Wp/sty/Сыбыр әтәбийәт
Сыбыр әтәбийәтнең аҡмалары
[edit | edit source]Сыбырларның йасма әтәбийәте үс пашланҡыцын ҡалыҡ ижатыннан алаты. Ҡалыҡ телтә саҡланҡан риүәйәтләр, йомаҡлар, пәйетләр, йырлар, лағап-әйтемнәр сыбырларның тариғын, йолаларын, йәшәү тәртибен саҡлап ҡалғаннар. 1859 – 1871 йылларта пилгеле алим В.В. Радловның ун томлыҡ тупламасы пасылып цығаты. IV томы сыбырларныңҡы фольклорыннан тораты. Радловныңҡы пы китабынта ҡалыҡ ижатының 119 исәпле әсәре йыйылған. Радлов «Итегәй» тастанның йерле үсенцәлекләрен күргәскән вариантны та йасып-төсөп ҡалтыраты. Тастаннарның кәне пестә – сыбырларның арабыста - саҡланып ҡалған, пестән – сыбырлартан йасылып алынҡан. «Итегәй», «Атаҡлы ҡыс Туҡпигә», «Тимер патыр», «Илтан пелән Көлтан» тастаннар сыбырларның урта асырлартағы йәшәүләрен күргәсәтеләр. Фольклористиканыңҡы тариғынта ирмәк пер факт пар: йөс йылтан суң Радловныңҡы экспедициясы үткән йул пелән 1967-1974 йылларта фольклористлар Ҡәмит Йәрми, Ф.Урманчеев, Ф.Ахметова-Урманче үткән пулғаннар. Әммә В.В. Радлов йасып алған фольклор материалларның пайтағын эшетмәйтеләр тә, йасып та ала алмайтылар.
Алтын Урта самантағы әтәбийәт
[edit | edit source]Сыбырларныңҡы йасма ҡалыҡ ижатның пайтаҡ өлөшөн 1897 йылта профессор-тюрколог Н.Ф. Катанов арап графикасыннан кириллицаға күцереп алған. Пөгөн алар Тубылның мәмләгәтий тариғый-архитектура музееныңҡы архивынта саҡланатылар. Пылар исәбенә «Предания тобольских татар о грозном царе Тамерлане», «Предания тобольских татар о прибытии в 1572 г. мухамедданских проповедников в г. Искер», «Предания тобольских татар о происхождении киргизского народа», «Предания тобольских татар о Кучуме и Ермаке», «О религиозных войнах учеников шейха Багаутдина против инородцев Западной Сибири» пелән пашҡалар та кергән. XIV асырта сыбырлар ислам тинкә кергәннән суң аларның арасынта арап-парсы телләртә ҡулйасма китаплар тарала пашлайты. Пөгөнкө көнтә аларның йарымы Төмәннең музей комплексынта саҡланып ҡалған. Алар та киләцәктә алимнарны көтәте.
XVIII асыр
[edit | edit source]1703 йылта Тубылта Әмтәминеңке «Нәсиғәтнамә» тигән әсәре цығаты. Алим Ф.Яхин курсәтеүенцә, шал Әмтәми исем пелән йасҡан кеше - Тубыл сыбыры Ҡуца Шөкөр бине Ауас-пай. Поэма исламныңҡы суфи характерта йасылған пулған. Автор пы әсәрентә йаҡшылыҡ пелән йәшәү теманы, тәрбийә, үс-үсеңне тәрбийәләү темаларны күтәреп цығаты.
XIX асыр
[edit | edit source]XIX-нцы асырның игенце йартысыннан Малцынныңҡы мәтрәсәсенең уғытуцысы, сыбыр йасыуцысы Мәулекәй Йумачиковның (1834-1913) әсәрләре пасыла пашлайтылар. XIX-нцы асырның ағырынта Томскийныңҡы сыбырларның ҡәиләсентә тыуған шәғирә Пибиҡәнибә Нийасый Ҡисмәтуллинаның ижат эшләүе пашланып китәте. Аларныңкы кән әсәрләре йаратыу темасына йасылғаннар, аның пелән пергә пы ижатларта пелемцелек идеялар йуғарыға күтәреләте.
ХХ асыр
[edit | edit source]сыбырларныңҡы әтәбийәтентә йаңа активлашыу саманасы итеп XX асырныңҡы 60-нцы йылларын күргәскәле пулаты.
- Йаҡүп Камали улы Зәнкиев (1917-2001) - сигес китапныңҡы авторы. «Иртеш таңнары» романы өцөн Ғ.Тукай исементәге мәмләгәт пүләген алған йасыуцыны йаҡташлары сыбыр йеренең намусы, ғорурлығы тип йөрөтәтеләр. Роман сыбырларныңҡы менталитетын, көнкүрешен, фольклорын, телен ацыуы пелән тә ҡәтерле.
- Уникаль шәғир Пулат Вәликә улы Сөләйманов (1938-1991) шиғрийәте пелән поэтик «күтәрелешне» уйатыуы пелән танылып тораты. Аның шиғерләре сыбыр йернеңке тәбиғатен, сыбырларныңҡы йәшәүләрен, әмәлен күрсәтәтеләр. «Йернең тартыу көцөн йеңтек, әй Себерем, синең тартыу көцөңнө йеңә алмам» - тип пелтерәте ите Пулат аға Сөләйманов. Пес мыңа эшәнәбес, ник тисәң, Пулат аға Сөләйманов үсе тә, лирик ҡарман шигелле, үсенең суңҡы көнөнәцә тыуған йеренә туғырылыҡлы пулып ҡалаты.
1990-2013-нцы йыллар сыбыр әтәбийәттә, кәнерәк тә поэзията күтәрелеш саманы пулып тораты. Пы йылларта кән йаңа исемнәр ҡалғып цыҡты, 50-тән артыҡ шиғри йыйынтыҡлар тонйа күртеләр.
- Уағай районныңҡы Меткә ауылта тыуған Әптел Мәҡмүтнеңке йасҡан әсәрләре тирәң психологизм пелән айырылып торатылар. Пы песнеңке йаҡташыбыс - профессиональ йасыуцы. Ул себертә йәшәгән кешеләрне киң, ацыҡ күңелле итеп, тың ағыллы, йаҡшылыҡны йаманлыҡтан айыра пеләтеген итеп, туғырылыҡлы итеп күргәсәте. Әптел Мәҡмүт - урысца «Земляки», «От белой змеи» (М., 2001), «Поскреби татарина»(М., 2001), «В сердце Ямала», «На кончике пера», «Неразлей вода» (Екатеринбург, 2011) - тигән китапларны йасҡан.
- Шәукәт Ғадельша 1949-нцы йылны Кинтерле ауылта тыуған. Ҡасан мәмләгәт университетыныңкы филология факультетын татар пүлеген пөтөргәц, тыуған йаҡларына ҡайтаты. Шиғрийәтне йаратыу аны йаңатан Ҡасанҡа алып китәте. Пөгөн Шәукәт Ғадельша сыбыр көй-моңон йырлауцы шәғир пулып танылаты. Аныңҡы 5 шиғер йыйынтыҡлары татарца тонйа күртеләр: «Ярык мөгез» (1997), «Ядрә тигән» (1998), «Сөмән кадыйм» (2001), «Жилгә моң дыңгычлыйм» (2003), «Аучы жыры» (2004), «Чоңгыл» (2006).
- Ҡәлийә Абайдуллина 1940-нцы йылны Сауысҡан ауылта тыуаты. Тубылта педучилищета уғыйты. Лайымтамаҡ, Үәцир ауылларта 35 йыл мәктәптә паллар уғытаты. «Гафу итерсезме, чәчәкләр?» (2003) “Кая, болыт, болай ашыгасың?” (2006), “Ярату – ялгышу түгел” (2009), “Гаепсез корбаннар” (2009) исемне китаплары пасылып цыҡты.
- Сәғит Сәғитов 1947-нце йылны Малцын ауылта тыуған. Төмән областныңҡы төнйағынта пайтаҡ йыллар геодезист пулып эшләйте. Пер ницә йыйынтыҡныңҡы авторы: «Халкым хәле» (1998), «Сезге әйтәм» (2000), «Каеннар шаулый» (2005).
- Пәғрицамал Үтәшева 1948-нце йылны Ләцек аулта тыуған. Төмәнтә ауыл ҡуцалыҡ институтны пөтөрәте. Птицы ауылта, «Фрунзенский» ауыл ҡуцалыҡ кооперативта эшләйте. «Чәчәкләр бураны» (2005), «Яңарыш һәм мин» (2010) йыйынтыҡларныңҡы авторы.
- Рәҡип Ибрағимов 1937-нце йылны Сала ауылта тыуған. Пáшта ауылта эшләйте, 1964-нце йылтан Төмәнтә милиция ҡесмәтентә пулаты. «Сак бул, халкым» (2000) «Халкым белән бергә» (2002), «Ил сулышы» (2008) исемне тупланмалары тонийа күртеләр.
- Рәшитә Зәнкиева 1929-нцы йылны Пумайыр ауылта тонйаға киләте, Тубыл татар педучилищесын пөтөрәте. 1948-нце йылны Й.Зәнкиев пелән тормош ҡора пашлайтылар. 2001-нце йылта «Әбием сабаклары» исемне шиғерләр йыйынтығы тонйа күрәте.
- Клара Кучковская 1951-нце йылның 26 сентябрентә Пумайыр аулта тыуған, үс өмөрөнә шәғирә йыр-моңқа, шиғрийәткә омтолоп йәшәйте. Татарца йасҡан шиғерләре Ҡасанта цыҡҡан, «Мин себер татарымын» (1998) шиғрий йыйынтыҡҡа кергән. Сыбырца йасҡан шиғерләре интернетта 2005-нце йылта http//www.sybyrlar.narod.ru сайтта пастырылған. 2010-нцы йылта Төмәнтә сыбырларның тариғынта перенце мәртәбә сыбырца «Әйткем киләте...» тигән шиғерләр китабы цығаты. Аның авторы - К. Кучковская. 2011-нце йылта игенце китабы - «Цыйылмаған ацаҡ» тонйа күрәте, 2016 йылта «Күңелемнән...» китабы цыҡты. К.Кучковскаяның шиғерләрен, йасыу әмәлен уникаль тип танығалы пулаты.
- Мөнирә Ҡөснөтдинова 1965-нце йылның 5-нце декабрента Свердловск областныңҡы Утрау тигән ауылынта тыуған. Аның пөтөн эш пасмаҡлары татар, сыбыр мәтәний тонйа пелән пәйле пулаты. 2010-нцы йылта филология пелемнәр кандидатлыҡ диссертация йаҡлайты. Шал уҡ йылны шәғирәнең «Илемдә назланып» тигән китабы цығаты. 2013-нце йылның май айынта «Сөләйманов уғыулары» конференция көннәр уаҡытта сыбыр телебестә «Алтын сағыш» исемле йаңа шиғер йыйынтығы цыҡты.
Сыбыр ижатцыларныңҡы исәбе мының пелән пөтмәйте: Нәпҡийә Сафина, Көлбисәр Әптрәҡманова, Шәкирчан Ибрағимов, Сәғип Ҡәбип, Пирүсә Ҡаспулатова шигелле авторлар та күренеп киләтеләр, йыйынтыҡлары пасылып цыҡҡан йә әсерләнеп йататы. Пәғеткә ҡаршы, советлар саманта сыбырлар өцөн мәктәптә үрәтеү тел пулып ҡасан татарларныңҡы теле пулып йөрөтө. Пы ҡәл пөгөнкө көнкәцә саҡланып киләте. Ул сыбырлар өцөн әтәбий тел ҡесмәтне үтәйтеген тел пулып цыҡты. Әммә пәғетебескә суңҡы йылларта сыбыр шәғирләр үсләренең әсәрләрен туған сыбыр телебестә йаса пашлатылар. Пы эшкә 2009-нцы йылта парлыҡҡа килгән Төмән областның сыбыр йасыуцыларныңҡы Союзы та көцөн түгәте. Аның өцөн сыбырларныңҡы йәмәғәт эшләүцеләре, алимнары, уғытыуцылары алтта торған төп пурыц – сыбыр телнең нормаға салыуныңҡы эшен үткәргәле, үстергәле.