Wp/yua/Cecilio Chi

Cecilio Chíe' (Tepich, 1820 - 1848) juntúul jo'olpóopil ti' le máasewal maaya'ob. Síij tu kaajil Tepich, ka'ache' Yukataan, bejla'e' Quintana Roo, tu ja'abil 1820. Tu k'iinil 13 ti’ u winalil diciembre tu ja’abil 1848 kíimsa’abij.

Ba'axo'ob yáax ucha'an

Tu ja’abil 1842 ts'o'okili' u yáax táakpajal tu tookil Campeche yo'olal u béeytal u k'aj óoltik bix u meyajil kastrense. Tu ja’abil 1846 yéeya'ab bey baatabil u kaajale'. Táakpaj ti' jump’éel múuch'il yo’olal u béeytal u ba'atel tu yéetel le ts'uulo'obo' ku meetiko’ob u yaaj óolal tu meeyaj le máaxo'ob kajakbalo'ob. Tu jo'olintaj u líik'bal kaaj yéetel uláak' máako'ob je'elbix Manuel Antonio Ay, u baatabil Chichimilá, beyxan yéetel Jacinto Pat, u baatabil Tihosuco, yéetel u tuukulil u beetiko’ob jump’éel nojlu’umil yéetel u ch’i’ibalil maaya ka chíimpolta’ak u páajtalil máasewal wíiniko’ob, bey mix ba’al yaan u yil yéetel u nojlu’umil México.

U káajbal u Nojba'atelil Ch'i'ibalilo'ob

Le u líik'bal maaya kaaj pa'at u k'aaba' u Nojba'atelil Ch'i'ibalilo’ob, káaj tu k’iinil 30 tu wiinalil julio tu ja’abil 1847, úuchik u kíimsa'al Manuel Antonio Ay, tumen kaxta'ab ti' jump'éel ts'íib tu'ux ila'ab táan u yilik yéetel Cecilio Chí tu'ux ku paklan tsikbatiko'ob bix je'el béeytal u ba'atelo'ob.

Úuchik u kíimsa'al Manuel Ay, leti' bin beet xche' káajal le ba'atelilo', ka'alikil le je'elo' u k'atun jala'achil Yuukatan ook tu kaajil Tepich yo'olal u kaxtik máax múuch'meyanajo'ob yéetel Manuel, tu tóoko'ob u najilo'ob yéetel tu jach meeto'ob u bo'otiko'ob u si'ipil le máaxo'ob kaja'an te' maaya kaajo'. Leti' le ba'ax tu meetajo'ob tu meetaj u chúunul le ba'atelil a'ala'an tumen Cecilio Chio'. U xanchajil yéetel u ba'axtenil káaj le nojba'atelo' Le ba'atelilo' yaan u xáantal máanal ti' chúumuk siglo, tak tu ja’abil 1901 ka laj kíimo'ob maaya máako'ob tu chuno'ob le ba'atelilo', u k'atunil u jala'achil u nojlu'umil México tu chuko'ob u ts'o'ok múuch'il maayao': tu kajil Noj Kaaj Santa Cruz. Ti le k'iino'obo' xáachaj le ba'atelilo', u jo'olilo'ob le máasewal wíiniko'obo' yéetel le máax áantiko'ob laj kíimsabo’ob tumen le ts'uulo'obo', leti'obe' ku ts'íiko'ob u yojelta’al bey máaxo'ob k'asa'antako'ob, ku mentiko'ob loob, ma' u k'áato'ob jóok'ol táanil ti' le miatsilo'.

Ich le kaajnalilo'obo' Yukataan yéetel Meejiko, yanchaj ya'ab tuukulo'ob ma’ keetel yo'olal u ts'o'okol le u líik’bal ba'atelilo'. Yaane' ku ya'ako'ob ka laj kíimsa'ak le máasewalo'obo' yéetel le máax áantiko'obo' yaan xane' ku ya'aliko'ob ka táakpako'ob tu miatsil México.

U maaya kaajilo'ob Yukataane' ma' tu yóotajo'ob ka u láayli' bo'oto'ob tuláakal ba'al te' ts'ulo'obo', ka ba'atelnajo'ob utia'al ka luk'ko'ob te' kuxtal yaano'obo'. Ich u ba'atelo'ob tu ch'a'ob ya'ab kaajo'ob tu'ux yuumilta'an tumen krioyos ich le je'elo'oba' ti' yaan Chemax yéetel Saki’, Yucatán, yéetel tu ta'akaluba'ob u lak'in le péetlu'umila'. Le meyaj u tukulmajo'ob le máasewalo'obo' leti' u yiliko'ob u laj jo'osiko'ob tuláakal le sak wíiniko'ob tu lu'umil maayao' tu péetlu'umil Yukatan.

U kíimil Cecilio Chí

Cecilio Chíe' kíimsa'ab tumen juntúul u áantajil, ka ts’o’ok u chúunul le ba'atelilo' ba'ale' ya'ab ja'an táanil ti' u ts'o'okol le ba'atelilo'.

Je'el u béeytal a xak'altik xan

• Guerra de Castas
• Historia de Yucatán