|
|
Әмәл — Сыбыр татарларның календарента йылның пашы. Үткәреү цаҡ: 23-нцө Март (3-нцө Әмәл). Әмәл — Сыбырларның порнаңҡы йаңа йыл пайрамы, песнең саманҡаца Төрөк ҡалыҡларның кәнесентә саҡланып ҡалған. Пайрам килгән цорға, тыуым уйаныуның перенце пилгеләре пилгеләгәнтә. Сыуыҡ ҡыш суң йас килеүне тыуым йаңарыш та йаңа өмөр пайрамын шигелле оцорағаннар. Шаның өцөн Сыбыр татарларр та пашҡа Төрөк ҡалыҡлар Тыуыу цор тип аны атағаннар.
Өйләртә рәтләнкәннәр, та кицкелек пайрам өстәл алтта иске йылны осатып йоҡлағалы йатҡаннар. Ирттәгәгөн 3-нцө Әмәл цын пайрам пашланҡан ите. Порналыҡта пайрамның тың кәрәкле пайы ҡорманныҡ суйыу йоло нәсел пашлыҡның аураҡларына пулған. Әргем пы ҡорманныҡ суйыуны ҡылған, турагиләү, үс ҡәленә тә пайлығына. Әр әйлә йаҡшыраҡ ҡына үс нәсел пашлыҡларның аураҡларын сыйлап алғалы тырышҡан.
Ҡорманныҡ суйыу суң йаңа йылғы утырыш пашланҡаннар, та тағы та уйыннар тула үсенә пашҡа мәғнәсе тә сиғерле мәғнәсе мән, өйтән өйгә йөрөү тә перпергәләп ҡотлаулар, ололарға кецеләртән тә ололартан йаҡшы теләкләр әйтеү, пүләкләр мән алмашыныу, нимә тың кәрәклек Төрөк мәтәни системата пар пулған.
( Пөтөнләй…)
|
|
|
|
Цым пайрам — Нәсел пашлыҡ исләү көн. Үткәреү цаҡ: Цәүсә ай.
Цым-пайрам — Сыбыр татарларныңкы порнаңҡы пайрамы. Пайрам цилимнең пөтөшөнтә пашланаты, тупраҡ ҡороғанта. Таң ирттәтән ауылның тораҡцылары сыйаратҡа паратылар. Ҡәберләрне тасартатылар та цатрыҡларны төсәтәтеләр. Мулла пелән пергә нәсел пашлыҡларға йетенце тубыҡҡаца ҡатымлы тыуаларны уғыйтылар. Перенце күптә түгел үлгән туғаннарға тыуаны уғыйтылар. Алттан пыйасның ҡабығына пуйалған йомортҡаларны әсерләйтеләр. Аларны әпкиләтеләр ҡалтата (атай күләцек). Йомортҡаларны ашап ҡуйатылар, та ҡабығын ҡәберләр өстөтән цацатылар. Йарым ауылларта үлгәннәр урыннары өстөтән көлләр цацҡан, атай пағаннарны ултысҡаннар. Аннансуң өйләртә ҡатым үткәрәтеләр. Милли ашамлыҡлар (пиш-пармаҡ, пауырсаҡ, туғац, муйыл пәрәк, иләк пәрәк, пәрәмец, пәлец тә ш.п.) та төрлө татлы ашлар әсерләйтеләр. Туғаннарны цайға цағыратылар, танышларны, мулланы йә тыуаларны пелетәгенке кешене. Палларға лампасы та пуйалған йомортҡаларны өләшәтеләр. Йомортҡаларны йолоуларта ошланыу, тонйаның кән ҡалыҡларта оцорашаты.
( Пөтөнләй…)
|
|
|
|
|
Сыбыр татарларның йасма әтәбийәте үсенең пашланҡыцын ҡалыҡ ийәтенән алаты. Ҡалыҡ телтә саҡланҡан легенда-риүәйәтләр, йомаҡлар, пәйетләр, йырлар, лағап-әйтемнәр сиберләрнең тариғын, йолаларын, йәшәү тәртибен саҡлап ҡалғаннар. 1859 – 1871 йылларта пилгеле алим В.В. Радловның ун томнык тупламасы пасылып цығаты. IV томы сыбыр татарларныңкы фольклорынан тораты. Радловныңҡы пы китабынта ҡалыҡ ийәтенең 119 исәпле әсәре йыйылған. Радлов «Итегәй» тастанның йерле үсенцәлекләрен күргәскән вариантны та йасып-төсөп ҡалтыраты. Тастаннарның кәне пестә – сыбырларның арабыста - саҡланып ҡалған, пестән – сиберләртән йасылып алынҡан. «Итегәй», «Атаҡлы ҡыс Туҡпигә», «Тимер патыр», «Илтан пелән Көлтан» тастаннар сыбыр татарларның урта асырлартағы йәшәүләрен күргәсәтеләр. Фольклористиканыңҡы тариғынта ирмәк пер факт пар: йөс йылтан суң Радловныңҡы экспедициясе үткән йул пелән 1967-1974 йылларта фольклористлар Қәмит Йәрми, Ф.Урманчеев, Ф.Ахметова-Урманче үткән пулғаннар. Әммә В.В. Радлов йасып алған фольклор материалларының пайтағын ишетмәйтеләр тә, йасып та ала алмайтылар. Сыбыр татарларныңҡы йасма ҡалыҡ ийәтенең пайтаҡ өлөшөн 1897 йылта профессор-тюрколог Н.Ф. Катанов арап графикасынан кириллицага күцереп алған. Пөгөн алар Тубыл тәүләт тариқ-архитектура музееныңҡы архивынта саҡланатылар. Пылар исәбенә «Предания тобольских татар о грозном царе Тамерлане», «Предания тобольских татар о прибытии в 1572 г.
(Пөтөнләй…)
|
|
|
Сыбыр Пикипедия.
|
|
|
Себер Үикипетйаның ҡатнашыуцылар перләшмәсе
.png){kind=small}
.png){kind=small}
.png){kind=small}
.png){kind=small}
.png){kind=small}
.png){kind=small}
