ebi Yu-es kpechieek mege inire 5 Febuwari, 1862. Me 3 Jenuwari, 1848, mîgobo Josefu Jenkins Roberts, ogwu ge òbọbọọn̄ ubọọn̄, mè ire si ogwu Afirika-Amerika, ogwu kpeman itap me usun̄, ònan̄a me ama mkpulu Virginia, òluk me Laiberia, inenikana adasi ogwu ibot mkpulu mgbọ ema ekaan̄be lek isan̄a.<ref8>

Laiberia ore adasi <republic> me Afirika òtutumu isibi ibe ema mîkaan̄ lek; ọmọ si ore adasi <republic> me ukot mgbọ keyi òkakan ichit. Ọmọ ìre ge me lek ebi kè ido inen mè inen ìkekeke ikikpulu lek kiban̄ me emen mgbọ ebi Yurop ekinyinyan̄a Afirika. Me emen mgbọ Akọn̄ Linyọn̄ eyi òso iba, Laiberia îrọ Yu-es inye ibe etim mèlek Jemeni. Mije keya, ebi Yu-es enenitap ikpoko me lek ido ya me agan̄ <infrastructure> ònenirọ ido ya ibọọn̄ ubọọn̄ mè ibene igwuun̄ si. Ogwu ibot mkpulu William Tubman îkàrọ inye ibe enwene ubọk irọ-inu me agan̄ ugwem mbubek mè agan̄ ifit-mkpulu; eya onenirọ inyi ido ya ikaan̄ njennyisi mè ikaan̄ si umin me isi ebi kè ofifi ido. Laiberia ìre ge me lek ebi kè ido ìgọgọọk ichili League of Nations, Ogbo Mgba-mbọp Ido mè Ntitiin̄ Afirika.

Nrọnnye[edit source]