Gini Kọnakiri (òrere Republic of Guinea mè Guninea-Conakry me usem Uket-cheen̄, mè ire Rèpublique de Guinée me usem Furenchi) ìre ido òkup me agba okwaan̄ me Afirika agan̄ Ichep-ura. Me adasi mgbọ, erìọon̄ ọmọ kire Gini eyi Furans [French Guìnéa, Guinée francaise]. Ido ya eyi ukot mgbọ keyi, usini mgbọ ekigwen Gini Kọnakiri isasa ijeen̄ esese òkup me lek kan̄ mèlek ebi kè ofifi ido mè agan̄ me Afirika ìkakaan̄ Gini me lek erieen̄ kiban̄, kire Gini Bisawu mè Gini Ikwetọ.<ref 8,9,10,11> Otu ifuk ebi ìluk me Gini ìre efie 12.4. Okike ijọn̄ kan̄ ìre 245,857 km2;<ref 12> ọmọ ore òso 77 òmimin ichit me linyọn̄.<ref 2,3>

Okwa-ido Gini

Ama-ibot kan̄, òrere si ama òmimin ichit, ìre Kọnakiri. Usem-mkpulu me ido ya ìre Furenchi; ọmọ si ke ekisa irọ inu me uwu-ikpa, akpatan̄-mbia, mè akpatan̄-ogugo. Usem ekitumube me ido ya îwa iraka akọp iba mè ini; ema ìre: Furenchi, Arabik, Ingulish, Fulani, Fula, Malinké, N'ko, Susu, Kissi, Koro, Kpelle, Temne, Toma, Badyara, Baga, Bambara, Bassari, Dan, Dyula, Landoma, Limba, Maninka, Mano, Pular, Sua, Wamey, Yalunka mè Zialo. Esese otoko òwa me emen ido ya;<ref 1> echi ìsisibi isi sa me otu ifuk ene ìre: Fula (40%), Madinka (23%), Susu (21.2%), Kpelle (7.8%), Kissi (6.2%), ebilọ (5.6%).

Ido ya ìkaan̄ lek me 2 Akọp Onyan̄, 1958, mè isibi me irak mkpulu Furans. Ikpoko ema ekisa inyam ewe ìre franc eyi Gini, eyi mgbidim erieen̄ kan̄ orebe GNF. Iman̄-ibot igwegwen ido ya ìre +224, sà iman̄ olik-etip kiban̄ ore .gn. Ido yi ìre <republic>; îre ebi ene ikike ekigbaan̄ igobo ogwu ibot mkpulu. Ogwu ibot mkpulu ore ogwu ibot ido si. Uwu ibọp-ikan [legislature] kan̄ ìre eyi agwut ge [unicamaral]; îre ebi ene ikike si ekigbaan̄ igobo ebi ìkup me uwu ibọp-ikan ya. Îre Uwu Oyerebet eyi Ilile [Supreme Court] okeke me ibot inyi agọọk eyi oyerebet [judicial branch] me mkpulu ido ya. Uwu-oyerebet Ile yi ore uwu-oyerebet eyi òbebene ichit me ido ya; ọmọ okaan̄ si okputut ikọ me lek inu geelek me ido ya.

Erumfaka Isilam ore eyi òmimin ichit me ido ya; ebi ìkigọọk erumfaka keya ìre akọp irek jeeta me efit (85%) me lek otuuk ebi ìluk me ido ya.<ref8,14,15> Ebi Kiristien ìre irek jeeta (8%) sà ebi ìkigọọk Erumfaka Orọmijọn̄ Afirika eyi ebi nte nte kiban̄ ire irek jaaba (7%).<ref 115>

Ugwem mbubek [economy] ido ya ìchubọk ibieen̄ me lek uko mè irọrọkọ <mineral> me ijọn̄.<ref 16> Ido yi ore òso iba me etete ido ìkirọkọ <bauxite> iwa ichit me ijọn̄ kiban̄. Îkaan̄ si daimọn mè <gold> iwa enenen me ijọn̄.<ref 17>

Unen ebilene me Gini ìre inu òkisa igbini-ikọ inu enenen. Me acha 2011, mkpulu ido US etumu ibe ke ebi mbem [security forces] me ido ya mîkisise [torture] ebi ene; ke mîkikaan̄ ebibaan̄ mè nsabọn me ijo ubọk [abuse] (me ikekifieek ebibaan̄ afi) me ido ya.<ref 18>

Mfufuk Erieen̄

Egwen ido Gini ibak Agan̄ Gini. Gini ìre erieen̄ ebi Afirika ekisabe igwen ibak agan̄ Afirika òkup igbet Ọfọ Okwaan̄ Gini. Agan̄ yi ìwele ifo inyọn̄ inan̄a me agan̄ aka oron ura okinyebe [forested tropical region] isi ita me lek agan̄ Sayeli. Ikọ ya, Guinea, eyi ekinọ me usem Uket-chieen̄, ìnan̄a me ikọ yi, Guiné me usem Pọtugalu. Ikọ ya ìnan̄a isibi me emen akọp mè senturi go; esa ikọ ya ikigwen ibak ijọn̄ ebi Guineus ekilukbe. Guineus yi ìre erieen̄ ekisabe igwen ibak ofifit ebi Afirika ìluk me agan̄ osiki me lek Okwaan̄ Senegalu ufuna ijeen̄ esese me lek ebi Zenager Berber akpalek kiban̄ orebe ulaja ulaja ìkiluk me agan̄ me lek okwaan̄ ya, ebi ema ebi Pọtugalu ekigwenbe Azenegues mè ìyaka ire ebi Mộọ [Moors].

Nrọnnye