Wp/tsg/Bahasa Sug

From Wikimedia Incubator
< Wp‎ | tsg
Wp > tsg > Bahasa Sug
Tausug
Bahasa Sug
بَهَسَ سُوگ
Miyamicharaan in: Pilipinas, Malaysiya
Wilaya: — Miyimicharaan in Kapupuan Sug iban subangan Sabah
— Miyimicharaan isab in Daira sin Sambuwangan
Jumla taud magbibichara: 1.1 milyun (2000)
Pamili bahasa: Awstrunisya
 Malayu-Pulinisya
  Pilipinas
    Gi'tung Pilpinas Dakula'
     Pilipinas Gi'tung
      Bisaya'
       Sātan Bisaya'
      
Kahalan Upisyal
Upisyal Bahasa ha: Bahasa lukal/pamisil ha Pilipinas
Piyagpaparaganan (regulado) sin: Komisi sin Bahasa Pilipino
Koda Bahasa
ISO 639-1: -
ISO 639-2: -
ISO 639-3: tsg
Patta
In manga wilaya amu in miyimichara in bahasa ini.

Bahasa Sūg atawa Sinūg in hambuuk bahasa amu in miyimichara ha Kapū'-pūan Sug, Sātan Pilipinas, ha sadlupan Sabah, Malaysya iban Uttara' Kalimantan, Indonesya.

Usulan[edit | edit source]

Mataud in manga magbibichara Sinūg in naghuhula' ha Kapū'-pūan Sūg. Bakas lugay, nanjari linguwa franka in Sinūg sa'bu pagparinta Kasultanan Sūg.

In Bahasa Sūg dayn ha tawtayanak/pamili Bahasa Awstrunisiya. Awn talianak sin Bahasa Sūg iban ha manga bahasa katilibut niya, dūra' Bahasa Tagalog, Bahasa Sebwano amu in sibu' pamili, in pamili bahasa gi'tung Pilipinas.

Lāgi', Bahasa Sūg in hambuuk iban sin Pamili Bahasa Sātan Bisaya'. Manga lamud sin pamili bahasa ini in manga Bahasa Sūg, Bahasa Surigawnon iban Bahasa Butuwanon.

Itimulugi[edit | edit source]

In upisyal ngan sin bahasa ini in Bahasa Sūg. Manjari tiyawag in Sinūg sabab sali' isab in maana niya.

In patta' sin Kapū'-pūan Sūg. Awn tū pū' amu in pū' Sūg, pū' Basilan ha uttara'-subangan iban pū' Tawi-Tawi ha sātan-sadlupan.

Punulugi[edit | edit source]

Awn tū hurup bukal iban 18 hurup kunsunan. Ha baba' in listahan sin manga hurup Bahasa Sūg.

Hurup A B Ch D G H I J K L M N P R S T U W Y Ng Ny '
Ngān A Ba Cha Da Ga Ha I Ja Ka La Ma Na Pa Ra Sa Ta U Wa Ya Nga Nya Baris Patay

Dayn ha inbinturi hurup sin Bahasa Sūg, awn tū hurup bukal (hurup a,i ,u),awn 18 hurup kunsunan naitung ng iban ny in hurup kunsunan iban hambuuk baris patay '. Ha baba' in labi ditayl in tabal sin manga hurup sin Sinūg.[1]

Kunsunan[edit | edit source]

In tabal sin Manga Hurup Kunsunan sin Sinūg
In Tungud sin Paghurup →

In Kaagi sin Paghurup ↓

Higad

Simud

Ipun Ngilu' Ulihan

sin Ngilu'

Uhan sin

Dulang-Dulang

Dulang-Dulang Gūnggūngan/

Glutis

Hublaan/

Plusip

Way

Katingug

p t k ʔ (')
Nakatingug b d g
Bustakan/

Aprikatip

Way

Katingug

t͡ʃ (ch)
Nakatingug d͡ʒ (j)
Mailung/

Nasal

m n ɲ (ny) ŋ (ng)
Bagtingan/

Tril

r
Bagiran/

Prikatip

β* (b) s ɣ* (g) h
Tunga Bukal/

Apruksiman

w j
Apruksiman Huli l

Bukal[edit | edit source]

In tabal sin Manga Hurup Bukal
In Tungud sin Dila' →

In Pag'ukab sin Higad Simud ↓

Uhan Gi'tung Ulihan
Makiput i u
Malaklak a

Katān in manga hurup nalistahan pa tabal ha taas in manga pihak kunsunan sin Sinūg duwal in manga hurup ch, iban r amu awn ha manga kalimah utang sadja.[2]

Ginis sin Paghurup sin B iban G

Awn duwa ginis in hurup B iban G ha paghurup nila, Mahantap iban mahangin. Bang natunguran sin hurup B iban G in ūt sin manga hurup kunsunan atawa in ūt sin hurup kunsunan iban sin bukal, (biya' "sigla" atawa "sabtu"), mahantap in paghurup niya. Bang natunguran nila in ūt sin manga bukal (biya "bagay" atawa "sabab"), mahangin in paghurup niya.

Baris Mahaba' (Ā, Ī, Ū)

Baris Mahaba' atawa baris makron in hambuuk gudlis mahaba' ha taas sin hurup bukal a, i iban u. Bang awn baris mahaba' ha taas manga yan, pagpahabaun in paghurup nila. Kagunahan ini lāgi' ha pag'āgun in manga kalimat awn sali' pagkahidja'. Sawpama:

  • Baba vs Bābā
  • Sin vs Sīn

Baris Patay (')

Kagunahan in baris patay ha sasaat maghapit bang paghurup sin kalimat. Biya':

  • Ba'gu
  • Sibu'
  • Sali'

Pagpaklasun/Klasipikasyun[edit | edit source]

Sali' in gramatik sin Sinūg ha manga bahasa katilibut niya. Bahasa Sūg in hambuuk iban ha pamili bahasa Pilipinas bat sali' in gramatik sin manga bahasa masuuk biya' Bahasa Tagalog iban Bahasa Sebwano. Sagawa, Bahasa Sūg in hambuuk lamud ha pamili bahasa sātan Bisaya. Awn tū lamud ha pamili bahasa ini yaun Bahasa Butuwanon iban Bahasa Surigawnon.

Baba' in pagsusun sin Bahasa Sūg dayn balmataas pa balhawpu' sin pamili bahasa.

Gramatik[edit | edit source]

Pangngan[edit | edit source]

In pangngan in nagngangan sin tau, binatang, guna, lugal, pagkukugdan, konsep iban pikilan.

Paminda[edit | edit source]

In paminda in pumiminda sin manga pangngan.

Paminda Panau[edit | edit source]

Ha baba' in tabal sin paminda panau.

Ginis Tunggalan Matuuran
Imaanggawta Iyaanggawtaan Imaanggawta Iyaannggawtaan
Hikaisa aku ku/ta kita* ta*
kitaniyu taniyu
kami namu'
Hikaduwa ikaw/kaw mu kamu niyu
Hikatū siya niya sila nila

Agun kātan in paminda panau sin Bahasa Sūg in awn unung ha Bahasa Tagalog, sagawa' in kitaniyu (tayo ha Tagalog), taniyu (natin), namu (namin) iban kamu (kayo). Lāgi', miyinda sin hurup u ha hurup o ha Tagalog.

Paminda Panagdapu[edit | edit source]

Ginis Tunggalan Matuuran
Hikaisa kāku' kātu'
kātu'niyu
kāmu'
Hikaduwa kaymu kaniyu
Hikatu kaniya kanila

Paghuhurup in tunay in manjari biddaun in kamu (paminda panau, ginis hikaduwa, matuuran) iban in kamu (paminda panagdapu, ginis hikaisa, matuuran). Subay maghurup ha ahil kalimah biya awn huruf G (biya kamuG) lagi biddaun in duwa.

Paminda Panudlu[edit | edit source]

In paminda ini lagi tudluun in manga guna.

Ginis Guna Lugay
Masuuk ha

dayn magbibichara

ini/yari di
Masuuk ha

dayn magdudungug

yan duun
Malayu ha dayn

lugay piyagbibicharaan

yaun
Balmalayu dayn

lugay piyagbibicharaan

yadtu didtu

Pangasubu

Biyabaran Pangasubu
tau hisiyu
guna unu
tagdapu kansiyu
pagkukugdan maunu

maunu-unu

sulig/taud biyariin

biyadiin

halga pila
lugay kanu (bihaun)

kahnu (bakas)

kuhnu (mayan)

lugal hain (bihaun)

piyakain, daing hain (bakas)

pakain (mayan)

pangkakatan mayta

Umbul[edit | edit source]

Hikaitung Umbul[edit | edit source]

Yari in ngan sin manga umbul:

Isahan Hangpuan Gatusan Ibuhan Hangpu Ngaibuhan/

Laksaan

Umbul Ngan Umbul Ngan Umbul Ngan Umbul Ngan Umbul Ngan Umbul Ngan
0 ser/nul (Kastila)

sipar (Arab)

wala/way/wayruun

(Pihak)

10 hangpu 20 kawhaan 100 hanggatus 1000 hangibu 10,000 hangpu

ngaibu/

laksa

1 hambuuk

(sabarang hikaguna) isa

(hikaitung da)

11 hangpu tag-isa 21 kawhaan tag-isa 101 hanggatus tag-isa 1111 hangibu

hanggatus tag-isa

Hanggatus

Ngaibuhan

2 duwa 12 hangpu tag duwa 22 kawhaan tagduwa 200 duwanggatus 2000 duwangibu 100,000 hanggatus

ngaibu

3 tu 13 hangpu tagtu 30 katluan 300 tunggatus 3000 tungibu Milyunan
4 upat 14 hangpu tag-upat 40 kapatan 400 upat ngagatus 4000 upat ngangibu 1,000,000 hangmilyun
5 lima 15 hangpu taglima 50 kayman 500 limanggatus 5000 limangibu Hangpu Ngamilyunan
6 unum 16 hangpu tag-unum 60 kanuman 600 unum ngagatus 6000 unum ngangibu 10,000,000 hangpu

ngamilyun

7 pitu 17 hangpu tagpitu 70 kapituwan 700 pitunggatus 7000 putingibu Hanggatus Ngamilyunan
8 walu 18 hangpu tagwalu 80 kawaluwan 800 walunggatus 8000 walungibu 100,000,000 hanggatus

ngamilyun

9 siyam 19 hangpu tagsiyam 90 kasiyaman 900 siyam ngagatus 9000 siyam ngangibu

Manga Pandugahan:

  • Para ha isahan bang natitipun sin isahan in umbul taas, gunahun in apiks 'tag-' para ha isahan da. (Sawpama: 33 - katluan tagtu, 675 - unum ngagatus kapituwan taglima)
  • Para ha hangpuan, duwal isa hangpuan, gunahun in apiks 'ka-...-an'. (Sawpama: 52 - kayman tagduwa, 140 - hanggatus kapatan)
  • Para ha gatusan lagi in umbul taas, gunahun in apiks 'nga-' atawa langkusun in '-ng-'. (Sawpama: 393 - tunggatus kasiyaman tagtu, 2272 - duwangibu duwanggatus kapituwan tagtu)
  • Para ha tagnaan umbul (in umbul isa), gunahun in 'hang-'. (Sawpama: 144 - hanggatus kapatan tag-upat, 11,111 - hangpu tag-isa ngaibu, hanggatus hangpu tag-isa)
In tabal sin manga Umbul Taas
Umbul Ngan Sawpama Umbul Ngan
1,000,000,000 hangbilyun 1,145,320,133 hangbilyun, hanggatus kapatan tag-lima ngamilyun, tunggatus kawhaan ngaibu, hanggatus katluan tag-tu

(lagi maluhay in ngan: isa, isa upat lima, tu duwa nul, isa tu tu)

10,000,000,000 hangpu ngabilyun 20,200,020,002 kawhaan ngabilyun, duwanggatus ngamilyun, kawhaan ngaibu, duwa

(maluhay ngan: duwa nul duwa nul nul nul nul duwa nul nul nul duwa)

100,000,000,000 hanggatus ngabilyun 333,333,333,333 tunggatus katluan tagtu ngabilyun, tunggatus katluan tagtu ngamilyun, tunggatus katluan tagtu ngaibu, tunggatus katluan tagtu

(maluhay ngan: tu tu tu, tu tu tu, tu tu tu, tu tu tu)

1,000,000,000,000 hangtrilyun 1,000,000,000,001 hangtrilyun isa

Hikatungud Umbul[edit | edit source]

Hikaguna sin hikatungud umbul in katunguran/rang sin umbul. Panjarihun in hikatungud umbul sin apiks "hika-" langkusun ha unahan umbul.

Katunguran/Rang Ngan Dungaing Ngan
hika-1 hika-isa una (Kastila)

balawwal (Malayu, terawal)

hika-2 hika-duwa
hika-3 hika-tu
hika-4 hika-upat
hika-5 hika-lima
hika-6 hika-unum
hika-7 hika-pitu
hika-8 hika-walu
hika-9 hika-siyam
hika-10 hika-hangpu
hika-100 hika-hanggatus

Para ha tungud ahil umbul, hikatungud umbul ini in balahir (dayn ha Bahasa Malayu 'terakhir').

Hikabahagi Umbul[edit | edit source]

Bihaun, naguguna sin manga tau magbibichara Sinug in umbul bahagi sin Bahasa Kastila, Anggalis lagi Bahasa Malayu isab. (in maghuhula ha Sabah).

Sagawa, mapanjari in hikabahagi umbul bang maguna in Bahasa Malayu iban Anggalis biya ha hambuuk puun para pagpapanjarihun in hikabahagi umbul.

Indanan : Di upisyal in pag-uumbul ini iban awn alternatib in kaagi.

Maluhay in pagpapanjari sin hikabahagi umbul. Yari in pormat niya:

'umbul' + pag-'umbul' (Sawpama: 5/10 - lima paghangpu)

Bang numeradur in umbul isa, dugaing in ngan sin hikabahagi umbul, bihaini:

bantuk hika-isa: hang pag-'umbul' (Sawpama: 1/6 - hang pag-unum) bantuk hika-duwa: hangka-'umbul' (Sawpama: 1/3 - hangka-tu)

Para mag-itung in percent, in kalimah 'paggatus' atawa 'persen' gunahun. Biya: 5% in 'lima paggatus' atawa 'lima persen'.

Umbul Napapanjari Ngan Puun Umbul Napapanjari Ngan Puun
hangpagduwa

hangka-duwa

hansipak

seperdua (Malayu)

one half (Anggalis)

duwangpagtu

duwa pagtu

dua pertiga (Malayu)
hangpagtu

hangka-tu

sepertiga (Malayu)

one third (Anggalis)

tungpag-upat

tu pag-upat

tiga perempat (Malayu)
hangpag-upat

hangka-upat

hangka-suku

seperemppat (Malayu)

one fourth (Anggalis)

duwang pag-lima

duwa paglima

dua perlima (Malayu)
hangpaglima

hangka-lima

seperlima (Malayu)

one fifth (Anggalis)

tungpaglima

tu paglima

tiga perlima (Malayu)
hangpag-unum

hangka-unum

seperenam (Malayu)

one sixth (Anggalis)

upat ngapag-unum

upat pag-unum

empat perenam (Malayu)
hangpagpitu

hangka-pitu

sepertujuh (Malayu)

one seventh (Anggalis)

limangpagpitu

lima pagpitu

lima pertujuh (Malayu)
hangpagwalu

hangka-walu

seperdelapan (Malayu)

one eighth (Anggalis)

unum ngapagwalu

unum pagwalu

enam perlapan (Malayu)
hangpagsiyam

hangka-siyam

sepersembilan (Malayu)

one ninth (Anggalis)

pitungpagsiyam

pitu pagsiyam

tujuh persembilan (Malayu)
hangpaghangpu

hangka-hangpu

sepersepuluh (Malayu)

one tenth (Anggalis)

, 25% kawhaan taglima paggatus

suku paggatus

kawhaan taglima pursin

suku pursin

dua puluh lima peratus (Malayu)

dua puluh lima persen (Malayu)

, 1% hangpaghanggatus

isa paggatus

hangka-hanggatus

seperseratus (Malayu)

satu peratus (Malayu)

one hundredth (Anggalis)

, 50% kayman paggatus

hansipak paggatus

kayman pursin

hansipak pursin

lima puluh peratus (Malayu)

lima puluh persen (Malayu)

Umbul Desima[edit | edit source]

Bihaun, giyuguna sin manga magbibichara Tausug in sistema sin paghahangpuan/desima sin Bahasa Anggalis, Kastila iban Malayu (para bang maghuhula ha Sabah). Sagawa mapanjari isab in umbul desima bang gunahun in Bahasa Kastila biya ha hambuuk puun.

Indanan : Balik, di upisyal in sistema sin paghahangpuan/desima ini iban awn alterantip/dugaing in kaagi para mag-itung.

Bihaini in pormat:

'umbul' + pun + 'umbul' (Sawpama: 0.0284 - nul pun nul duwa walu upat)

Umbul Ngan Puun
1.1 isa pun isa un punto uno (Kastila)
1.10 isa pun isa nul un punto un cero (Kastila)
0.5 nul pun lima cero punto cinco (Kastila)
0.5220 nul pun lima duwa duwa nul cero punto cinco dos dos cero (Kastila)

Manga Agsuan[edit | edit source]

  1. Armour, Malcom S. (1994), Tausug-English Dictionary: Kabtangan Iban Maana, The Long Now Foundation.
  2. Soderberg, C., Ashley, S., & Olson, K. (2012). Tausug (Suluk). Journal of the International Phonetic Association, 42(3), 361-364. doi:10.1017/S0025100312000230