Wp/yua/Manuel Antonio Ay
Manuel Antonio Aye' (Chichimilá, 1817 – Saki', 26 ti' julio, 1847) juntúul máak maaya u ch'i'ibal, u jo'olpo'opil Chichimilá, Yucatán (México). Leti'e' yéetel Cecilio Chi yéetel Jacinto Pat jo'olbes le yaaltáambail tu k'aaba'taj u Nojba'atelil Ch'i'ibal tu ja'abil 1847, tu'ux tu tsáajubá'ob u tokbes maaya kaaj ti' u pech'-óolal wa le palitsilil maaya kaajo'.[1]
U yáax ja'abilo'ob
[edit | edit source]Manuel Antonio Aye', tumeen jach ku ye'esik ichil u kaajal u chi'ichnakil tu yóok'lal ba'ax ku beeta'al ti' u yet ch'i'ibalo'ob tumeen saj wíiniko'obe', tu chan táanelemil ka'aj jo'op' u beetikubáa jo'olpo'opil tak ka'aj ts'a'ab a beet a báatabil u kaajal Chichimilá. Tu séeblakil ka'a ojéelta'ab ba'ax ku táanaltik tak tu kaajilo'ob Dzitnup, Ebtún yéetel Tekom, Tixcacalcupul yéetel Tixualactún, yéetel u láak' kaajo'ob. Táakpaj le k'iin ka'aj ook maaya kaaja u mach u kaajil Chemax tu ja'abil 1846 yéetel u Noj kaajil Zací (Valladolid), tu ja'abil 1840, jump'éel péektsil jo'olinta'ab tumeen Yum Antonio Trujeque. Manuel Antoni Ay, leti' juntúul ti' u noj jo'olpo'opil u líik'sikubáa Maayakaaj tu ja'abil 1847 tu yóok'lal u pech'-óolal sak wíiniko'ob. Tu kaxantaj taak'in u tia'al u yaaltáambail u tokbesikubáa México ti' España yéetel tu much'aj ya'abach máak utia'al u ba'atelil.
Ku yojéelta'al táan u líik'sikuba'ob ba'atel
[edit | edit source]Waa jayp'éel k'iin u bin u k'uchul u k'iinil u líik'ilo'ob ba'ate', ojéelta'ab táan u líik'sikuba'ob tumeen aj xot' t'aan Antonio Rajón, máax, ku ya'alale', tu yokoltaj ti' Manuel Antonio Ay, jump'éel ts'íibil k'ubent'aan u ta'akmaj tu yiit u p'óok, jóochts'íibta'an tumeen Yum Jo'opo'op Cecilio Chi. Ti' le ts'ìibil k'ubent'aana' ku tso'olol bix ku tukultik u beetiko'ob utia'al u léeksiko'ob le ba'atelila'. Ba'ale' yaan máax a'alike' u jaajile' ma' bin jaaj wáa yanchaj le ts'íibil k'ubent'aano'o, chen bin patjo'olta'abe' utia'al u la'ap'al ka' kiinsa'ak. Je'el bixake', jach ojéelta'ane' Manuel Antonio Ay, jach tu jaajil táakpaj ichil u meyajil u líik'sikbáa maaya aaj utia'al le noj yaaltáambáaylo'.
Antonio Rajóne' tu tsáaj u yojéelt coronel Eulogio Rosado, u jo'opo'opil Zací, ts'o'ok u kaxtik jump'éel ts'íibil k'ubent'aan ku ta'akumbisik Manuel Antonio Ay, Rosadoe' ka' tu ya'alaj ka' la'ap'ak Ay yéetel ka' ta'akak u pool. Ichil u k'iinio'ob 21 tak 25 ti' julio tu ja'abil 1847, seten k'áata'ab u chi' Manuel Antonio Ay, tumeen capitán Valentín Barrera, tak bin ka' tu káantaj jach jaaj táakpaj le k'iin ka'aj ch'a'ab u noj kaajil Zací tumeen maaya'ob, jo'olbesa'ano'ob tumeen Yum Santiago Imán tu winilail febrero tu ja'abil 1840.
U kiinsa'al
[edit | edit source]Le ka'aj xot' u t'aanil bix ken u bo'otil u si'ipil Manuel Antonio Aye', a'ala'abe' jich'bil kun beetbil u kaal, ba'ax ts'o'okbesa'ab tu k'iinil 26 ti' julio tu ja'abil 1847 tu táankabil u k'ujnajil Santa Ana tu noj kaajil Zací, (Valladolid, Yucatán). U wíinklale' ts'a'ab ti' jump'éel xmáabene' ka'aj bisa'ab Chichimilá, tu'ux k'a'ay u kíimbal ku ts'o'okole' ka'aj mu'ukij. Chúumuk bej ti' Zací tak Chichimila'e' u yatan Maneul Antonio Ay, tu k'áataj ti' Felipe Cámara Zavala, u jo'olpo'opil le aj k'abtuuno'ob bisiko' ka' u cha'ob u láak'intik u yíicham. Le ka'aj k'ucho'ob tu k'íiwikil Chichimila'e' tu yilajo'ob luba'an nojoch ok'om óolal tu puksi'ik'al u kajnáalilo'ob yéetel xan p'uja'ano'ob, ka'alikil táan u ye'esa'al Manuel Antonio Ay kiinsa'an, utia'al u sajbesa'al kaaj.1
Ba'ax u kuuch
[edit | edit source]U kiinsa'al Manuel Antonio Ay yéetel u tóoka'al u kaajil Tepich tumeen u mola'ayil u k'atunilo'ob Yucatane', tumeen ma' tu kaxto'ob u láak' u jo'olpo'opilo'ob le ba'atelila', leti' séebkuuns u wojchajal le ba'atelil xáanchaj 54 ja'abo'obo', tak 22 ti' enero tu ja'abil 1901, le k'iin ka'aj ka'a to'ok tumeen u k'abtuunilo'ob u noj jala'achil u noj méek'tanlu'umil México, u kaajil Chan Santa Cruz ti' le maaya kaaj kajkuunsmajil ka'acho'.
Ku máan wáa jayp'éel k'iin, tu ja'abil 1848e', ka'alikil le maaya'ob táan u póonolo'ob yóok'ol u noj kaajil Zací, ti' kiinsa'ab aj xot't'aan Antonio Rajóni'. Ku ya'ala'ale' kiinsa'ab tumeen Antonio Ay, u paalil Manuel Antonio, máax bin tu jach ilaj bix kiinsa'abik u yuum tu táankabil u k'ujnajil Santa Ana.[2]
Je'el u béeytal a xak'altik xan
[edit | edit source]- Guerra de Castas
- Historia de Yucatán
Tu'ux u taal
[edit | edit source]- ↑ http://www.mayasinfronteras.org/2011/06/manuel-antonio-ay-su-asesinato-parte-i/
- ↑ Casares G. Cantón, Raúl; Duch Colell, Juan; Antochiw Kolpa, Michel; Zavala Vallado, Silvio et ál (1998). Yucatán en el tiempo. Mérida, Yucatán. ISBN 970 9071 04 1