Wp/rki/အင်ဒိုနီးရှားသမ္မတနိုင်ငံ

အင်ဒိုနီးရှားသမ္မတနိုင်ငံ
အင်ဒိုနီးရှားသမ္မတနိုင်ငံ; Republic of Indonesia (Lua error in Module:Lang at line 15: attempt to index field 'lang_name_table' (a nil value).)Republik Indonesia (Lua error in Module:Lang at line 15: attempt to index field 'lang_name_table' (a nil value).)
	ဆောင်ပုဒ်: Unity in Diversity
	နိုင်ငံတော် သီချင်း: အင်ဒိုနီးရှားရာယ
မြို့တော်	ဂျကာတာမြို့
အကြီးဆုံးမြို့	ဂျကာတာမြို့
ရုံးသုံး ဘာသာစကားတိ	အင်ဒိုနီးရှားဘာသာ
လူမျိုးစု	Javanese (၄၀.၆%), Sundanese (၁၅%), Madurese (၃.၃%), Minangkabau (၂.၇%), Betawi (၂.၄%), Bugis (၂.၄%), Banten (၂%), Banjar (၁.၇%), အခြား (၂၉.၉%)
ကိုးကွယ်မှု	အစ္စလာမ် (၈၆.၁%), Protestant (၈.၇%), ဟိန္ဒူ (၁.၈%), အခြား (၃.၄%)
အမျိုးအစား	သမ္မတနိုင်ငံ
အစိုးရ
• သမ္မတ	ဂျိုကို ဝီဒိုဒို
• ဒုတိယသမ္မတ	ဂျူးဆက် ကာလာ
တည်ထောင်
• လွတ်လပ်ရီး(ကြေညာ)	၁၇ ဩဂုတ် ၁၉၄၅
ဧရိယာ
• စုစုပေါင်း	၁,၉၁၉,၄၄၀ km² (၇၃၅,၃၅၅ sq mi) (အဆင့်: ၁၆)
• ရေထု (%)	၄.၈၅
လူဦးရေ
• ခန့်မှန်း	၂၃၇,၆၄၁,၃၂၆ (အဆင့် - ၄)
• သိပ်သည်းမှု	၁၃၄/km² (၃၄၇/sq mi) (အဆင့် - ၈၄)
GDP (PPP)	ခန့်မှန်း
• စုစုပေါင်း	US $၄၄၃ သိန်းကုဋေ (အဆင့် - ၂၀)
• Per capita	US $၁,၉၂၅ (အဆင့် - ၁၁၅)
HDI	ဝ.၇၂၈; အမှား။ မရီရာရေ HDI တန်ဖိုး · ၁၀၇
ငွေကြေး	Rupiah (IDR "Rp")
အချိန်ဇုန်	အဖုံဖုံ (UTC+၇ to +၉)
တယ်လီဖုန်းကုဒ်	+၆၂
Internet TLD	.id

အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံ /ˌɪndəˈniːʒə/ ( နားထောင်) ဧ ရုံးသုံးနာမည်မှာ အင်ဒိုနီးရှား သမ္မတနိုင်ငံဖြစ်ပြီး တိုက်တစ်ခုထက်ပို၍ နယ်မြေဟိရေ တစည်းတလုံးတည်းဟိသည့် အချုပ်အခြာအာဏာပိုင် နိုင်ငံ ဖြစ်ကာ အရှေ့တောင်အာရှတွင် အဓိက တည်ဟိပြီး အချို့နယ်မြေတိမှာ အိုရှန်းနီးယား တွင် ဟိရေ။ အိန္ဒိယသမုဒ္ဒရာ နန့် ပစိဖိတ်သမုဒ္ဒရာ ကြားတွင် တည်ဟိပြီး ကျွန်းပေါင်း တစ်ရေင်းသုံးထောင်ကျော် ဟိအတွက်နန့် ကမ္ဘာပေါ်တွင် အကြီးဆုံး ကျွန်းနိုင်ငံ ဖြစ်ရေ။ ^[2] စတုရန်းမိုင်ပေါင်း ၇၃၅,၃၅၈မိုင် (စတုရန်း ကီလိုမီတာ ၁,၉၀၄,၅၆၉ ကီလိုမီတာ) မျှ ဟိအတွက်နန့် အင်ဒိုနီးရှားရေ ကုန်းမြေဧရိယာအားဖြင့် ကမ္ဘာပေါ်တွင် ၁၄ ခုမြောက် အကြီးဆုံးနိုင်ငံ ဖြစ်ပြီး ပင်လယ်ဧရိယာ နန့် ကုန်းမြေဧရိယာ ပေါင်းပါက ကမ္ဘာပေါ်တွင် သတ္တမမြောက် အကြီးဆုံးနိုင်ငံဖြစ်ရေ။^[3] လူဦးရေ ၂၆၁ သန်းမျှ ဟိအတွက်နန့် ကမ္ဘာပေါ်တွင် စတုတ္ထမြောက် လူဦးရေ အများဆုံးနိုင်ငံဖြစ်ပြီး အော်စထရိုနီးရှန်းနိုင်ငံ နန့် မွတ်စလင်ဘာသာဝင် အများစုဟိရေ နိုင်ငံတိတွင် လူဦးရေ အများဆုံး နိုင်ငံဖြစ်ရေ။ လူဦးရေ အများဆုံးဖြစ်ရေ ဂျားဗားကျွန်းတွင်^[4] နိုင်ငံလူဦးရေဧ တစ်ဝက်ကျော် နီထိုင်ကတ်ရေ။

အင်ဒိုနီးရှားတွင် ရီပတ်ဘလစ်ကင် ပုံစံ အစိုးရဟိပြီး ရွေးကောက်တင်မြှောက်ထားရေ ပါလီမန် နန့် သမ္မတရို့ ပါဝင်ရေ။ အင်ဒိုနီးရှားတွင် ပြည်နယ် ၃၄ ခုဟိပြီး ၅ ခုမှာ အထူးအုပ်ချုပ်ရီး အဆင့်ဟိရေ။ မြို့တော်မှာ ဂျကာတာမြို့ ဖြစ်ပြီး ကမ္ဘာပေါ်တွင် ဒုတိယမြောက် လူဦးရေအများဆုံး မြို့ပြဒေသဖြစ်ရေ။ အင်ဒိုနီးရှားရေ ပါပူအာနယူးဂီနီနိုင်ငံ ၊ အရှေ့တီမောနိုင်ငံ နန့် မလေးရှားနိုင်ငံ အရှေ့ပိုင်းရို့နန့် ကုန်းမြေ နယ်နိမိတ်ချင်း ထိစပ်လျက် ဟိရေ။ အခြားရေ အိမ်နီးချင်းနိုင်ငံတိတွင် စင်ကာပူနိုင်ငံ၊ ဗီယက်နမ်နိုင်ငံ၊ ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံ၊ ဩစတြေးလျနိုင်ငံ၊ ပလောင်းနိုင်ငံ နန့် အိန္ဒိယနိုင်ငံပိုင် အက်ဒမန်ကျွန်းနန့် နီကိုဘာကျွန်းရို့ ပါဝင်ရေ။ လူဦးရေတိပြားပြီး လူဦးရေသိပ်ရီးသည့် ဒေသတိဟိကေလည်း အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံဧ ကျယ်ပြောလှရေ တောရိုင်းမြေတိရေ ဇီဝမျိုးကွဲတိကို တိပြားစွာ အထောက်အပံ့ ပီးထားနိုင်ရေ။ ^[5] နိုင်ငံအတွင်း သဘာဝ အရင်းအမြစ် အလျှံပယ်ဟိပြီး ၎င်းရို့တွင် ရေနံ နန့် သဘာဝဓာတ်ငွေ့၊ ခဲမဖြူ၊ ကြေးနီ နန့် ရွှေရို့ပါဝင်ရေ။ စိုက်ပျိုးမွေးမြူရီး လုပ်ငန်းမှာ ဆန်စပါး၊ ဆီအုန်း၊ လက်ဖက်၊ ကော်ဖီ၊ ကကေးအို ၊ ပရဆီး၊ ဟင်းခပ်အမွှေးအကြိုင် နန့် ရာဘာရို့ ထွက်ဟိရေ။^[6] အင်ဒိုနီးရှားဧ အဓိက ကုန်သွယ်ဖက်နိုင်ငံတိမှာ တရုတ်နိုင်ငံ၊ အမေရိကန်ပြည်ထောင်စု၊ ဂျပန်နိုင်ငံ၊ စင်ကာပူနိုင်ငံ နန့် အိန္ဒိယနိုင်ငံရို့ ဖြစ်ကတ်ရေ။ ^[7]

အင်ဒိုနီးရှားကျွန်းစုရေ ၇ ရာစုလောက်မှ စ၍ပင် ကုန်သွယ်ရီးအတွက် အရီးပါရေ ဒေသဖြစ်ခပြီး ထိုအချိန်က သီရိဝိဟာရနိုင်ငံ နန့် မာဂျာပါဟစ်နိုင်ငံ ရို့ရေ တရုတ်မင်းဆက်တိ နန့် အိန္ဒိယဘုရင့်နိုင်ငံတော်ရို့အား ကုန်သွယ်မှု ပြုခကတ်ရေ။ ခရစ်တော်ပေါ်ပြီး အစောပိုင်းနှစ်တိမှ စ၍ ဒေသခံ ဘုရင်ရို့ရေ နိုင်ငံခြားမှ ယဉ်ကျေးမှု၊ ဘာသာရီးနန့် နိုင်ငံရီး ပုံစံရို့ကို ဆက်ခံယူခပြီး ဟိန္ဒူနန့် ဗုဒ္ဓဘာသာ နိုင်ငံတော်တိ အဖြစ် စည်ပင်တိုးတက်ခရေ။ အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံဧ သမိုင်းတွင် ၎င်းရို့ဧ သဘာဝအရင်းအမြစ်တိကို မျက်စိကျရေ နိုင်ငံရပ်ခြား အင်အားကြီးနိုင်ငံရို့ဧ လွှမ်းမိုးမှုတိ ပါဝင်ခရေ။ မွတ်ဆလင် ကုန်ရေတိ နန့် ဆူဖီပညာသျှင်တိက အစ္စလာမ်ဘာသာကို ယူဆောင်လာခကတ်ပြီး ^[8]^[9] ဥရောပသားရို့က ခရစ်ယာန်ဘာသာကို ယူဆောင်လာခကြကာ နယ်မြေသစ်စူးစမ်းယှာဖွီရေ ခေတ်ကာလအတွင်း ဟင်းခတ်အမွေးအကြိုင်ကျွန်းတိဖြစ်ကတ်ရေ မာလူကူးကျွန်းတိပေါ်တွင် ကုန်သွယ်ရီးကို လက်ဝါးကြီးအုပ်ရန် ကြိုးစားခကြကာ တစ်ဦးနန့် တစ်ဦး တိုက်ခိုက်ခကတ်ရေ။ အမ်ဘိုးအီးနား နန့် ဘာတာဗီးယားရို့ကို ဒတ်ချ်လူမျိုးရို့က ကိုလိုနီအဖြစ် သွတ်သွင်းခရေက အစပြု၍ နောက်ဆုံးတွင် တီမော နန့် အနောက်နယူးဂီနီ အပါအဝင် ကျွန်းစုအားလုံးကို ပေါ်တူဂီ၊ ပြင်သစ်နန့် ဗြိတိသျှရို့က ကိုလိုနီအဖြစ် သိမ်းပိုက်ခကတ်ရေ။ အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံရေ ဒုတိယကမ္ဘာစစ် အပြီးတွင် လွတ်လပ်ရီးရခရေ။

အင်ဒိုနီးရှားတွင် ရာပေါင်းများစွာရေ ဒေသခံလူမျိုးတိနန့် ဘာသာစကားတိဟိပြီး အကြီးမားဆုံးနန့် နိုင်ငံရီးအရ အလွှမ်းမိုးနိုင်ဆုံးမှာ ဂျာဗားလူမျိုးတိ ဖြစ်ရေ။ အမျိုးသားဘာသာစကား၊ လူအမျိုးမျိုးကွဲပြားမှု၊ မွတ်စလင်အများစုဟိရေ နိုင်ငံအတွင်း ဘာသာပေါင်းစုံ ကိုးကွယ်နေမှု၊ ကိုလိုနီပြုခံရခြင်းသမိုင်းနန့် ပုန်ကန်တော်လှန်ခြင်း စရေရို့မှ တဆင့် အားလုံး ဝီမျှထားရေ အမျိုးသားလက္ခဏာရပ်တစ်ခု ပေါ်ထွန်းလာခရေ။ အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံဧ နိုင်ငံတော် ဆောင်ပုဒ်မှာ "ညီညွတ်ခြင်းနန့် မတူကွဲပြားခြင်း ၊ စာစကားအားဖြင့်၊ အားလုံး ယကေလည်း တစ်ခုတည်း" ဟူ၍ ဖြစ်ပြီး နိုင်ငံကို ပုံဖော်ပီးနီရေ မတူကွဲပြားခြင်းကို သျှင်းလင်းစွာ ဖော်ပြထားရေ။ အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံဧ စီးပွားရီးရေ စုစုပေါင်း ပြည်တွင်းထုတ်ကုန် အားဖြင့် ကမ္ဘာပေါ်တွင် ၁၆ ခုမြောက် အကြီးမားဆုံးဖြစ်ပြီး စုစုပေါင်း ပြည်တွင်းထုတ်ကုန် တွင် ဝယ်ယူနိုင်စွမ်းအား ကွာခြားမှုနှုန်းကို ထည့်သွင်းတွက်ချက်ပါက ကမ္ဘာပေါ်တွင် သတ္တမမြောက် အကြီးဆုံး ဖြစ်ရေ။ အင်ဒိုနီးရှားရေ နိုင်ငံတကာ အဖွဲ့အစည်းတိဧ အသင်းဝင်ဖြစ်ပြီး ကုလသမဂ္ဂ၊ ကမ္ဘာ့ကုန်သွယ်ရီးအဖွဲ့၊ အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ ငွေကြေးရန်ပုံငွေအဖွဲ့ နန့် ဂျီ၂၀ ရို့တွင် ပါဝင်ရေ။ ထို့ပြင် ဘက်မလိုက်နိုင်ငံတိ လှုပ်ရှားမှု အဖွဲ့၊ အရှေ့တောင်အာရှနိုင်ငံတိအသင်း၊ အာရှ-ပစိဖိတ် စီးပွားရီး ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်မှုအဖွဲ့၊ အရှေ့အာရှ ထိပ်သီးနိုင်ငံတိအဖွဲ့၊ အာရှ အခြီခံအဆောက်အအုံ ရင်းနှီးမြှုပ်နှံမှုဘဏ် နန့် အစ္စလာမ် ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်ရီးအဖွဲ့ ရို့တွင် စတင်တည်ထောင်ရေနိုင်ငံ တစ်ခု အဖြစ်ပါဝင်ခရေ။

နာမည်မှည့်ခေါ်ခြင်း

"အင်ဒိုနီးရှား" ဆိုရေ နာမည်ရေ ဂရိဘာသာစကား အင်ဒို (Indos) နန့် နီဆော့စ် (nesos) ရို့မှ ဆင်းသက်လာခြင်း ဖြစ်ပြီး အိန္ဒိယကျွန်းတိ ဟု အဓိပ္ပာယ်ရရေ။ ^[10] ထိုနာမည်ရေ ၁၈ ရာစု မှ အစပြုခပြီး လွတ်လပ်ရေ အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံ မထူထောင်ခင် ရှေးအတီတေကပင် အသုံးပြုခခြင်း ဖြစ်ရေ။^[11]၁၈၅၀ တွင် အင်္ဂလိပ် လူမျိုးစုဗေဒပညာသျှင် ဂျော့ရှ်ဝင်ဆာအားရ်မှ အိန္ဒိယကျွန်းစုတိပေါ်တွင် နီထိုင်သူတိအား အင်ဒုနီးရှန်း (Indunesians) ဟုလည်းကောင်း မလာယန်ကျွန်းဆွယ်တိပေါ်တွင် နီထိုင်သူတိအား မလာယုနီးရှန်း (Malayunesians) ဟုလည်းကောင်း သူနှစ်သက်သည့် အသုံးအနှုန်းကို အဆိုပြုခရေ။^[12] ထိုဂျာနယ်၌ပင် သူဧ ကျောင်းသားတစ်ဦးဖြစ်ရေ ဂျိမ်းစ်ရစ်ချက်ဆန် လိုဂန် မှ အိန္ဒိယကျွန်းစု ဆိုရေ နာမည်အား အင်ဒိုနီးရှား ဟု အဓိပ္ပာယ်တူ အသုံးပြုခရေ။^[13]^[14] ယကေလည်းလည်း ဒတ်ချ်ပညာသျှင်ရို့ဧ အရှေ့အင်ဒီ နန့် ပတ်သက်ရေ ဂျာနယ်တိတွင် အင်ဒိုနီးရှား ဆိုရေနာမည်ကို အသုံးမပြုချင်ကြဘဲ မလေးကျွန်းစုတိ နန့် နယ်သာလန် အရှေ့အင်ဒီဆိုရေ နာမည်တိကိုသာ ပိုပြီးကေနှစ်ခြိုက်ကတ်ပြီး ရေပန်းစားရေ အသုံးအနှုန်းမှာ အင်ဒီ အရှေ့ပိုင်း နန့် အင်ဆူလင်ဒီ (Insulinde) ရို့ ဖြစ်ကတ်ရေ။^[15]

၁၉၀၀ ပြည့်နှစ်တိဧ နောက်ပိုင်းတွင် နယ်သာလန်ပြင်ပဟိ ပညာသျှင် အသိုင်းအဝိုင်းကြား၌ အင်ဒိုနီးရှား ဆိုရေနာမည်မှာ ပို၍ အသုံးတိလာခကတ်ပြီး ဒေသခံ မျိုးချစ်တိက နိုင်ငံရီး အသုံးအနှုန်းအဖြစ် မွေးစားခကတ်ရေ။ ^[15] ဘာလင်တက္ကသိုလ်မှ အဒေါ့ဖ် ဘတ်ရှန်း မှ ၎င်းဧစာအုပ် "အင်ဒိုနီးရှား သို့မဟုတ် မလေးကျွန်းစုမှကျွန်းတိ ၁၈၈၄-၁၈၉၄" မှ တဆင့် ထိုနာမည်ကို လူသိတိလာစီခရေ။ ဒေသခံ ပညာသျှင်တိထဲမှ ထိုနာမည်ကို စတင် အသုံးပြုသူမှာ ကီ ဟာဂျာ ဒီဝမ်တာရာ ဖြစ်ပြီး ၁၉၁၃ ခုနှစ်၌ သူရေ နယ်သာလန်နိုင်ငံ၌ "အင်ဒိုနီးရှား သတင်းစာတိုက်" နာမည်ဖြင့် သတင်းစာတိုက်တစ်ခု ကို တည်ထောင်ခရေ။^[11]

သမိုင်း

အစောပိုင်းသမိုင်း

လွန်ခရေ နှစ်ပေါင်း ၁.၅ သန်း နန့် ၃၅,၀၀၀ နှစ် ကြားတွင် ဟိုမို အီရပ်တပ်စ် ဟု သိကတ်ရေ ဂျားဗားလူတိ အင်ဒိုနီးရှားကျွန်းစုတိတွင် နီထိုင်ကတ်ရေဟု ကျောက်ဖြစ်ရုပ်ကြွင်းတိနန့် လက်နက်ကိရိယာ အကြွင်းအကျန်တိမှ ဖော်ပြနေရေ။^[17]^[18]^[19] ဟိုမိုဆီးပီးယန်းရို့ရေ ထိုဒေသသို့ လွန်ခရေ နှစ်ပေါင်း ၄၅,၀၀၀ ခန့်က ရောက်ဟိခကတ်ရေ။ ^[20] ဂနိခေတ်လူတိဧ အဓိက အစိတ်အပိုင်းဖြစ်ရေ အော်စထရိုနီးရှန်းလူမျိုးတိရေ အရှေ့တောင်အာရှသို့ ဂနိခေတ် ထိုင်ဝမ်နီရာမှ ရောက်ဟိလာခကတ်ရေ။ သူရို့ရေ ဘီစီ ၂,၀၀၀ ခုနှစ်ခန့်တွင် ရောက်ဟိလာခပြီး ကျွန်းစုတိတလျှောက် ပျံ့နှံ့လားခကြကာ ဒေသရင်း မီလာနီးရှန်းလူမျိုးတိအား အရှေ့ပိုင်းဒေသတိသို့ တွန်းပို့ခကတ်ရေ။ ^[21] စိုက်ပျိုးမွေးမြူရီး လုပ်ရန် ကောင်းရေ အခြီအနေနန့် ဘီစီ ၈ ရာစုမှ စ၍ ဆန်စပါးစိုက်ပျိုးရန်အတွက် ကျွမ်းကျင်လာမှုရို့ကြောင့် ကျေးရွာတိ၊ မြို့တိ နန့် နိုင်ငံငယ်တိ အေဒီ ၁ ရာစုတွင် စတင်ထွန်းကားလာခကတ်ရေ။ အင်ဒိုနီးရှားဧ မဟာဗျူဟာကျရေ ပင်လယ်ရေကြောင်းလားလမ်းပေါ်ဟိ နီရာရေ ကျွန်းတိအချင်းချင်းကြားနန့် နိုင်ငံတကာ ကုန်သွယ်ရီးကို အားပီးခပြီး အိန္ဒိယဘုရင်နိုင်ငံတိ နန့် တရုတ်မင်းဆက် အုပ်ချုပ်ရေ နိုင်ငံတိသို့ အဆက်အသွယ်ပြုနိုင်ခကာ ခရစ်တော်မပေါ်မီ ရာစုနှစ်တိကပင် ကုန်သွယ်ရီးကို စတင် အကောင်အထည်ဖော်နိုင်ခရေ။ ^[22] ထိုအချိန်မှစ၍ ကုန်သွယ်ရီးရေ အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံဧ သမိုင်းကို ပုံဖော်ပီးခရေ။ ^[23]^[24]

အေဒီ ၇ ရာစုမှ အစပြု၍ အင်အားကြီးရေ သီရီဝိဇယ ရေကြောင်းနိုင်ငံတော်ရေ စည်ပင်ထွန်းကားလာခပြီး ကုန်သွယ်မှု ဖွံ့ဖြိုးလာခြင်းမှာ ၎င်းရို့နန့်အတူ တင်သွင်းလာရေ ဟိန္ဒူဘာသာ နန့် ဗုဒ္ဓဘာသာရို့ကြောင့် ဖြစ်ရေ။ ^[25]အေဒီ ၈ ရာစုနှစ် နန့် ၁၀ ရာစုနှစ်ကြားတွင် စိုက်ပျိုးရီးကို အခြီခံရေ ဗုဒ္ဓဘာသာ ဆီးလန်ဒရာ ဘုရင့်နိုင်ငံတော်နန့် ဟိန္ဒူဘာသာ မာတရန် ဘုရင့်နိုင်ငံတော်ရို့ ဂျားဗားကျွန်း ကုန်းတွင်းပိုင်းတွင် ဖွံ့ဖြိုးထွန်းကားလာခပြီးနောက် ပြန်လည်ကျဆင်းလာခရေ။ ၎င်းရို့ ချန်ထားရစ်ခရေမှာ ကြီးမြတ်ရေ ဘာသာရီး အထိမ်းအမှတ် အဆောက်အဦးတိ ဖြစ်ကြသည့် ဗောရောဗုဓော ၊ ဆီဝူး နန့် ပရမ်ဘနန် ရို့ ဖြစ်ကတ်ရေ။ ထိုအချိန်ရေ ရှေးဟောင်းဂျားဗားတွင် ဟိန္ဒူ နန့် ဗုဒ္ဓအနုပညာရို့ဧ ပြန်လည်စည်ပင်ထွန်းကားလာရေ ခေတ်ဟု ဆိုနိုင်ရေ။^[26] ၁၀ရာစုဧ ပထမ လေးပုံတစ်ပုံတွင် အွမ်ပူးဆင်းဒေါက်မှ ဘုရင့်နိုင်ငံတော်ဧ ဗဟို ကို ဂျားဗားကျွန်း အလယ်ပိုင်း မာတရန် ဒေသမှ အရှေ့ဂျားဗားဟိ ဘရန်တပ်စ် မြစ်ဝှမ်းသို့ ရွှေ့ပြောင်းခကာ အစ်စယားနားမင်းဆက်ကို တည်ထောင်ခရေ။ ^[27] ယပြီးနောက်တွင် ဟိန္ဒူ-ဗုဒ္ဓဘာသာတိုင်းပြည်တိ ဆက်တိုက် ပေါ်ထွန်း ပြိုပျက်ခပြီး အဲလင်ဂါအုပ်ချုပ်ရေ ကာဟူးရီပန်တိုင်းပြည်မှစ၍ ကာဒီရီ နန့် ဆင်းဟာဆာရီတိုင်းပြည် ရို့ အထိဖြစ်ရေ။ အနောက်ဂျားဗားတွင် ဆန်ယန်တာပက် ကျောက်စာ အရ ၁၀၃၀ ခုနှစ်တွင် ဆွန်ဒါတိုင်းပြည်ကို ပြန်လည်ထူထောင်ခရေဟု သိရရေ။ ဘာလီတွင်မူ ဝါမာဒေဝ မင်းဆက်မှ ဘာလီတိုင်းပြည်ကို ၁၀ ရာစုတွင် တည်ထောင်ခရေ။ ဟိန္ဒူရို့ဧ မာဂျာပါဟစ် တိုင်းပြည်အား ၁၃ ရာစု နှောင်းပိုင်းတွင် ဂါဂျာ မာဒါဧ ဦးဆောင်မှုဖြင့် အရှေ့ဂျားဗား၌ တည်ထောင်ခပြီး ၎င်းဧ ဩဇာလွှမ်းမိုးမှုရေ ဂနိခေတ် အင်ဒိုနီးရှားဧ နီရာ အတော်တိတိသို့ သက်ရောက်ခရေ။ ^[28]

အင်ဒိုနီးရှားကျွန်းစုတိ အတွင်း မွတ်စလင်တိ နီထိုင်မှုဧ အစောဆုံး အထောက်အထားမှာ ၁၃ ရာစု ဆူမတြာကျွန်း မြောက်ပိုင်းတွင် ဖြစ်ပြီး မွတ်စလင်ကုန်ရေတိရေ အရှေ့တောင်အာရှမှတဆင့် အစ္စလာမ်ခေတ်တွင် ပထမဆုံး ရောက်ဟိလာခကတ်ရေ။ ^[29] ထိုကျွန်းစုတိဧ အခြားအပိုင်းတိတွင် အစ္စလာမ်ဘာသာကို တဖြည်းဖြည်း ကူးပြောင်း ကိုးကွယ်လာခကတ်ပြီး ၁၆ ရာစု အကုန်တွင် ဂျားဗားကျွန်း နန့် ဆူမကြာကျွန်းရို့၌ အဓိက ဘာသာ ဖြစ်လာခရေ။ နီရာဒေသ အတော်တိတိတွင် အစ္စလာမ်ဘာသာရေ လက်ဟိ ယဉ်ကျေးမှု နန့် ကိုးကွယ်ယုံကြည်မှုတိအား ဖုံးလွှမ်းရောနှောလာခပြီး ထို့အတွက်ကြောင့် အင်ဒိုနီးရှားတွင် အစ္စလာမ်ဘာသာ အဓိက ဖြစ်လာခကာ အထူးအတွက်နန့် ဂျားဗားကျွန်းတွင် ဖြစ်ရေ။ ^[30]

ကိုလိုနီခေတ်

ဥရောပသားရို့နန့် ကျွန်းစုနေ လူမျိုးတိ ပုံမှန် အဆက်အသွယ်ပြုကြခြင်းရေ ၁၅၁၂ ခုနှစ်တွင် စတင်ခပြီး ပေါ်တူဂီကုန်ရေ ဖရန်စစ္စကို ဆီးဟုမ်း မှ ဇာတိပ္ဖိုလ်၊ လေးညှင်း နန့် ကရဝီးရို့အား မာလူကူးကျွန်းတွင် တစ်ဦးတည်း ချုပ်ကိုင်နိုင်ရန် ကြိုးစားရာမှ စခရေ။^[31] ဒတ်ချ် နန့် ဗြိတိသျှကုန်ရေရို့ရေ ၎င်းဧ နောက်မှ လိုက်လာခရေ။ ၁၆၀၂ တွင် ဒတ်ချ်ရို့မှ ဒတ်ချ်အရှေ့အိန္ဒိယ ကုမ္ပဏီကို တည်ထောင်ခပြီး နောက်ပိုင်း ဆယ်စုနှစ်တိတွင် ဒတ်ချ်ရို့မှ အမ်ဘိုးအီးနား နန့် ဘာတေးဗီးယားရို့တွင် ခြေကုပ်ရယူနိုင်ခရေ။ ၁၇ ရာစုနန့် ၁၈ ရာစု နှစ်တိတွင် ထိုကုမ္ပဏီရေ ကျွန်းစုတိအတွင်း လွှမ်းမိုးရေ အင်အားကြီး ဥရောပ အဖွဲ့ ဖြစ်လာခရေ။^[32]

ဒတ်ချ်အရှေ့အိန္ဒိယ ကုမ္ပဏီရေ ဒေဝါလီခံခရပြီးနောက် ၁၈၀၀ တွင် တရားဝင် ဖျက်သိမ်းခကာ ဒတ်ချ်အစိုးရမှ ဒတ်ချ်အရှေ့အင်ဒီ အဖြစ် နိုင်ငံပိုင် ကိုလိုနီ ထူထောင်ခရေ။ ^[33] ဒတ်ချ်ရို့ဧ ကိုလိုနီခေတ် တလျှောက်တွင် ဒတ်ချ်ရို့ဧ ထိန်းချုပ်မှုရေ ကမ်းရိုးတန်း အခြီစိုက်နီရာတိမှ အပ အခြားနီရာတိတွင် အားနည်းခရေ။ ၂၀ ရာစု အစောပိုင်းတွင်မှ ဒတ်ချ်ရို့ဧ လွှမ်းမိုးမှုရေ အင်ဒိုနီးရှားဧ လက်ဟိ နယ်နိမိတ်သို့ ဖြန့်ကျက်နိုင်ခရေ။ ^[34]ဒုတိယကမ္ဘာစစ် အတွင်း ဂျပန်ရို့ဧ သိမ်းပိုက်မှုမှ ဒတ်ချ်ရို့ဧ အုပ်စိုးမှုအား အဆုံးသတ်ခပြီး^[35] ယခင်က ချုပ်ငြိမ်းခရေ လွတ်လပ်ရီး လှုပ်ရှားမှုတိကို ပြန်လည် အသက်ဝင်စီခရေ။ ^[36]ယကေလည်းလည်း နောက်ပိုင်း ကုလသမဂ္ဂ အစီရင်ခံစာတိ အရ ဂျပန်ရို့ သိမ်းပိုက်ထားစဉ်အတွင်း လူ၄ သန်းမှာ အစာရေစာ ငတ်မွတ်မှုနန့် အဓမ္မ အလုပ်ခိုင်းစေမှုရို့ကြောင့် သေဆုံးခရရေ ဟု သိရရေ။^[37]

ဂနိခေတ်

ဂျပန်ရို့ လက်နက်ချပြီး ၂ ရက်အကြာတွင် ဩဇာတိက္ကမ ကြီးမားရေ အမျိုးသားခေါင်းဆောင်တိ ဖြစ်ကြသည့် ဆူကာနိုနန့် မိုဟာမက် ဟတ်တာ ရို့ရေ ၁၉၄၅ ခုနှစ် ဩဂုတ်လ ၁၇ တွင် အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံဧ လွတ်လပ်ရီးကို ကြေညာခပြီး^[38]^[39]^[40] အင်ဒိုနီးရှား လွတ်လပ်ရီး ကြိုတင်ပြင်ဆင်မှု ကော်မတီမှ သမ္မတ နန့် ဒုတိယ သမ္မတ အဖြစ် အသီးသီး ရွီးချယ်ခြင်း ခံခရရေ။ နယ်သာလန်မှ ၎င်းရို့ဧ အုပ်ချုပ်မှုကို ပြန်လည် အသက်သွင်းရန် ကြိုးစားခပြီး လက်နက်ကိုင် တိုက်ခိုက်မှုနန့် သံတမန် ရီးအရ ညှိနှိုင်းမှုတိ ဆက်လက် ဖြစ်ပေါ်ခရေ။ ၁၉၄၉ ခုနှစ်တွင် နိုင်ငံတကာ ဖိအားကြောင့် ဒတ်ချ်ရို့မှ အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံဧ လွတ်လပ်ရီးကို အသိအမှတ် ပြုခရကေလည်း ^[39]^[41] နယ်သာလန် နယူးဂီနီ မပါဝင်ခပေ။ ၁၉၆၂ ခုနှစ် နယူးယောက်သဘောတူညီချက် နန့် အငြင်းပွားမှု အပြီးမှနီပြီးကေ အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံ အတွင်းသို့ နယ်သာလန် နယူးဂီနီအား ပြန်လည် သွတ်သွင်းနိုင်ခရေ။ ^[42]ကုလသမဂ္ဂမှ ချမှတ်ထားရေ ၁၉၆၉ လွတ်လပ်စွာ ရွီးချယ်ခွင့် အက်ဥပဒေ အရ ပါပူအာ ပဋိပက္ခကို ဖြစ်ပွားစီခရေ။ ၄ နှစ်တာ တိုက်ပွဲဝင် ကာလအတွင်း အဓိက ပြည်တွင်း နိုင်ငံရီး၊ လူမှုရီး နန့် ဂိုဏ်းဂဏ ကွဲပြားမှုတိ ဟိကေလည်း အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံရေ လွတ်လပ်ရီး အတွက် တိုက်ပွဲဝင်ရာတွင် ညီညွတ်ရီး ရဟိခရေ။

၁၉၅၀ ခုနှစ် နှောင်းပိုင်းကာလတိတွင် ဆူကာနိုရေ အင်ဒိုနီးရှားအား ဒီမိုကရေစီနိုင်ငံ အဖြစ်မှ အာဏာသျှင်နိုင်ငံ အဖြစ်သို့ ပြောင်းလဲခပြီး သူဧ ဩဇာအာဏာကို ဆန့်ကျင့်ဘက် အဖွဲ့နှစ်ခု ဖြစ်ရေ စစ်တပ် နန့် အင်ဒိုနီးရှား ကွန်မြူနစ် ပါတီ ရို့ အကြား မျှခြေယူပြီး ထိန်းသိမ်းခရေ။ ^[43] ၁၉၆၅ စက်တင်ဘာ ၃၀ အာဏာသိမ်းရန် ကြိုးပမ်းမှုအား စစ်တပ်မှ ရင်ဆိုင်ခပြီးနောက် ထိုအာဏာသိမ်းရန် ကြိုးပမ်းမှုအတွက် အင်ဒိုနီးရှား ကွန်မြူနစ်ပါတီအား အပြစ်တင်ခပြီး စနစ်တကျ ဖျက်ဆီးနိုင်ခကာ ကွန်မြူနစ်တိ၊ တရုတ်လူမျိုးတိ၊ လက်ဝဲဝါဒီဟု စွပ်စွဲခံရသူတိကို ကြမ်းတမ်းစွာ သတ်ဖြတ်ဖယ်ရှားမှုကြီး ဖြစ်ပေါ်ခရေ။^[44]^[45]^[46] အများစု လက်ခံထားရေ ကိန်းဂဏန်း အရ လူ ၅၀၀,၀၀၀ နန့် ၁ သန်းကြား သတ်ဖြတ်ခြင်းခံရရေဟု ခန့်မှန်းကတ်ပြီး အချို့မှ ၂ သန်းမှ ၃ သန်းအထိ သတ်ဖြတ်ခံခရရေဟု ဆိုရေ။ ^[47]^[48]^[49] စစ်တပ်ဧ ခေါင်းဆောင် ဗိုလ်ချုပ်ကြီး ဆူဟာတိုမှ နိုင်ငံရီးအရ အားနည်းနီရေ ဆူဟာတိုအား အကွက်ရွှေ့ကာ ၁၉၆၈ ခုနှစ် မတ်လတွင် တရားဝင် ခန့်အပ်ရေ သမ္မတ ဖြစ်လာခရေ။ သူဧ နယူးအော်ဒါအစိုးရ^[50] အား အမေရိကန် ပြည်ထောင်စုမှ ထောက်ခံခပြီး ^[51]^[52]^[53] ၎င်းရို့မှ နိုင်ငံခြား တိုက်ရိုက်ရင်းနှီးမြှုပ်နှံမှုတိအား အားပီးခအတွက်နန့် နောက်ထပ် ဆယ်စုနှစ် ၃ ခုအတွင်း စီးပွားရီး သိသာစွာ တိုးတက်လာမှု အတွက် အဓိက အချက်တစ်ခု ဖြစ်လာခရေ။ ယကေလည်းလည်း ဆူဟာတိုဧ အစိုးရအား အများစုမှ အကျင့်ပျက်ခြစားခြင်း နန့် နိုင်ငံရီးအရ အများုက်အခံတိကို ဖိနှိပ်ခြင်း ရို့အတွက် စွပ်စွဲခကတ်ရေ။^[54]^[55]^[56]

အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံရေ ၁၉၉၇ အာရှငွေကြေးဂယက်ဧ ရိုက်ခတ်မှုဒဏ်ကို အဆိုးရွားဆုံး ခံစားရရေ နိုင်ငံဖြစ်ရေ။.^[57] ထို့အတွက်ကြောင့် နယူးအော်ဒါ အစိုးရအား မကျေနပ်မှုတိ တိပြားလာခပြီး နိုင်ငံတဝှမ်းတွင် အုံနန့်ကျင်းနန့် ဆန္ဒပြမှုတိ ဖြစ်ပွားခကာ နောက်ဆုံး ၁၉၉၈ မေလ ၂၁ ရက်တွင် ဆူဟာတို နုတ်ထွက်ပီးခရရေ။ ^[58] ၁၉၉၉ တွင် အရှေ့တီမောမှ အင်ဒိုနီးရှားမှ ခွဲထွက်ရန် ဆန္ဒခံယူပွဲတွင် ခွဲထွက်ရန် ဆန္ဒပြုခကတ်ပြီး အင်ဒိုနီးရှားရို့ဧ ၂၅ နှစ်ကြာ စစ်ဘက်ကျူးကျော်မှု အပြီးတွင် ဖြစ်ကာ ထိုအဖြစ်အပျက်အား နိုင်ငံတကာမှ အရှေ့တီမောနိုင်ငံသားရို့အား ဖိနှိပ်မှုအဖြစ် ဝိုင်းဝန်းရှုံ့ချခကတ်ရေ။ ^[59] ဆူဟာတို ပြုတ်ကျပြီးနောက်ပိုင်းတွင် ဒီမိုကရေစီ လုပ်ငန်းစဉ်ကို ဖော်ဆောင်ရာ၌ ဒေသတွင်း ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့်တိကို ထည့်သွင်းခပြီး ၂၀၀၄ ခုနှစ်တွင် ပထမဆုံး သမ္မတ တိုက်ရိုက်ရွေးကောက်ပွဲကို ကျင်းပနိုင်ခရေ။^[60] နိုင်ငံရီးနန့် စီးပွားရီး မတည်ငြိမ်မှုတိ၊ လူထု အုံကြွမှုတိ၊ အကျင့်ပျက်ခြစားမှုတိ နန့် အကြမ်းဖက်တိုက်ခိုက်မှုတိကြောင့် ဖွံ့ဖြိုးမှု နှေးကွေးခကေလည်း လတ်တလောနှစ်တိတွင် စီးပွားရီးတိုးတက်မှုရေ အလွန်ပင် ကောင်းမွန်ခရေ။ မတူညီရေ ဘာသာရီး နန့် လူမျိုးစု အစုအဖွဲ့တိကြားတွင် အများအားဖြင့် အေးချမ်းစွာ ယှဉ်တွဲနီထိုင်နိုင်ကြကေလည်း ဂိုဏ်းဂဏကွဲပြားမှုတိနန့် အကြမ်းဖက်မှုတိမှာ ဆက်လက် ဖြစ်ပေါ်နေခရေ။ ^[61] ၂၀၀၅ ခုနှစ်တွင် အာချေးဟိ ခွဲထွက်မှု အတွက် လက်နက်ကိုင် ပဋိပက္ခအား နိုင်ငံရီးနည်းဖြင့် ဖြေသျှင်းနိုင်ခရေ။ ^[62]

ပထဝီဝင်

အင်ဒိုနီးရှားနန့် အိုရှန်းနီးယားတွင် အမြင့်ဆုံးတောင်ဖြစ်ရေ ပါပူအာပြည်နယ်ဟိ ပွန်ချပ်ဂျာယား

အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံရေ တောင်လတ္တီကျု ၁၁° မှ မြောက်လတ္တီကျု ၆° အတွင်း၊ အရှေ့လောင်ဂျီကျု ၉၅° မှ ၁၄၁° အတွင်း တည်ဟိရေ။ ကမ္ဘာပေါ်တွင် အကြီးဆုံး ကျွန်းစုနိုင်ငံဖြစ်ပြီး အရှေ့မှ အနောက်သို့ ၃,၁၈၁မိုင် (၅,၁၂၀ ကီလိုမီတာ) နန့် မြောက်မှတောင်သို့ ၁,၀၉၄မိုင် (၁,၇၆၀ ကီလိုမီတာ) ရှည်လျားရေ။ ^[63] နိုင်ငံတော် မြေပုံရီးဆွဲရီးအေဂျင်စီမှ ၂၀၀၇ ခုနှစ် မှ ၂၀၁၀ ခုနှစ်အတွင်း တိုင်းတာလေ့လာမှုတိအရ အင်ဒိုနီးရှားတွင် ကျွန်းပေါင်း ၁၃,၄၆၆ ကျွန်း ဟိပြီး^[64] အီကွေတာဧ နှစ်ဘက်စလုံးတွင် ဖြန့်ကျက် တည်ဟိကာ ကျွန်း ၆,၀၀၀ ကျော်တွင် လူနီထိုင်ကတ်ရေ။ ^[2] အကြီးဆုံးကျွန်းတိမှာ ဆူမတြာကျွန်း၊ ဂျားဗားကျွန်း၊ ဘော်နီယိုကျွန်း (ဘရူနိုင်းနိုင်ငံ မလေးရှားနိုင်ငံ ရို့နန့် အတူ ပိုင်ဆိုင်ရေ။) ၊ ဆူလာဝေစီကျွန်း နန့် နယူးဂီနီကျွန်း (ပါပူအာနယူးဂီနီ နန့် အတူတကွ ပိုင်ဆိုင်ရေ။) ရို့ ဖြစ်ကတ်ရေ။ အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံရေ ဘော်နီယိုကျွန်းပေါ်တွင် မလေးရှားနန့် လည်းကောင်း ၊ နယူးဂီနီကျွန်းပေါ်တွင် ပါပူအာ နယူးဂီနီနိုင်ငံ နန့် လည်းကောင်း၊ တီမောကျွန်းပေါ်တွင် အရှေ့တီမောနိုင်ငံ နန့် လည်းကောင်း ကုန်းမြေ နယ်နိမိတ် ချင်းထိစပ်လျက် ဟိရေ။ စင်ကာပူနိုင်ငံ၊ မလေးရှားနိုင်ငံ၊ ဗီယက်နမ်နိုင်ငံ၊ ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံ နန့် ပလောနိုင်ငံ ရို့နန့် မြောက်ဘက်တွင် ကျဉ်းမြောင်းရေ ရေလက်ကြားဖြင့် ပင်လယ်ရေနယ်နိမိတ်ချင်း ထိစပ်နေပြီး တောင်ဘက်တွင် ဩစတြေးလျနိုင်ငံနန့် ပင်လယ်ရေပြင်နယ်နိမိတ်ချင်း ထိစပ်လျက် ဟိရေ။

အရှေ့ဂျားဗားဟိ ဆမယ်ရူးတောင်နန့် ဘရိုမိုတောင်။ အင်ဒိုနီးရှားရေ ကမ္ဘာပေါ်ဟိ မီးတောင်တိ အလှုပ်ရှား အတက်ကြွဆုံး နိုင်ငံတိတွင် အပါအဝင်ဖြစ်ရေ။

၁၆,၀၂၄ပေ (၄,၈၈၄ မီတာ) မြင့်ရေ ပွန်ချပ်ဂျာယားတောင်ရေ အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံဧ အမြင့်ဆုံးတောင်ဖြစ်ပြီး ဆူမတြာကျွန်းဟိ တိုဘာရေကန်ရေ အကြီးဆုံးရေကန်ဖြစ်ကာ ၄၄၂ စတုရန်းမိုင် (၁,၁၄၅ စတုရန်းကီလိုမီတာ) ကျယ်ဝန်းရေ။ အင်ဒိုနီးရှားဧ အကြီးဆုံးမြစ်တိမှာ ကာလီမန်တန် နန့် နယူးဂီနီရို့တွင် ဟိပြီး ၎င်းရို့တွင် ကာပူဝါမြစ်၊ ဘာရီတိုမြစ်၊ မမ်ဘယ်ရာမိုမြစ်၊ ဆီပစ်မြစ် နန့် မဟာကမ်မြစ်ရို့ ပါဝင်ကာ ထိုမြစ်ရို့ရေ ကျွန်းအတွင်း မြစ်အနီး နီထိုင်ကြသူတိအတွက် သယ်ယူပို့ဆောင်ရီး နန့် ဆက်သွယ်ရီး လမ်းကြောင်း ဖြစ်ကတ်ရေ။ ^[65]

ရာသီဥတု

အီကွေတာတလျှောက်တွင် တည်ဟိရေ အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံဧ ရာသီဥတုရေ တစ်နှစ်ပတ်လုံး သမမျှတရေ။ ^[66]အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံတွင် စိုစွတ်ရေ ရာသီဥတု နန့် ခြောက်သွေ့ရေ ရာသီဥတု ဟူ၍ ရာသီဥတု နှစ်မျိုးသာ ဟိပြီး နွေရာသီ နန့် ဆောင်းရာသီကဲ့သို့ရေ ရာသီဥတုမျိုးမဟိပေ။ ^[67] အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံဧ နီရာတော်တော်တိတိတွင် ခြောက်သွေ့ရေ ရာသီဥတုရေ ဧပြီလမှ အောက်တိုဘာလ အတွင်း ဖြစ်ပြီး စိုစွတ်ရေ ရာသီဥတုရေ နိုဝင်ဘာလ မှ မတ်လအတွင်း ဖြစ်ရေ။ ^[67] အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံဧ ရာသီဥတုမှာ လုံးဝနီးပါး အပူပိုင်းဖြစ်ပြီး အဓိက ကျွန်းတော်တော်တိတိတွင် အပူပိုင်းမိုးသစ်တောရာသီဥတု ကြီးစိုးရေ။ ဂျားဗားကျွန်းဧ မြောက်ဘက် ကမ်းရိုးတန်း၊ ဆူလာဝေစီကျွန်းဧ တောင်ဘက်နန့် အရှေ့ဘက် ကမ်းရိုးတန်း နန့် ဘာလီကျွန်းရို့တွင် အပူပိုင်းမုတ်သုံ ရာသီဥတု ဟိပြီး ဂျားဗားအလယ်ပိုင်း အချို့နီရာတိ၊ ဂျားဗားအရှေ့ပိုင်းမြေနိမ့်ဒေသ၊ ပါပူအာ ကမ်းရိုးတန်းတောင်ပိုင်း နန့် လုံဘောက်ကျွန်း အရှေ့ဘက်ဟိ ကျွန်းငယ်တိတွင် ဆာဗားနား ရာသီဥတု ဟိရေ။ ယကေလည်းလည်း ပင်လယ်ရေမျက်နှာပြင်ထက် ပေ ၄,၃၀၀ မှ ၄,၉၀၀ ကြား (မီတာ ၁,၃၀၀ မှ မီတာ ၁,၅၀၀ကြား) မြင့်ရေ တောင်ကုန်း ထူထပ်ရေ နီရာတိတွင် အေးမြရေ ရာသီဥတု ဟိရေ။ မိုးသစ်တော ရာသီဥတုနန့် နီးစပ်ရေ ကုန်းမြင့်ဒေသတိတွင် သမုဒ္ဒရာရာသီဥတု (ကိုပန်ရာသီဥတု အမျိုးအစား "Cfb") ပို၍ ဟိတတ်ပြီး တစ်နှစ်ပတ်လုံး မိုးရေချိန် တသမတ်တည်း ရဟိရေ။ အပူပိုင်း မုတ်သုံရာသီဥတု နန့် ဆဗားနား ရာသီဥတု ရို့နန့် နီးကပ်စွာ တည်ဟိပြီး ထင်ရှားရေ ခြောက်သွေ့ရာသီဥတုဟိသည့် ကုန်းမြင့်ဒေသတိတွင် အပူပိုင်းဆန်ရေ ကုန်းမြင့် ရာသီဥတု (ကိုပန်ရာသီဥတုအမျိုးအစား "Cwb") ဟိတတ်ရေ။

ကာလီမန်တန် နန့် ဆူမတြာကျွန်း ဒေသတိရေ ရာသီဥတု တစ်ခုနန့်တစ်ခု မိုးရေချိန် နန့် အပူချိန် တဖဲ့ချေသာ ကွာခြားလေ့ဟိပြီး အခြားကျွန်းတိ ဖြစ်ရေ နူဆာ တန်ဂါရာရို့ရေ ခြောက်သွေ့ရေ ရာသီဥတုတွင် မိုးခေါင်၍ အလွန်အမင်းခြောက်သွေ့ပြီး စိုစွတ်ရေ ရာသီဥတုတွင် ရေကြီးတတ်ရေ။ အထူးအတွက်နန့် အနောက် ဆူမတြာ၊ အနောက် ကာလီမန်တန်၊ အနောက်ဂျားဗျား နန့် ပါပူအာ ရို့တွင် မိုးရွာကျမှု အလွန်အမင်း တိပြားရေ။ ဆူလာဝေဆီဧ တချို့အပိုင်းတိနန့် ဆွန်ဘာကဲ့သို့ရေ ဩစတြေးလျနန့် နီးစပ်ရေ အပိုင်းတိရေ ခြောက်သွေ့ရေ။ အင်ဒိုနီးရှား ဧရိယာဧ ၈၁% ခန့်ဟိရေ တသမတ်တည်းဟိသည့် ပူနွေးရေ ရေထုကြောင့် ကုန်းမြေပေါ်ဟိ အပူချိန်ရေ တသမတ်တည်း ဟိတတ်ရေ။ ပျမ်းမျှ အပူချိန်မှာ ကမ်းရိုးတန်းလွင်ပြင်တွင် ၂၈ ဒီဂရီ စင်တီဂရိတ် (၈၂.၄ ဒီဂရီ ဖာရင်ဟိုက်)၊ ကုန်းတွင်းပိုင်းနန့် တောင်ကုန်းဒေသရို့တွင် ပျမ်းမျှအားဖြင့် ၂၆ ဒီဂရီ စင်တီဂရိတ် (၇၈.၈ ဒီဂရီ ဖာရင်ဟိုက်)၊ မြင့်မားရေ တောင်ကုန်းဒေသတိတွင် ၂၃ ဒီဂရီ စင်တီဂရိတ် (၇၃.၄ ဒီဂရီ ဖာရင်ဟိုက်) ဟိရေ။ ပျမ်းမျှ စိုထိုင်းဆမှာ ၇၀% မှ ၉၀% အတွင်း ဟိရေ။ လေတိုက်ခတ်မှုရေ အတန်အသင့်သာ ဖြစ်ပြီး ယေဘုယျအားဖြင့် မှန်းဆနိုင်ရေ။ ဇွန်လမှ အောက်တိုဘာလ အထိ မုတ်သုံလီရေ တောင်ဘက်နန့် အရှေ့ဘက်ရို့မှ တိုက်ခတ်ပြီး နိုဝင်ဘာလမှ မတ်လအထိ အနောက်မြောက်ဘက်မှ တိုက်ခတ်ရေ။ အင်ဒိုနီးရှား ရေပြင်တွင် ရွက်လွှင့်လားလာသူတိအတွက် တိုင်ဖွန်း မုန်တိုင်းနန့် ကြီးမာရေ မုန်တိုင်းကြီးတိဧ အန္တရာယ်မှာ နည်းပါးကေလည်း အဓိကအန္တရာယ်မှာ လုံဘောက် နန့် ဆေ့ရပ် ရေလက်ကြားရို့မှ ရေစီးသန်ရေ ရေစီးကြောင်းတိ ဖြစ်ရေ။

ဘူမိဗေဒ

တက်တိုနစ် သဘော အရ အင်ဒိုနီးရှားရေ အလွန်ပင် မတည်ငြိမ်ရေ ဒေသဖြစ်အတွက်နန့် အင်ဒိုနီးရှားတွင် တိပြားလှစွာရေ မီးတောင်တိနန့် မကြာမကြာ လှုပ်ရှားရေ မြေငလျင်တိ ဟိရေ။ ၎င်းရေ အင်ဒို-ဩစတြေးလျ ကျောက်လွှာထု နန့် ပစိဖိတ် ကျောက်လွှာထုရို့ ယူရီးရှန်းကျောက်လွှာထုအောက်သို့ တိုးဝင်ပြီး မြေအောက် ၁၀၀ ကီလိုမီတာ (၆၂ မိုင်) ခန့်တွင် အရည်ပျော်နီရေ ပစိဖိတ် အနားပတ်လည် ငလျင်ရပ်ဝန်းတွင် တည်ဟိရေ။ မီးတောင်တိရေ ဆူမတြာ၊ ဂျားဗား၊ ဘာလီ၊ နူဆာတန်ဂရာ မှ တဆင့် မာလူကူးဟိ ဘန်ဒါကျွန်းတိ၊ ထိုမှတဆင့် အရှေ့မြောက်ဘက်ဟိ ဆူလာဝေစီ အထိ ဆက်တိုက်ဟိရေ။ ^[68] မီးတောင် ၄၀၀ တွင် ၁၃၀ မှာ မီးတောင်သျှင်တိ ဖြစ်ရေ။ ^[69] ၁၉၇၂ ခုနှစ်မှ ၁၉၉၁ ခုနှစ်ကြားတွင် မီးတောင် ပေါက်ကွဲမှု ၂၉ ကြိမ်ဖြစ်ပွားခပြီး အများစုမှာ ဂျားဗားတွင် ဖြစ်ရေ။ မီးတောင်ပြာတိကြောင့် မြေဩဇာကောင်းမွန်ရေ မြေကြီးတိ ဖြစ်ပေါ်စေပြီး (ဂျားဗားနန့် ဘာလီရို့တွင် သမိုင်းအရ လူနေသိပ်ရီးရသည့် အကြောင်းရင်း တစ်ရပ်လည်း ဖြစ်ရေ။)^[70] အချို့ဒေသတိတွင်မူ စိုက်ပျိုးမွေးမြူရီးအတွက် အခြီအနေကို ခန့်မှန်းမရ ဖြစ်စေရေ။^[71]

ဂနိခေတ် တိုဘာရေကန် နီရာတွင် ဘီစီ ၇၀,၀၀၀ ခန့်က အလွန်ကြီးမားရေ ဧရာမ မီးတောင်ကြီးတစ်ခု ပေါက်ကွဲခရေ။ လွန်ခရေ နှစ်ပေါင်း ၂၅ သန်းအတွင်း ကမ္ဘာမြေပေါ်တွင် အကြီးမားဆုံး မီးတောင်ပေါက်ကွဲမှု ဖြစ်ပြီး ၎င်းဧ အကျိုးဆက်ကြောင့် ကမ္ဘာတဝှမ်း ပြာတိ ဖုံးလွှမ်းကာ နေရောင်ခြည်ကို ကာဆီးအတွက်နန့် မီးတောင်ကြောင့် ပေါ်ပေါက်ရေ ဆောင်းရာသီဥတု နန့် အေးမြရေ ရာသီဥတု ဖြစ်ပေါ်စီခပြီး လူရို့ဧ ဆင့်ကဲပြောင်းလဲမှုတွင် မျိုးရိုးဗီဇအပြောင်းအလဲကို အဟန့်အတား ဖြစ်ခရေ။ ယကေလည်းလည်း ထိုပေါက်ကွဲမှုဧ သက်ရောက်မှု အများအကျကိုမူ အငြင်းပွားနီကတ်ဆဲ ဖြစ်ရေ။ ^[72]^[73]^[74] ဂနိခေတ်ဧ အပြင်းထန်ဆုံးရေ မီးတောင်ပေါက်ကွဲမှု ၂ ခုရေ အင်ဒိုနီးရှားကျွန်းစုတွင် ဖြစ်ပွားခရေ။ ယခင် နှစ် ၁၀,၀၀၀ အတွင်း အပြင်းထန်ဆုံးရေ ပေါက်ကွဲမှုဖြစ်သည့် ၁၈၁၅ တမ်ဘိုရာ မီးတောင်ပေါက်ကွဲမှုကြောင့် လူပေါင်း ၉၂,၀၀၀ ဦး သေဆုံးခရပြီး မီးတောင်ပေါက်ကွဲမှုမှ ထွက်လာရေ ပြာမှုန့်တိရေ အရှေ့တောင်အာရှပေါ်တွင် စောင်ဖြင့်အုပ်ထားသည့်ပမာ လွှမ်းခြုံလားကာ တစ်ပတ်ခန့်မျှ အမှောင်ကျခရေ။ မြောက်ကမ္ဘာခြမ်းအား ၁၈၁၆ ခုနှစ်တွင် နွေရာသီ မဟိရေနှစ် ဖြစ်စီခရေ။^[75] ၁၈၈၃ ကရာကတောင်း မီးတောင်ပေါက်ကွဲမှုရေ သမိုင်းတင်ပြီးခေတ်အတွင်း အကျယ်လောင်ဆုံးရေ အသံ ကို ပေါ်ထွက်စီခကာ^[76] ပေါက်ကွဲမှုနန့် ၎င်းကြောင့် ဖြစ်ပွားရေ ဆူနာမီ ကြောင့် လူပေါင်း ၄၀,၀၀၀ သေဆုံးခရေ။ ပေါက်ကွဲပြီး နှစ်တိအတွင်း ကမ္ဘာတဝှမ်း၌ သိသာထင်ရှားရေ သက်ရောက်မှုတိ ဖြစ်ပေါ်ခရေ။ ^[77] ငလျင်နန့် ပတ်သက်ရေ လတ်တလော ကပ်တိမှာ ၂၀၀၄ အိန္ဒိယသမုဒ္ဒရာ ငလျင် နန့် ဆူနာမီ ဖြစ်ပြီး မြောက်ဆူမတြာတွင် လူပေါင်း ၁၆၇,၇၃၅ ဦးခန့် သေဆုံးခကာ^[78] အခြားတစ်ခုမှဦ ၂၀၀၆ ခုနှစ် ယော့ယာကာတာ ငလျင်ဖြစ်ရေ။

ဇီဝမျိုးကွဲတိ

အင်ဒိုနီးရှား ဒေသိယ မျိုးစိတ်တိ။ ထိပ်ဆုံးမှစ၍ လက်ယာရစ် : Rafflesia arnoldii ၊ လူဝံ၊ greater bird-of-paradise နန့် ကိုမိုဒိုနဂါး.

အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံဧ အရွယ်အစား၊ အပူပိုင်း ရာသီဥတုနန့် ကျွန်းပုံစံဟိရေ ပထဝီဝင်ရို့ကြောင့် ဇီဝမျိုးကွဲ အမြောက်အမြားကို ထောက်ပံ့ပီးထားနိုင်ရေ။ ၎င်းဧ ဒေသရင်း အပင်တိနန့် ဒေသရင်းတိရစ္ဆာန်တိရေ အာရှ နန့် ဩစတြေးလျေးရှန်း မျိုးစိတ်တိ ရောနှောထားခြင်း ဖြစ်ရေ။^[79] ဆွန်ဒါ ကမ်းဦးရေတိမ်ပိုင်း ပေါ်တွင်ဟိရေ ကျွန်းတိ (ဆူမတြ၊ ဂျားဗား၊ ဘော်နီယို၊ ဘာလီ) ရို့ရေ ယခင်က အာရှကုန်းမကြီးနန့် ဆက်နီကတ်အတွက်နန့် အာရှမျိုးရင်း တိရစ္ဆာန် မြောက်မြားစွာ ဟိရေ။ အကောင်ကြီးတိဖြစ်ကတ်ရေ ဆူမတြာကျား၊ ကြံ့၊ လူဝံ၊ အာရှဆင် နန့် ကျားသစ်ရို့မှာ တစ်ချိန်က အရှေ့ဘက် ဘာလီအထိပင် အများအပြား ပျံ့နှံ့နေခကေလည်း အကောင်ရေနန့် ပျံ့နှံ့မှုမှာ လတ်တလောတွင် သိသာစွာ ကျဆင်းလာရေ။ ဆူမတြာ နန့် ကာလီမန်တန်ရို့တွင် အာရှမျိုးစိတ်တိ ပို၍တိရေ။ သစ်တောတိရေ နိုင်ငံဧ ၇၀% ကို ဖုံးလွှမ်းလျက် ဟိရေ။ ^[80] ယကေလည်းလည်း အရွယ်အစားအားဖြင့် သေးငယ်ပြီး လူနေထူထပ်ရေ ဂျားဗားတွင် လူရို့နီထိုင်ရန် နန့် စိုက်ပျိုးမွေးမြူရန် အတွက် သစ်တောများစွာကို ခုတ်ထွင်ဖယ်ရှားပြီး ဖြစ်ရေ။ တိုက်ကြီးတိဧ ကုန်းမြေထုမှ ကာလကြာမြင့်စွာကတည်းက ကွဲထွက်လာခရေ ဆူလာဝေစီ၊ နူဆာ တန်ဂါရာ နန့် မာလူကူး ရို့တွင် ၎င်းရို့ဘာသာ သီးသန့်ဖြစ်နီရေ ဒေသရင်း အပင်တိ နန့် တိရစ္ဆာန်တိ ဟိကတ်ရေ။^[81] ပါပူအာရေ ဩစတြေးလျ ကုန်းမကြီးဧ အစိတ်အပိုင်း ဖြစ်အတွက်နန့် သီးသန့် ဒေသရင်း အပင်တိနန့် တိရစ္ဆာန်တိ ဟိပြီး ဩစတြေးလျနန့် နီးစပ်စွာ အမျိုးတော်ကြကာ ငှက်မျိုးစိတ် ၆၀၀လည်း အပါအဝင် ဖြစ်ရေ။^[82]

အင်ဒိုနီးရှားရေ ကမ္ဘာပေါ်တွင် ဩစတြေးလျပြီးကေ ဒုတိယမြောက် ဒေသိယ မျိုးစိတ် အများဆုံးဟိရာ ဒေသဖြစ်ပြီး ငှက်မျိုးစိတ် ၁,၅၃၁ ခုအတွင်းမှ ၃၆% နန့် နို့တိုက်သတ္တဝါမျိုးစိတ် ၅၁၅ခု အတွင်းမှ ၃၉% ရို့ရေ ဒေသိယမျိုးစိတ်တိ ဖြစ်ရေ။^[83]အင်ဒိုနီးရှားဧ ၈၀,၀၀၀ ကီလိုမီတာ (၅၀,၀၀၀ မိုင်) ရှည်လျားရေ ကမ်းရိုးတန်းအား အပူပိုင်းပင်လယ်တိမှ ဝန်းရံလျက် ဟိသည့်အတွက် နိုင်ငံဧ ဇီဝမျိုးကွဲတိ အလွန်တိပြားခြင်းအတွက် အထောက်အပံ့ပီးနေသကဲ့သို့ပင် ဟိရေ။ အင်ဒိုနီးရှားတွင် ပင်လယ်အမျိုးမျိုးနန့် ဂေဟစနစ် အမျိုးမျိုး ဟိကာ ပင်လယ်ကမ်းခြေတိ၊ သဲရေင်ခုံတိ၊ ပင်လယ်ဝတိ၊ လမုတောတိ၊ သန္တာကျောက်တန်းတိ၊ ပင်လယ်ရေအောက် မြက်ခင်းပြင်တိ၊ ကမ်းရိုးတန်း လတာပြင်တိ၊ ဒီလှိုင်းပြင်တိ၊ အယ်လဂျီပြင်တိ နန့် ကျွန်းငယ်ဂေဟစနစ်တိ ပါဝင်ရေ။ ^[10] အင်ဒိုနီးရှားရေ သန္တာတြိဂံနိုင်ငံတိမှ နိုင်ငံတစ်နိုင်ငံဖြစ်ပြီး အရှေ့အင်ဒိုနီးရှားတွင်ပင် သန္တာကျောက်တန်းနေ ငါးမျိုးစိတ် ၁,၆၅၀ ကျော် ဟိရေ။^[84]

ဗြိတိသျှ သဘာဝပညာသျှင် အဲဖရက် ရပ်ဆဲလ် ဝေါလေ့စ် မှ အင်ဒိုနီးရှားဟိ အာရှမျိုးစိတ်တိ နန့် ဩစတြေးလျေးရှန်းမျိုးစိတ်တိ ပျံ့နှံ့နေမှုကို ပိုင်းခြားထားရေမျဉ်းကို ဖော်ပြခရေ။^[85] ဝေါလေ့စ်မျဉ်းဟု ခေါ်ရေ ထိုမျဉ်းရေ ဆွန်ဒါရှဲ့ ဧ အစွန်းပိုင်းနားတွင် မြောက်မှတောင်သို့ ပြေးနေပြီး ကာလီမန်တန် နန့် ဆူလာဝေစီကြား၊ ကျဉ်းမြောင်းရေ လုံဘောက်ရေလက်ကြားတလျှောက်၊ လုံဘောက်နန့် ဘာလီကြားရို့ ဖြစ်ရေ။ မျဉ်း ဧ အနောက်ဘက်တွင် ဒေသရင်း အပင်တိနန့် တိရစ္ဆာန်တိရေ အာရှဆန်ပြီး လုံဘောက်မှ အရှေ့သို့လားရေ အခါတွင် ဩစတြေးလျဆန်လားရေမှာ ဝီဘာမျဉ်းဧ ထိပ်သို့တိုင်အောင် ဖြစ်ရေ။ ၁၈၆၉ခုနှစ်တွင် သူရီးသားခရေ "မလေးကျွန်းစု" ဆိုရေ စာအုပ်တွင် ဝေါလေ့စ်ရေ ထိုဒေသတွင်သာ တွိ့ရရေ မျိုးစိတ်အမျိုးမျိုးကို ဖော်ပြထားခရေ။^[86] သူဧ မျဉ်းနန့် နယူးဂီနီကြားဟိ ကျွန်းတိဟိရာ ဒေသကို အခုအခါ "ဝေါလေးရှား" ဟု နာမည်ပီးထားကတ်ရေ။^[85]

သဘာဝပတ်ဝန်းကျင်

အင်ဒိုနီးရှားဧ တိပြားလှပြီး တိုးပွားလျက် ဟိရေ လူဦးရေ နန့် အကေအမြန် စက်မှုလုပ်ငန်း ဖွံ့ဖြိုးလာခြင်းကြောင့် ပြင်းထန်ရေ သဘာဝပတ်ဝန်းကျင်ဆိုင်ရာ ပြဿနာတိကို ဖြစ်ပေါ်စေရေ။ ဆင်းရဲမွဲတေမှု မြင့်မားခြင်း နန့် အရင်းအမြစ် မလုံလောက်ရေ အုပ်ချုပ်ရီးကြောင့် ထိုပြဿနာတိရေ အမြဲဆိုပိုင် အရီးမကြီးရေ အဆင့်တွင်သာ ဟိရေ။^[87] ပြဿနာတိတွင် မီးစိုက်ရရေမြေတိ ပြုန်းတီးခြင်း၊ တရားမဝင်နည်းဖြင့် သစ်တောအကြီးအကျယ် ပြုန်းတီးစေခြင်း နန့် ၎င်းရို့နန့် သက်ဆိုင်ရေ တောမီးတိကြောင့် သိပ်ရီးရေ မီးခိုးမြူတိ အင်ဒိုနီးရှား အနောက်ပိုင်း၊ မလေးရှား နန့် စင်ကာပူ ရို့အပေါ်တွင် ဖုံးလွှမ်းစေခြင်း၊ အဏ္ဏဝါ အရင်းအမြစ်တိကို အလွန်အကျွံ ထုတ်ယူသုံးစွဲခြင်း ရို့အပြင် အကေအမြန် မြို့ပြဖွံ့ဖြိုးခြင်း နန့် စက်မှုလုပ်ငန်းဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်စေခြင်း ရို့နန့် ဆက်စပ်နီရေ သဘာဝ ပတ်ဝန်းကျင်ဆိုင်ရာ ပြဿနာတိ ဖြစ်သည့် လေထုညစ်ညမ်းခြင်း၊ ယာဉ်ကြောပိတ်ဆို့ခြင်း၊ အမှိုက်စီမံခန့်ခွဲမှု နန့် စိတ်ချရရေ ရေနန့် အညစ်အကြေး ဝန်ဆောင်မှုရို့ ဖြစ်ကတ်ရေ။ ^[87] အင်ဒိုနီးရှားရေ ပျမ်းမျှအောက်တွင် ဟိကေလည်း တဖဲ့ချေမျှ တိုးတက်မှုဟိသည့် ကမ္ဘာလုံးဆိုင်ရာ သဘာဝပတ်ဝန်းကျင် ဆိုင်ရာ ညွှန်းကိန်း ဟိကာ ၂၀၁၆ တွင် နိုင်ငံပေါင်း ၁၈၀ ၌ အဆင့် ၁၀၇ ဟိရေ။ ထိုအဆင့်ရေ အာရှ-ပစိဖိတ် ဒေသတွင်လည်း ပျမ်းမျှအောက်တွင် ဟိပြီး ထိုင်းနိုင်ငံဧ နောက်တွင် ဟိကာ တရုတ်နိုင်ငံထက်မူ အဆင့်ပိုမြင့်ရေ။ ^[88]

အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံဧ သစ်တောပြုန်းတီးမှု အများစုမှာ ဆီအုန်းလုပ်ငန်းချဲ့ထွင်ခြင်းကြောင့် ဖြစ်ပြီး ထို လုပ်ငန်း အတွက် မြေယာတိကို ပြန်လည်နီရာချရန် နန့် သဘာဝ ဂေဟစနစ်ကို ပြောင်းလဲရန် လိုအပ်ရေ။^[89] ယင်းပိုင် လုပ်ငန်းချဲ့ထွင်ခြင်းရေ ဒေသခံ လူ့အသိုင်းအဝိုင်းအား ကြွယ်ဝစေကေလည်း ဂေဟစနစ်ကို ပြုန်းတီးစေပြီး လူမှုရီးဆိုင်ရာ ပြဿနာတိ ဖြစ်ပွားစေနိုင်ရေ။^[90] ထို့အတွက်ကြောင့် အင်ဒိုနီးရှားရေ ကမ္ဘာပေါ်တွင် စတုတ္ထမြောက် အများဆုံး မှန်လုံအိမ် ဓာတ်ငွေ့ ထုတ်လွှတ်သူ နီရာသို့ ရောက်ဟိစေရေ။^[88] ယင်းပိုင် ပြုလုပ်ခြင်းတိကြောင့် ကျွန်းတွင်နီထိုင်ရေ တိရစ္ဆာန်တိနန့် ဒေသရင်း မျိုးစိတ်တိ ဆက်လက်သျှင်သန်နိုင်ရီးကို ခြိမ်းခြောက်လျက် ဟိပြီး အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ သဘာဝ ထိန်းသိမ်းရီး သမဂ္ဂမှ နို့တိုက်သတ္တဝါ မျိုးစိတ် ၁၄၀ အား မျိုးသုဉ်းရန် ခြိမ်းခြောက်ခံနေရရေဟု သတ်မှတ်ထားပြီး မျိုးစိတ် ၁၅ ခုအား မျိုးသုဉ်းရန် အလွန်အမင်း စိုးရိမ်ရရေဟု သတ်မှတ်ထားရေ။ ထိုမျိုးစိတ် ၁၅ ခုတွင် ဘာလီစတာလင်ဆက်ရက် ^[91] ဆူမတြာလူဝံ ^[92] နန့် ဂျာဗားကြံ့ ^[93] ရို့ပါဝင်ရေ။

နိုင်ငံရီးနန့် အစိုးရ

အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံရေ သမ္မတစနစ်ဟိရေ သမ္မတနိုင်ငံတစ်ခု ဖြစ်ရေ။ တပေါင်းတစည်းတည်းဖြစ်ရေ နိုင်ငံတစ်ခုဖြစ်သည့် အားလျော်စွာ အာဏာရေ ဗဟိုအစိုးရတွင် စုစည်းနေရေ။ ၁၉၉၈ ခုနှစ် ဆူဟာတို နုတ်ထွက်ပြီးနောက် နိုင်ငံရီး နန့် အစိုးရ ဖွဲ့စည်းပုံတွင် အဓိက အပြောင်းအလဲများစွာကို ပြုလုပ်ခပြီး အုပ်ချုပ်ရီး၊ ဥပဒေပြုရီး နန့် တရားစီရင်ရီး အခန်းကဏ္ဍတိကို ပြန်လည်ပြုပြင်ရေ ဖွဲ့စည်းပုံအခြီခံဥပဒေ ပြင်ဆင်မှု ၄ ကြိမ်တိုင်အောင် ပြုလုပ်ခရေ။ ^[94] အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံဧ သမ္မတရေ နိုင်ငံဧ ဥသျှောင်နန့် အစိုးရ အဖွဲ့ဧ ခေါင်းဆောင် ဖြစ်သည့်အပြင် အင်ဒိုနီးရှား အမျိုးသား တပ်မတော်ဧ စစ်သေနာပတိချုပ် နန့် ပြည်တွင်းအုပ်ချုပ်ရီး၊ ပေါ်လစီရီးဆွဲရီး နန့် နိုင်ငံခြားရီးရို့တွင် ညွှန်ကြားရီးမှူး ဖြစ်ရေ။ သမ္မတရေ ဝန်ကြီးအဖွဲ့ကို ခန့်အပ်ပြီး ဝန်ကြီးတိရေ ရွေးကောက်တင်မြှောက်ခံထားရသည့် ကိုယ်စားလှယ် ဖြစ်ရန် မလိုပေ။ သမ္မတရေ အများဆုံး ငါးနှစ်သက်တမ်း ၂ ကြိမ်မျှ ဆက်တိုက်လုပ်ကိုင်ခွင့် ဟိရေ။^[95]

နိုင်ငံတော် အဆင့်တွင် အမြင့်ဆုံး ကိုယ်စားလှယ် အဖွဲ့မှာ ပြည်သူ့အများုင်ပင်ခံ လွှတ်တော် (Majelis Permusyawaratan Rakyat, MPR) ဖြစ်ရေ။ ၎င်းရို့ဧ အဓိက တာဝန်တိမှာ ဖွဲ့စည်းပုံ အခြီခံ ဥပဒေကို အထောက်အပံ့ပြုခြင်း နန့် ပြင်ဆင်ခြင်း၊ သမ္မတအား စတင် တာဝန်ထမ်းဆောင်စေခြင်း နန့် လိုအပ်ပါက စွပ်စွဲပြစ်တင်စစ်ဆီးခြင်း နန့် ^[96]^[97] နိုင်ငံတော်ဆိုင်ရာ ပေါ်လစီကြမ်းတိအား တရားဝင် ဖြစ်စေခြင်း ရို့ ဖြစ်ကတ်ရေ။ ပြည်သူ့ အများုင်ပင်ခံ လွှတ်တော်တွင် လွှတ်တော် နှစ်ရပ် ဟိရေ။ ပြည်သူ့ကိုယ်စားပြုကောင်စီ (Dewan Perwakilan Rakyat, DPR) တွင် ကိုယ်စားလှယ် ၅၆၀ ဟိပြီး ဒေသဆိုင်ရာကိုယ်စားပြုကောင်စီ (Dewan Perwakilan Daerah, DPD) တွင် ကိုယ်စားလှယ် ၁၃၂ ဦး ဟိရေ။ ^[98] ပြည်သူ့ကိုယ်စားပြု ကောင်စီမှ ဥပဒေတိကို အတည်ပြုပီးပြီး အုပ်ချုပ်ရီးကဏ္ဍကို စောင့်ကြပ်ကြည့်ရှုရေ။ ၁၉၉၈ ခုနှစ်မှ အစပြုရေ ပြုပြင်ပြောင်းလဲရီးတိကြောင့် နိုင်ငံတော်အဆင့် အုပ်ချုပ်ရီးတွင် ၎င်းဧ အဆင့်အတန်းကို မြင့်မားစီခပြီး ဒေသခံ ကိုယ်စားပြုကောင်စီမှာ ဒေသဆိုင်ရာ စီမံခန့်ခွဲခြင်းတိနန့် သက်ဆိုင်ရေ လွှတ်တော် အသစ် ဖြစ်ရေ။ ^[99]^[97]

တရားမမှု အများစုအား ပြည်နယ် တရားရုံးတိတွင် ကြားနာကတ်ပြီး အယူခံလွှာတိကို ဗဟိုတရားရုံးတွင် ကြားနာကတ်ရေ။ အင်ဒိုနီးရှား ဗဟိုတရားရုံးချုပ်ရေ နိုင်ငံဧ အဆင့်အမြင့်ဆုံး တရားရုံး ဖြစ်ပြီး အယူခံလွှာတိကို နောက်ဆုံး အဆင့် ကြားနာခြင်း နန့် အမှုတိအား ပြန်လည်သုံးသပ်ခြင်းရို့ကို လုပ်ဆောင်ကတ်ရေ။ အခြားရေ တရားရုံးတိမှာ ဒေဝါလီခံခြင်း နန့် ပတ်သက်၍ ကြားနာရေ ကူးသန်းရောင်းဝယ်ရီးဆိုင်ရာ တရားရုံး၊ အစိုးရနန့် သက်ဆိုင်ရေ အုပ်ချုပ်ရီး ဥပဒေဆိုင်ရာ ကိစ္စရပ်တိကို ကြားနာရေ ပြည်နယ်အုပ်ချုပ်ရီးတရားရုံး၊ ဥပဒေဧ တရားဝင်ဖြစ်မှု၊ အထွေထွေရွေးကောက်ပွဲ၊ နိုင်ငံရီးပါတီတိ ဖျက်သိမ်းခြင်း၊ အစိုးရ အဖွဲ့တိဧ ဩဇာအာဏာသက်ရောက်မှု စရေရို့နန့် ဆက်စပ်ရေ အငြင်းပွားမှုတိကို ကြားနာရေ ဖွဲ့စည်းပုံအခြီခံဥပဒေဆိုင်ရာ တရားရုံး ၊ ရှာရီယာ ဥပဒေနန့် သက်ဆိုင်ရေ အမှုတိကို ကြားနာရေ ဘာသာရီးဆိုင်ရာ တရားရုံးရို့ ဖြစ်ကတ်ရေ။ ^[100]ထို့ပြင် တရားရေ ကော်မသျှင်ရေ တရားသူကြီးတိဧ လုပ်ဆောင်နိုင်စွမ်းကို စောင့်ကြပ်ကြည့်ရှုလျက် ဟိရေ။

ပါတီတိနန့် ရွေးကောက်ပွဲတိ

၁၉၉၉ ခုနှစ်မှစ၍ အင်ဒိုနီးရှားတွင် ပါတီစုံ စနစ် ကျင့်သုံးခရေ။ နယူးအော်ဒါ အစိုးရပြုတ်ကျပြီးသည့် အချိန်မှစ၍ ဥပဒေပြုလွှတ်တော် ရွေးကောက်ပွဲတိတွင် မည်သည့်ပါတီကမျှ အစိုးရဖွဲ့ရန် လုံလောက်ရေ အမတ်နီရာဖြင့် အနိုင်မရအတွက်နန့် ညွန့်ပေါင်းအစိုးရတိသာ ဖွဲ့နိုင်ကတ်ရေ။ အင်ဒိုနီးရှား ဒီမိုကရက်တစ် ကြိုးပမ်းမှု ပါတီ (PDI-P) ရေ ၂၀၁၄ ခုနှစ် ရွေးကောက်ပွဲတွင် မဲအများဆုံး ရဟိခပြီး ဂုလက်ဟိ သမ္မတ ဂျိုကို ဝီဒိုဒိုဧ ပါတီလည်း ဖြစ်ရေ။^[101] မဟာ အင်ဒိုနီးရှား လှုပ်ရှားမှု ပါတီ (Gerindra) ရေ အင်ဒိုနီးရှားဧ တတိယမြောက် အကြီးဆုံး နိုင်ငံရီးပါတီ ဖြစ်ရေ။^[102] အခြားထင်ရှားရေ ပါတီတိမှာ လုပ်ငန်းဆောင်တာ အဖွဲ့တိဧ ပါတီ (Golkar) ၊ ဒီမိုကရက်တစ်ပါတီ နန့် အမျိုးသား နိုးထရီးပါတီ (PKB) ရို့ဖြစ်ကတ်ရေ။ ဂုလက်ဟိ အမျိုးသား အများုင်ပင်ခံလွှတ်တော်တွင် ပါတီ ၁၀ ခု ပါဝင်ပြီး ပါလီမန်ဧ ကျော်လွန်စည်းမှာ တစ်နိုင်ငံလုံးမဲဧ ၃.၅% ဖြစ်ရေ။ ^[103] ပထမဆုံး အထွေထွေရွေးကောက်ပွဲကို ၁၉၅၅ တွင်ကျင်းပခပြီး အမျိုးသား အများုင်ပင်ခံလွှတ်တော် နန့် ဖွဲ့စည်းပုံ အခြီခံဥပဒေဆိုင်ရာ လွှတ်တော် ရို့အတွက် အမတ်တိကို ရွီးချယ်ရန် အတွက် ဖြစ်ရေ။ နိုင်ငံတော် အဆင့်တွင် ၂၀၀၄ ခုနှစ် အထိ အင်ဒိုနီးရှား နိုင်ငံသားတိရေ သမ္မတကို မရွီးချယ်ခပေ။ ထိုအချိန် နောက်ပိုင်းတွင် သမ္မတကို ၅ နှစ်သက်တမ်း တစ်ကြိမ် ရွီးချယ်ကတ်ပြီး ပြည်သူ့ကိုယ်စားပြုကောင်စီအတွက် ပါတီကိုယ်စားပြု အမတ်တိနန့် ပါတီကိုယ်စားမပြုရေ ဒေသခံကိုယ်စားပြု ကောင်စီ အမတ်တိကိုလည်း ရွီးချယ်နိုင်ခကတ်ရေ။^[98]^[94] ၂၀၁၅ ခုနှစ် ဒေသဆိုင်ရာ ရွေးကောက်ပွဲမှစ၍ အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံတွင် ပြည်နယ်အုပ်ချုပ်ရီးမှူးတိနန့် မြို့တော်ဝန်တိကို တစ်နေ့တည်းတွင် ရွေးကောက်တင်မြှောက်ကတ်ရေ။

နိုင်ငံရီး နယ်နိမိတ်တိ

အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံတွင် ပြည်နယ် ၃၄ ခုဟိပြီး ၎င်းရို့ထဲတွင် ၅ခုမှာ အထူးအဆင့်အတန်း သတ်မှတ်ထားရေ။ ပြည်နယ်တိုင်းတွင် ကိုယ်ပိုင်လွှတ်တော် နန့် ရွေးကောက်တင်မြှောက်ထားရေ ပြည်နယ်အုပ်ချုပ်ရီးမှူး ရို့ ဟိကတ်ရေ။ ပြည်နယ်တိကို ရီဂျင်စီတိနန့် မြို့တော်တိ အဖြစ် ထပ်မံပိုင်းခြားထားပြီး ရီးဂျင့်တိနန့် မြို့တော်ဝန်တိမှ အသီးသီး ဦးဆောင်ကြကာ ကိုယ်ပိုင် ဥပဒေပြဋ္ဌာန်းနိုင်ရေ။ ၎င်းရို့အား ခရိုင်တိ အဖြစ် ထပ်မံခွဲခြားထားပြီး အုပ်ချုပ်ရီးကျေးရွာဒေသတိ အဖြစ်ထပ်မံ ပိုင်းခြားထားကတ်ရေ။ ထိုပြည်နယ်တိမှာ အချိန်နန့်အမျှ တိုးပွားလာခြင်းဖြစ်ပြီး နောက်ဆုံးပြောင်းလဲမှုမျာ ၂၀၁၂ ခုနှစ်အောက်တိုဘာလတွင် အရှေ့ကာလီမန်တန်မှ မြောက်ကာလီမန်တန်ကို ခွဲထုတ်ခခြင်း ဖြစ်ရေ။^[104]

ကျေးရွာအဆင့်ရေ အစိုးရဧ အုပ်ချုပ်ရီးတွင် အနိမ့်ဆုံးအဆင့် ဖြစ်ပြီး ၎င်းရို့အား ကွန်မြူနီတီအုပ်စု အဖြစ် ထပ်မံပိုင်းခြားထားပြီး ၎င်းရို့အား အိမ်နီးချင်းအုပ်စုတိ အဖြစ် တဖန်ပြန်၍ ပိုင်းခြားထားရေ။ ဂျားဗားတွင် ကျေးရွာတိအား ကျေးရွာငယ်တိ အဖြစ် ထပ်မံ ပိုင်းခြားထားပြီး ၎င်းရို့ရေ ကွန်မြူနီတီအုပ်စုနန့် တတူတူပင် ဖြစ်ရေ။ ၂၀၀၁ ခုနှစ်တွင် ဒေသဆိုင်ရာ ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ရီးတိ စတင် အကောင်အထည်ဖော်ပြီးနောက်တွင် ရီဂျင်စီ တိနန့် မြို့တော်တိရေ အဓိက အုပ်ချုပ်ရီး အစိတ်အပိုင်းတိ ဖြစ်လာခပြီး အစိုးရနန့်ဆိုင်ရေ ဝန်ဆောင်မှုလုပ်ငန်းတိ လုပ်ဆောင်ရန် တာဝန်ဟိလာခရေ။ ကျေးရွာအဆင့် အုပ်ချုပ်ရီးရေ နိုင်ငံသားရို့ဧ နိစိုင်ဘဝတွင် အလွှမ်းမိုးနိုင်ဆုံးဖြစ်ပြီး ကျေးရွာနန့် ပတ်သက်ရေ ကိစ္စတိကို အိမ်နီးချင်းအုပ်စုတိမှ တဆင့် ရွေးကောက်ထားရေ ရွာသူကြီးက ကိုင်တွယ်ဆောင်ရွက်ရေ။

ပြည်နယ်တိထဲတွင် အာချေး၊ ဂျကာတာ၊ ယော့ယာကာတာ၊ ပါပူအာ နန့် အနောက်ပါပူအာရို့တွင် ဥပဒေပြုရီးအာဏာ ပိုပြီးကေရဟိကတ်ပြီး အခြားရေပြည်နယ်တိထက်စာကေ ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ရီးအတွက် ဗဟိုအစိုးရထံမှ အခွင့်အရီး ပိုပြီးကေရဟိရေ။ အာချေးတွင် လွတ်လပ်ရေ ဥပဒေစနစ် အတွက် အချို့ရေ ပြဋ္ဌာန်းချက်တိကို ပြုလုပ်နိုင်သည့် အခွင့်အရီးဟိပြီး အချို့ရေ ဒေသခံပါတီတိရေ ဒေသအတွင်းဟိ ရွေးကောက်ပွဲတွင်သာ ပါဝင်ယှဉ်ပြိုင်ကတ်ရေ။ ^[105] ၂၀၀၃ ခုနှစ်တွင် ၎င်းရို့ရေ ရှာရီယာဥပဒေ ပုံစံတစ်ခုကို ပြဋ္ဌာန်းခရေ။ ^[106] ယော့ယာကာတာအား အထူးဒေသ အဖြစ် အသိအမှတ်ပြုခရေမှာ နိုင်ငံတော် တော်လှန်ရီးတွင် လွတ်လပ်ရီးကြိုးပမ်းသူတိဘက်မှ ပါဝင်ခပြီး အင်ဒိုနီးရှား သမ္မတနိုင်ငံတွင် စိတ်အားထက်သန်စွာ ပါဝင်ခခြင်းကြောင့် ဖြစ်ရေ။c.^[107] ပါပူအာ ပြည်နယ်အား ယခင်က အီရီယန်ဂျာယားဟု ခေါ်ဆိုခကတ်ပြီး ၂၀၀၁ ခုနှစ်တွင် အထူးကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့် အဆင့်ကို သတ်မှတ်ပီးခကာ ၂၀၀၃ ခုနှစ် ဖေဖော်ဝါရီလတွင် ပါပူအာ နန့် အနောက်ပါပူအာဟူ၍ နှစ်ပိုင်း ပိုင်းခြားခရေ။^[108]^[109] ဂျကာတာရေ နိုင်ငံဧ အထူးမြို့တော်ဒေသ ဖြစ်ရေ။

နိုင်ငံခြားဆက်ဆံရီး

အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံရေ လွတ်လပ်ရီး ရသည့်အချိန်မှစ၍ "လွတ်လပ်ပြီး တက်ကြွရေ" နိုင်ငံခြားရီး ပေါ်လစီကို ကျင့်သုံးခပြီး ဒေသတွင်း ကိစ္စရပ်တိတွင် အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံဧ အရွယ်အစားနန့် နီရာပေါ်မူတည်၍ ပါဝင်ဆောင်ရွက်ခကေလည်း အခြားနိုင်ငံတိကြား ပဋိပက္ခတိတွင် ပါဝင်ရန် လက်ရှောင်ခရေ။^[110] ဆူကာနိုလက်ထက်တွင် အရင်းသျှင်ဆန့်ကျင်ရီး မုန်းတီးမှုတိဖြင့် အနောက်တိုင်း အင်အားကြီးနိုင်ငံတိအား ဆန့်ကျင်ခခြင်း၊ မလေးရှားနိုင်ငံနန့် ဆက်ဆံရီး တင်းမာခခြင်း တိ ဟိကေလည်း နယူးအော်ဒါ အစိုးရ လက်ထက်မှစ၍ အနောက်နိုင်ငံတိနန့် စီးပွားရီး နိုင်ငံရီး အရ ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်မှုတိ ပြုလုပ်ခရေ။ ^[111] အင်ဒိုနီးရှားရေ အာရှအတွင်း အိမ်နီးချင်းနိုင်ငံတိနန့် နီးကပ်စွာ ဆက်ဆံခပြီး အာဆီယံဧ တည်ထောင်သူတိတွင် လည်းကောင်း၊ အရှေ့အာရှထိပ်သီးအဖွဲ့ တည်ထောင်သူတိတွင်လည်းကောင်း ပါဝင်ခရေ။ ^[112] ဆူဟာတိုခေတ် အစောပိုင်းတွင် ကွန်မြူနစ်ဆန့်ကျင်ရီး နှိမ်နင်းမှုတိ ပြုလုပ်ခအတွက်နန့် ရပ်တန့်နီရေ တရုတ်နိုင်ငံနန့် ဆက်ဆံရီးကို ၁၉၉၀ တွင် ပြန်လည် တည်ဆောက်ခရေ။ ^[113] အင်ဒိုနီးရှားရေ ၁၉၆၀ ခုနှစ်တိ အစောပိုင်းနန့် အလယ်ပိုင်းရို့တွင် ဆိုဗီယက်ပြည်ထောင်စု နန့် နီးစပ်ရေ ဆက်ဆံရီးကို တည်ဆောက်ခရေ။ ^[114]

အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံရေ ၁၉၅၀ ခုနှစ်မှစ၍ ကုလသမဂ္ဂအဖွဲ့ဝင်နိုင်ငံ ဖြစ်ခပြီး ဘက်မလိုက်နိုင်ငံတိလှုပ်ရှားမှု အဖွဲ့ နန့် အစ္စလာမ်ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်ရီးအဖွဲ့ (OIC) ရို့ကို တည်ထောင်ရာတွင် ပါဝင်ရေ နိုင်ငံတစ်နိုင်ငံ ဖြစ်ခရေ။^[115] အင်ဒိုနီးရှားရေ အာဆီယံ လွတ်လပ်စွာ ကုန်သွယ်မှုဧရိယာ၊ ကိန်းအဖွဲ့ နန့် ကမ္ဘာ့ကုန်သွယ်ရီးအဖွဲ့ (WTO) ရို့တွင် လက်မှတ်ရီးထိုးပါဝင်ထားပြီး အိုပက်အဖွဲ့တွင်လည်း ရံဖန်ရံခါ ပါဝင်တတ်ရေ။ ^[116]အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံရေ ၁၉၆၆ ခုနှစ်မှစ၍ တရုတ်နိုင်ငံ၊ အမေရိကန်ပြည်ထောင်စု၊ ဥရောပ သမဂ္ဂ (အီးယူ)၊ ဩစတြေးလျနိုင်ငံ နန့် ဂျပန်နိုင်ငံရို့မှ လူသားချင်းစာနာမှု နန့် ဖွံ့ဖြိုးမှုဆိုင်ရာ အကူအညီတိကို ရဟိခရေ။ ဥရောပသမဂ္ဂမှ လွန်ခရေ ဆယ်နှစ်အတွင်း ဖွံဖြိုးမှုဆိုင်ရာ အထောက်အပံ့အဖြစ် ယူရိုဒေါ်လာ သန်း ၅၀၀ ကျော် သုံးစွဲ၍ ကူညီခပြီး အထူးအတွက်နန့် အခြီခံပညာရီး မြှင့်တင်ရန်၊ အများပြည်သူဆိုင်ရာ ငွေကြေး စီမံခန့်မှု နန့် တရားစီရင်ရီးရို့ တွင် ကောင်းမွန်ရေ အုပ်ချုပ်ရီး ဖြစ်စီရန်၊ ရာသီဥတုပြောင်းလဲမှုနန့် သစ်တောပြုန်းတီးမှုရို့ကို တိုက်ဖျက်ရန် ရို့အတွက် ဖြစ်ရေ။^[117]

အင်ဒိုနီးရှားအစိုးရရေ အခြားနိုင်ငံတိနန့် ပူးပေါင်း၍ အစ္စလာမ် စစ်သွေးကြွတိနန့် ဆက်စပ်နေသာ ဗုံးခွဲတိုက်ခိုက်မှုတိအား စီစဉ်ဆောင်ရွက်သူတိကို ဖမ်းဆီး၍ တရားစွဲခရေ။^[118] ၂၀၀၂ ခုနှစ်တွင် ဘာလီကျွန်း ကူလာ အပန်းဖြေစခန်းမြို့၌ အသက်ဆုံးရှုံးလောက်ရေအထိ ပြင်းထန်ရေ ဗုံးခွဲတိုက်ခိုက်မှုတွင် လူပေါင်း ၂၀၂ ဦးသေဆုံးခရေ။ (နိုင်ငံတကာ ခရီးလားဧည့်ရေ ၁၆၄ ဦး ပါဝင်ရေ။)^[119] ထိုတိုက်ခိုက်မှုတိနန့် ၎င်းဧ နောက်ဆက်တွဲအနေနန့် အခြားနိုင်ငံတိမှ ထုတ်ပြန်ရေ ခရီးလား သတိပီးချက်တိကြောင့် အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံဧ ကမ္ဘာလှည့်ခရီးလားလုပ်ငန်း နန့် နိုင်ငံခြား ရင်းနှီးမြှုပ်နှံမှု အလားအလာရို့အား အကြီးအကျယ် ထိခိုက်စီခရေ။^[120]

စစ်ရီး

အင်ဒိုနီးရှား တပ်မတော်။ ထိပ်ဆုံးမှစ၍ လက်ယာရစ် ။ ။ အင်ဒိုနီးရှား ကြည်းတပ် လေ့ကျင့်ရီး ပြုလုပ်နေစဉ်။ ဆူခွိုင်း ၃၀၊ ပင်ဒက် အာနိုယာ သံချပ်ကား နန့် အင်ဒိုနီးရှား ရေတပ်သင်္ဘော ကေအာရ်အိုင် စူလ်တန် အစ်စကန်းဒါး မူဒါ ၃၆၇

သမမတ ပုံထည့်

အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံဧ စစ်တပ်တွင် ကြည်းတပ်၊ ရေတပ် (မရိန်းတပ်လည်း ပါဝင်ရေ။) နန့် လေတပ်ရို့ ပါဝင်ရေ။ ^[121] ကြည်းတပ်တွင် အမြဲတမ်းစစ်သား ၄၀၀,၀၀၀ ခန့် ဟိရေ။ နိုင်ငံတော် ဘတ်ဂျက်အတွင်း ကာကွယ်ရီး အသုံးစရိတ်မှာ ၂၀၁၅ ခုနှစ်တွင် ဂျီဒီပီဧ ဝ.၉% ဟိပြီး^[122] အငြင်းပွားစရာဖြစ်နီသည့် ကိစ္စမှာ ထိုဘတ်ဂျက်အား ထပ်မံပံ့ပိုးပီးနေသည့် စစ်တပ်ဧ စီးပွားရီးဆိုင်ရာ အကျိုးအမြတ်ဟိသည့် လုပ်ငန်းတိနန့် ဖောင်ဒေးသျှင်းတိ ဖြစ်ရေ။^[123] စစ်တပ်အား အင်ဒိုနီးရှား အမျိုးသားတော်လှန်ရီးကာလ အတွင်း စတင်ဖွဲ့စည်းခခြင်း ဖြစ်ပြီး ထိုစဉ်က ပြည်သူ့စစ်တိနန့် အတူ ပြောက်ကျားစစ် ဆင်နွှဲခရေ။ ထိုအကြောင်း အပါအဝင် နိုင်ငံတွင်း လုံခြုံရီးကို ထိန်းသိမ်းရန် အတွက် ကြည်းတပ်၊ ရေတပ်၊ လေတပ်ရို့ပါရေ စစ်တပ်ရေ နယ်စပ်မျဉ်းတလျှောက် အခြီစိုက်ထားကတ်ပြီး နိုင်ငံဧ ပြည်တွင်းရန်သူတိနန့် ပြင်ပမှ ကျူးကျော်လာသူတိ အား ချေမှုန်းရန် ရည်ရွယ်ထားခြင်း ဖြစ်ရေ။ ဆယ်စုနှစ် ၃ ခု အကြာမျှ ဆူဟာတို အစိုးရတွင် ပါဝင်ပြီး ထောက်ပံ့ပီးခပြီးနောက် ၁၉၉၈ ခုနှစ် နိုင်ငံရီး ပြုပြင်ပြောင်းလဲမှုတိ အပြီးတွင် လွှတ်တော်အတွင်း စစ်တပ်ဧ တရားဝင် ကိုယ်စားပြုမှုကို ဖယ်ရှားခရေ။ ယကေလည်းလည်း နိုင်ငံရီးတွင် ဩဇာသက်ရောက်မှုမှာ အင်အားကြီးနေဆဲပင် ဖြစ်ရေ။ ^[124]^[125]

လွတ်လပ်ရီး ရပြီးသည့် အချိန်မှစ၍ အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံရေ နိုင်ငံတွင်း ပုန်ကန် မငြိမ်သက်မှုတိနန့် ခွဲထွက်ရီး လှုပ်ရှားမှုတိ အကြား ရုန်းကန်လျှက် ထိန်းသိမ်းနေရရေ။^[126] အာချေး နန့် ပါပူအာ အပါဝင် အချို့ရေ လှုပ်ရှားမှုတိရေ လက်နက်ကိုင် ပဋိပက္ခအဖြစ်သို့ ကူးပြောင်းလားပြီး နောက်ဆက်တွဲ အနေနန့် နှစ်ဘက်စလုံးမှ လူ့အခွင့်အရီးချိုးဖောက်မှုတိ နန့် ရက်စက်ကြမ်းကြုတ်မှုတိ အတွက် စွပ်စွဲခံနေရရေ။ ^[127]အာချေးပြဿနာကို ၂၀၀၅ ခုနှစ်တွင် ငြိမ်းချမ်းစွာ ဖြေသျှင်းနိုင်ခကေလည်း ပါပူအာ ပြဿနာမှာ ဆက်လက် ဟိနေဆဲပင် ဖြစ်ရေ။ ယကေလည်း သမ္မတ ဆူဆီလို ဘမ်ဘန်း ယူဒိုယိုနို အာဏာရယူပြီးသည့် အချိန်မှစ၍ ပြီးပြည့်စုံမှ မဟိကေလည်း သိသာထင်ရှားရေ ဒေသတွင်း ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့်ရ ဥပဒေကို အကောင်အထည်ဖော်ပြီးနောက် ကြမ်းကြုတ်ရက်စက်မှုတိနန့် လူ့အခွင့်အရီး ချိုးဖောက်မှုတိ ကျဆင်းလာရေဟု သိဟိရရေ။^[128]အခြားရေ စစ်တပ်ဧ ပါဝင်ပတ်သက်မှုတိမှာ နယ်သာလန် နယူးဂီနီနန့် တိုက်ခိုက်၍ အင်ဒိုနီးရှားနယ်နိမိတ် အတွင်းသို့ သွတ်သွင်းခြင်း၊ မလေးရှားနိုင်ငံ ထူထောင်ခြင်းအား ဆန့်ကျင်ရေ အင်ဒိုနီးရှား-မလေးရှား ထိပ်တိုက်ရင်ဆိုင် တွိ့ဟိမှု၊ ပီကေအိုင်အား တိုက်ခိုက်၍ အစုအလိုက်အပြုံလိုက် သတ်ဖြတ်မှုနန့် အင်ဒိုနီးရှားဧ အကြီးဆုံး စစ်ပွဲဖြစ်ရေ အရှေ့တီမောနိုင်ငံအား ကျူးကျော်ဝင်ရောက်ခြင်းရို့ ဖြစ်ကတ်ရေ။^[129]^[130]

စီးပွားရီး

အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံတွင် ပုဂ္ဂလိက ကဏ္ဍ နန့် အစိုးရ နှစ်ရပ်စလုံးမှ အရီးပါရေနီရာမှ ပါဝင်နေသည့် ရောပြွမ်းစီးပွားရီး စနစ် ဟိရေ။ ^[131] နိုင်ငံရေ အရှေ့တောင်အာရှတွင် အကြီးဆုံးရေ စီးပွားရီး ဟိပြီး ဂျီ၂၀ဧ အဖွဲ့ဝင်နိုင်ငံလည်း ဖြစ်ရေ။^[132]အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံဧ ၂၀၁၇ ခုနှစ် နာမည်ခံ စုစုပေါင်း ပြည်တွင်းထုတ်ကုန် (ဂျီဒီပီ) မှာ အမေရိကန်ဒေါ်လာ ၁.၀၂၀ ထရီလီယံ ဖြစ်ပြီး ဝယ်ယူနိုင်စွမ်းအား ကွာခြားမှုနှုန်းဖြင့်(ပီပီပီ) တွက်ပါက ဂျီဒီပီမှာ အမေရိကန်ဒေါ်လာ ၃.၂၅၇ ထရီလီယံ ဟိရေ။ ကမ္ဘာပေါ်တွင် နာမည်ခံ ဂျီဒီပီ အနေနန့် တွက်ချက်ပါက ၁၆ ခုမြောက် အကြီးဆုံး စီးပွားရီး ဟိရေ နိုင်ငံဖြစ်ပြီး ဂျီဒီပီ(ပီပီပီ) အနေနန့် သတ္တမမြောက် အကြီးဆုံး နိုင်ငံဖြစ်ရေ။ ၂၀၁၇ ခုနှစ် ဂျီဒီပီ (ပီပီပီ) အား လူတစ်ဦးချင်း အနေနန့် တွက်ချက်ပါက အမေရိကန်ဒေါ်လာ ၁၂,၄၃၂ ဒေါ်လာ ဟိပြီး နာမည်ခံ ဂျီဒီပီ အနေနန့် လူတစ်ဦးချင်း အမေရိကန် ဒေါ်လာ ၃,၈၉၅ ဒေါ်လာ ဟိရေ။ ^[1] ချေးငွေနန့် ဂျီဒီပီ အချိုးမှာ ၂၆% ဖြစ်ရေ။ ^[133] ၂၀၁၆ ခုနှစ် စာရင်းအရ ဝန်ဆောင်မှုရေ ဂျီဒီပီဧ အကြီးဆုံး ကဏ္ဍဖြစ်ပြီး ဂျီဒီပီဧ ၄၃.၃% ဟိကာ ဒုတိယမြောက် အကြီးဆုံး ကဏ္ဍမှာ ကုန်ထုတ်လုပ်ငန်းဖြစ်ပြီး ၄၂.၉% ဟိ၍ စိုက်ပျိုးမွေးမြူရီးမှာ ၁၃.၇% ဟိရေ။^[134] ၂၀၁၂ ခုနှစ်မှစ၍ ဝန်ဆောင်မှုကဏ္ဍရေ အခြား ကဏ္ဍတိထက် အလုပ်အကိုင် ပိုပြီးကေဖန်တီးပီးခပြီး စုစုပေါင်း အလုပ်သမားဧ ၄၄.၈% ကို အလုပ်ပီးထားနိုင်ခကာ စိုက်ပျိုးမွေးမြူရီး ကဏ္ဍတွင် ၃၄.၃% ဟိပြီး ကုန်ထုတ်လုပ်ငန်းတွင် ၂၀.၉% ဟိရေ။ ^[135]

ခြုံငုံသုံးသပ်ခြင်း

အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံဧ စီးပွားရီးရေ အချိန်နန့်အမျှ သိသာစွာ ပြောင်းလဲလာခရေ။ ^[136] သမိုင်းကြောင်းအရ စီးပွားရီးရေ စိုက်ပျိုးမွေးမြူရီးသို့ လွန်စွာအလေးပီးခပြီး စီးပွားရီးဖွံ့ဖြိုးမှု အဆင့်တစ်ခု ၁၉၅၀ ခုနှစ်တိ နန့် ၁၉၆၀ ခုနှစ်တိတွင် အစိုးရမှ စိုက်ပျိုးမွေးမြူရီးကို တကိုယ်ရေ ဖူလုံရီး အတွက် လှုံ့ဆော်ခရေ ပေါ်လစီတိကြောင့်လည်း ဖြစ်ရေ။ ^[136] ၁၉၆၀ ခုနှစ်တိဧ နှောင်းပိုင်းတွင် စက်မှုလုပ်ငန်း ဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်လာခြင်း နန့် မြို့ပြဖွံ့ဖြိုးလာခြင်းရို့ တဖြည်းဖြည်း ဖြစ်ပေါ်လာခပြီး ၁၉၈၀ ခုနှစ်တိထဲတွင် အဟိန်မြင့်လာခရေ။ ရေနံဈေးကျဆင်းလာခြင်းကြောင့် အစိုးရမှ ရေနံတင်ပို့ရောင်းချခြင်းမှ ထုတ်ကုန်ပစ္စည်းတိ တင်ပို့ရောင်းချခြင်းသို့ ပြောင်းလဲကာ အာရုံစိုက်လုပ်ဆောင်ခခြင်းကြောင့်လည်း ဖြစ်ရေ။ ^[136] ယင်းပိုင်ရေ ဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်မှုတိရေ ၁၉၈၀ ခုနှစ်တိ အတွင်းမှ နောက်ဆယ်စုနှစ်တစ်ခုသို့တိုင်အောင် ဆက်လက်ဖြစ်ပေါ်နေခပြီး ၁၉၉၀ ခုနှစ် ရေနံဈေးလှုပ်ရှားခြင်း ဖြစ်စေကာမူ ထိုအချိန်၌ပင် ဂျီဒီပီရေ ပျမ်းမျှ ၇.၁% မျှ တိုးတက်နေခရေ။ အစဉ်တစိုက် တိုးတက်နေခြင်းကြောင့် တရားဝင် အသိအမှတ်ပြုထားရေ ဆင်းရဲမွဲတေမှုနှုန်းမှာ ၆၀% မှ ၁၅% အထိ ကျဆင်းလားရေကို မြင်ခရရေ။^[137] ၁၉၈၀ ခုနှစ်တိဧ အလယ်ပိုင်းမှစ၍ ကုန်သွယ်ရီး အတားအဆီးတိ လျော့ကျလာရေနန့် အမျှ စီးပွားရီးရေ ကမ္ဘာနန့် ပိုပြီးကေ ချိတ်ဆက် ဆောင်ရွက်လာနိုင်ခရေ။ ၁၉၉၇ အာရှငွေကြေးဂယက်ရေ အင်ဒိုနီးရှားအား စီးပွားရီးအရ တွင်သာမက နိုင်ငံရီး အရပါ သက်ရောက်ရိုက်ခတ်မှုတိ ဟိခရေ။ အစိုးရဧ အစောပိုင်းတုံ့ပြန်မှုမှာ အင်ဒိုနီးရှား ရူပီးယား ငွေကြေးအား ဈေးကွက်ပေါ်မူတည်၍ တန်ဖိုးအပြောင်းအလဲ ဖြစ်ခွင့်ပြုခြင်း၊ အဓိကပြည်တွင်းအများုးနှုန်းတိကို မြှင့်တင်ခြင်း နန့် အခွန်ဘဏ္ဍာရီး ပေါ်လစီတိကို တင်းကြပ်ခခြင်းဖြစ်ရေ။ ငွေကြေးဂယက်ဧ ရိုက်ခတ်မှုမှာ အလွန်ပြင်းထန်ခရေ။ ၁၉၉၇ ခုနှစ် နိုဝင်ဘာလသို့ ရောက်ရေအခါ ငွေကြေးတန်ဖိုး အလျင်အမြန် ကျဆင်းမှုကြောင့် ပြည်သူ့ကြွေးမြီမှာ အမေရိကန် ဒေါ်လာ ဘီလီယံ ၆၀ အထိ ရောက်ဟိလာခပြီး အစိုးရဧ ဘတ်ဂျက်အား အပြင်းအထန် ကျပ်တည်းစီခရေ။^[138]၁၉၉၈ တွင် ဂျီဒီပီမှာ ၁၃.၁% ကျဆင်းခပြီး ငွေကြေးဖောင်းပွမှုနှုန်းမှာ ၇၂% သို့ ရောက်ဟိခရေ။ (၁၉၉၉ တွင် ၂% မျှ အထိ ပြန်လည် နှေးကွေးလားရေ။) ၁၉၉၉ ခုနှစ် အလယ်ပိုင်းတွင် စီးပွားရီးရေ အနိမ့်ဆုံး အဆင့်သို့ ရောက်ဟိခပြီး ဂျီဒီပီ တိုးတက်မှုမှာ ဝ.၈% မျှသာဟိခရေ။

လတ်တလော စီးပွားရီးဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်မှုတိမှာ ပုံမှန်သာဖြစ်ရေ ငွေကြေးဖောင်းပွမှုနှုန်းနန့် အတူဟိနေရေ။ ^[139] ၂၀၀၀ ခုနှစ်တွင် ငွေကြေးဖောင်းပွမှုနှုန်း ရည်မှန်းချက်အား စတင်မိတ်ဆက်ခပြီးနောက် ဂျီဒီပီ ဒီဖလေတာ နန့် စားသုံးသူဈေးနှုန်းညွှန်းကိန်းရို့မှာ နှစ်စဉ်ပျမ်းမျှ ၁၀.၇၅% နန့် ၉% နှုန်း အသီးသီးဖြင့် မြင့်တက်လာခကတ်ရေ။ ထိုနှုန်းမှာ ၁၉၉၇ ငွေကြေးဂယက် မတိုင်မီ ဆယ်စုနှစ် နှစ်ခုက မှတ်တမ်းတင်ထားခရေ အဟုန်နန့် တူညီပြီး ၁၉၆၀ ခုနှစ်တိ နန့် ၁၉၇၀ ခုနှစ်တိမှ အဟုန်ဧအောက်တွင် ဟိရေ။ ^[140] ငွေကြေးဖောင်းပွမှုနှုန်းတိဧ လားရာမှ ၂၀၀၀ ခုနှစ်တိ အတွင်း နိမ့်ကျနေခပြီး ၂၀၀၅ ခုနှစ် နန့် ၂၀၀၈ ခုနှစ် အစိုးရဧ ဘဏ္ဍာရီး ထောက်ပံ့မှု အပြောင်းအလဲတိကြောင့် ခဏတာ လှုပ်ရှားမှုတိသာ ဟိသကဲ့သို့ စားသုံးသူ ဈေးနှုန်းညွှန်းကိန်း တွင်လည်း ခဏတာမျှ မြင့်တက်မှုတိ ဟိခရေ။^[139] ၂၀၀၇ ခုနှစ်မှစ၍ ဘဏ်လုပ်ငန်းကဏ္ဍ နန့် ပြည်တွင်းသုံးစွဲမှုတိတွင် တိုးတက်မှုတိဟိခ၍ စီးပွားရီး တိုးတက်မှုနှုန်းမှာ နှစ်စဉ် ၆% ကျော် အထိ ဟိလာခရေ။ ^[141]^[142] ထို့အတွက်ကြောင့် အင်ဒိုနီးရှားအား ၂၀၀၈-၂၀၀၉ ကမ္ဘာ့စီးပွားကျဆင်းမှု အား အင်ဒိုနီးရှား အနေနန့် အောင်မြင်စွာ ကျော်ဖြတ်နိုင်ခပြီး^[143] ထိုကာလာအတွင်း စီးပွားရီး အလွန်ကောင်းမွန်နေခ၍ ၂၀၁၁ ခုနှစ်နောက်ပိုင်းတွင် နိုင်ငံအနေနန့် ၁၉၉၇ ခုနှစ်က ဆုံးရှုံးခရေ ရင်းနှီးမြှုပ်နှံမှုအဆင့်ကို ပြန်လည် ရဟိခရေ။ ^[144] ယကေလည်းလည်း ၂၀၁၄ ခုနှစ်မှစ၍ စီးပွားရီးတိုးတက်မှုမှာ ၅% သို့ ပြန်လည်နှေးကွေးခပြီး အကြောင်းမှာ မသန့်စင်ရသေးရေ သတ္တုတိကို တင်ပို့ခြင်းကို ပိတ်ပင်ခခြင်းကြောင့် ဖြစ်၍ ပြည်တွင်းသတ္တုသန့်စင်လုပ်ငန်းတိအား မြှင့်တင်ရန် ကြိုးစားခြင်း နန့် တန်ဖိုးမြှင့်ထားရေ သတ္တုပစ္စည်းတိကို တင်ပို့ရန် အားပီးလှုံဆော်ခြင်း ရို့အပြင်^[145] အများုးနှုန်း မြင့်တက်လာခြင်း ရို့ကြောင့် ဖြစ်ရေ။ ^[146] ၂၀၁၆ ခုနှစ်တွင် လူဦးရေဧ ၁၀.၈% ရေ ဆင်းရဲမွဲတေမှုမျဉ်းဧ အောက်တွင် နီထိုင်ကတ်ပြီး အလုပ်လက်မဲ့နှုန်းမှာ ၅.၅% ဖြစ်ရေ။ ^[147]^[148]

ဆီအုန်းထုတ်လုပ်ခြင်းရေ အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံဧ အဓိက စီးပွားရီး တစ်ခုဖြစ်ပြီး အင်ဒိုနီးရှားရေ ကမ္ဘာပေါ်တွင် အများဆုံး ဆီအုန်းထုတ်လုပ်သူ ဖြစ်သကဲ့သို့ အများဆုံး စားသုံးသူလည်း ဖြစ်ပြီး တစ်ကမ္ဘာလုံး ရောင်းလိုအားဧ တစ်ဝက်ခန့်ကို ပံ့ပိုးပီးလျက် ဟိရေ။^[89] ၂၀၀၇ ခုနှစ်တွင် တစ်နိုင်ငံလုံး စိုက်ခင်းပေါင်း ဟက်တာ ၆ သန်းမျှ ဟိပြီး^[149] ပြန်လည်စိုက်ပျိုးမှု အစီအစဉ် အရ ၂၀၁၇ တွင် ဟက်တာ ၄.၇သန်းမျှ ထပ်မံစိုက်ပျိုးရန် ခန့်မှန်းထားရေ။ ^[150] ၂၀၁၇ ခုနှစ်တွင် အင်ဒိုနီးရှားရေ အနာဂတ်ကမ္ဘာအတွက် ထိန်းသိမ်းခြင်း လက်မှတ်ရထားရေ ဆီအုန်း (Certified Sustainable Palm Oil သို့ CPSO) တကမ္ဘာလုံးဧ ၃၅% မျှ ထုတ်လုပ်ရေ။^[151] မော်တော်ကားလုပ်ငန်းမှ ၂၀၁၇ ခုနှစ်တွင် မော်တော်ကား ၁.၂ သန်းခန့်မျှ ထုတ်လုပ်သည့် အတွက် အင်ဒိုနီးရှားရေ ကမ္ဘာပေါ်တွင် မော်တော်ကားထုတ်လုပ်မှု၌ အဆင့် ၁၈ ဟိရေ။ ^[152] ဂုအခါတွင် အင်ဒိုနီးရှားကုမ္ပဏီတိ အနေနန့် ပြည်တွင်းတွင် ထုတ်လုပ်ရေ ပစ္စည်း ၈၀% မှ ၉၀% အထိ ပါဝင်ရေ မော်တော်ကားတိကို ထုတ်လုပ်နိုင်ပြီ ဖြစ်ရေ။^[153] ၂၀၁၇ ခုနှစ်တွင် အင်ဒိုနီးရှားမှ အသင့်စားနိုင်ရေ ခေါက်ဆွဲခြောက်ထုပ် ၁၂ ဘီလီယံမျှ ထုတ်လုပ်ခအတွက်နန့် ထိုနှစ်တွင် အထုပ် ၄၀ ဘီလီယံ ထုတ်လုပ်ခရေ တရုတ်နိုင်ငံပြီးကေ ဒုတိယမြောက် အများဆုံး ထုတ်လုပ်သူ ဖြစ်ရေ။ ^[154] ကမ္ဘာပေါ်တွင် အကြီးဆုံး ခေါက်ဆွဲခြောက် ထုတ်လုပ်သူ ဖြစ်ရေ အင်ဒိုဖုဒ် ရေ အင်ဒိုနီးရှားဟိ လူသိအများဆုံး အမှတ်တံဆိပ် တစ်ခုဖြစ်ရေ အင်ဒိုမီး အတွက် လူသိတိရေ။ ^[155] ၂၀၁၆ ခုနှစ် ဖော်ကျွန်းမဂ္ဂဇင်းဧ ကမ္ဘာ့ဝင်ငွေအများဆုံး ကုမ္ပဏီ ၅၀၀ စာရင်းတွင် အင်ဒိုနီးရှားမှ ပါတာမီနာ ကုမ္ပဏီ တစ်ခုသာ စာရင်းဝင်ခရေ။ ^[156]

၂၀၁၆ ခုနှစ်တွင် အင်ဒိုနီးရှား၌ ကုန်သွယ်ရီး ပိုငွေပြမှုဟိပြီး ပို့ကုန် နန့် သွင်းကုန်မှာ အမေရိကန်ဒေါ်လာ ၁၄၀ ဘီလီယံ နန့် ၁၃၂ ဘီလီယံ အသီးသီး ဟိရေ။ လွန်ခရေ ၅ နှစ် အတွင်းတွင် ပို့ကုန်နန့် သွင်းကုန်ရို့ရေ နှစ်စဉ် ၃% မှ ၄.၈% အသီးသီး လျော့ကျလာခပြီး ၂၀၁၁ ခုနှစ်တွင် အမေရိကန် ဒေါ်လာ ၂၂၄ ဘီလီယံ နန့် ၁၇၃ ဘီလီယံမှ ကျဆင်းလာခခြင်း ဖြစ်ရေ။ နိုင်ငံဧ အဓိက ပို့ကုန်တိတွင် ဆီအုန်း နန့် ကျောက်မီးသွေးတုံးတိမှ ဦးဆောင်နေပြီး ကျောက်မျက်ရတနာ၊ ကား၊ ကားပစ္စည်းတိ၊ ရာဘာနန့် ကြေးနီရိုင်းရို့ရေ အဓိကပို့ကုန်တိဧ အများစု ဖြစ်ရေ။ သွင်းကုန်တိတွင် အဓိကအားဖြင့် သန့်စင်ထားရေ စက်သုံးဆီနန့် စက်သုံးဆီကြမ်းရို့ဖြစ်ပြီး တယ်လီဖုန်း၊ ကွန်ပျူတာ၊ ကားပစ္စည်းတိ နန့် ဂျုံရို့မှာ သွင်းကုန်အများစု ဖြစ်ရေ။ နိုင်ငံဧ အဓိက ပို့ကုန်ဈေးကွက်မှာ တရုတ်(၁၂%)၊ အမေရိကန်ပြည်ထောင်စု (၁၁%)၊ ဂျပန် (၁၁%)၊ စင်ကာပူ (၈%) နန့် အိန္ဒိယ(၇.၂%) ရို့ဖြစ်ပြီး အဓိကသွင်းကုန် မိတ်ဖက်တိမှာ တရုတ် (၂၃%)၊ စင်ကာပူ(၁၁%)၊ ဂျပန် (၉.၈%)၊ ထိုင်း (၆.၅%) နန့် မလေးရှား (၅.၄%) ရို့ ဖြစ်ကတ်ရေ။^[6]

သယ်ယူပို့ဆောင်ရီး

၂၀၁၅ ခုနှစ်စာရင်းအရ^[157] လမ်းဖြင့် ဆက်သွယ်ခြင်းရေ အဓိကဖြစ်ပြီး စုစုပေါင်း လမ်းအရှည် ၅၂၃,၉၇၄ ကီလိုမီတာ (၃၂၅,၅၈၂ မိုင်) ဟိရေ။ မြို့တော်နန့် မြို့အများအပြားတွင် ငှားရမ်းနိုင်ရေ တက္ကစီကဲ့သို့ရေ ယာဉ်တိ ဟိရေ။ ကိုပါဂျာ ကဲ့သို့ရေ ဘတ်စ်ကား ဝန်ဆောင်မှုတိလည်း ဟိပြီး ပို၍ ခေတ်မီရေ ကမ္ဘာပေါ်တွင် အရှည်ဆုံးဖြစ်သည့် ထရန်စ်ဂျကာတာ ဆို့သည့် ဘတ်စ်ရက်ပစ်ထရန်စစ် (BRT) စနစ် ဟိကာ လမ်းကြောင်း ၁၃ ခုနန့် လမ်းကြောင်းဆက် ၁၀ ခုရို့တွင် အရှည် ၂၃၀.၉ ကီလိုမီတာ (၁၄၃.၅ မိုင်) မျှ ရှည်လျား၍ ^[158]၂၀၁၆ ခုနှစ်၌ နိစိုင် ခရီးရေ ၄၃၀,၀၀၀ ဦးကို သယ်ယူပို့ဆောင်ပီးလျက် ဟိရေ။^[159]အခြားမြို့တိဖြစ်ရေ ယော့ယာကာတာမြို့၊ ပလမ်ဘန်းမြို့၊ ဒန်ပါဆာမြို့ ၊ ပီကန်ဘာရူးမြို့၊ ဆယ်မာရန်းမြို့၊ မာကက်ဆာမြို့ နန့် ပါဒန်းမြို့ရို့တွင်လည်း ဘီအာရ်တီ စနစ်တိ ဟိရေ။ အခြားရေ အမြဲမြင်တွိ့ရလေ့ဟိသည့် သယ်ယူပို့ဆောင်ရီးမှာ ဘာဂျာ့ နန့် ဘီဆပ်ဟု ခေါ်ရေ သုံးဘီးဆိုင်ကယ်တိနန့် အန်းကော့ ဟု ခေါ်ရေ ဝီမျှ စီးနင်းကြသည့် အငှားယာဉ်တိ ဖြစ်ရေ။

အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံဟိ အဓိက သယ်ယူပို့ဆောင်ရီး။ ထိပ်ဆုံးမှစ၍ လက်ယာရစ် ။ ။ ထရန်ဂျကာတာ ဘတ်စ်ကား၊ ဂျာဘိုဒီတာဘက် ရထားလိုင်း၊ ဂါရုဒါ အင်ဒိုနီးရှားဧ ဘိုးအင်း ၇၃၇-၈၀၀ လေယာဉ်ပျံ၊ ပယ်လ်နီ သင်္ဘော

နိုင်ငံဧ အဓိက ရထားလမ်းတိမှာ ဂျားဗားကျွန်းပေါ်တွင် တည်ဟိပြီး ခရီးရေနန့် ကုန်စည် နှစ်မျိုးစလုံးကို သယ်ယူပို့ဆောင်ပီးလျက် ဟိရေ။ မြို့အချင်းချင်း ဆက်သွယ်ထားရေ ရထားလမ်းတိကို ထပ်ဆောင်း အားဖြည့်ပီးထားရေမှာ ဂျကာတာ မက်ထရိုပိုလစ်တန် ဒေသ၊ ဆူရာဘာရား နန့် ဘန်ဒေါင်းရို့ဟိ မြို့ပတ်ရထားတိ ဖြစ်ရေ။ ဂျကာတာနန့် ပလမ်ဘမ်းရို့တွင် အကြီးစားအမြန် မြို့ပတ်ရထား နန့် အပေါ့စား အမြန်မြို့ပတ်ရထားလမ်းတိကို တည်ဆောက်လျက် ဟိပြီး ^[160]^[161] ၂၀၁၅ တွင် အင်ဒိုနီးရှား ဧ ပထမဆုံးနန့် အရှေ့တောင်အာရှတွင်လည်း ပထမဆုံး ဖြစ်ရေ မြန်နှုန်းမြင့်ရထားလမ်းကို တည်ဆောက်ရန် ကြေညာခရေ။ ထိုရထားရေ ဂျကာတာမြို့နန့် ဘန်ဒေါင်းမြို့ရို့ကို ဆက်သွယ်ရန် အတွင် ဖြစ်ပြီး အရှည်အားဖြင့် ၈၇မိုင် (၁၄၀ ကီလိုမီတာ) ဟိရေ။ အစီအစဉ်တွင် နိုင်ငံဧ ဒုတိယအကြီးဆုံးမြို့ ဖြစ်ရေ ဆူရာဘာရားမြို့သို့ တိုးချဲ့ရန် အစီအစဉ်ကိုလည်း ဖော်ပြခရေ။ ^[162]

ရေကြောင်းပို့ဆောင်ရီးမှာ စီးပွားရီး ပေါင်းစည်းမှုအတွက် အရီးပါပြီး နိုင်ငံဧ အစိတ်အပိုင်းတိကို ပြည်တွင်းနန့် ပြည်ပ ကုန်သွယ်ရီး အတွက် မဟိမဖြစ် ဆက်သွယ်ရီးလမ်းကြောင်းတိ အဖြစ် ဆက်သွယ်ပီးထားကာ အဓိက ကျွန်းကြီးတိတွင် အနည်းဆုံး ဆိပ်ကမ်းမြို့ တစ်မြို့စီ ဟိရေ။ အနီးအနားကျွန်းတိသို့ ရေလက်ကြားကို ဖြတ်ကျော် ပြေးဆွဲရေ လွန်းပျံယာဉ်တိ ဟိပြီး အထူးအတွက်နန့် ဆူမတြာကျွန်းမှ ဂျားဗားကျွန်းကို ဖြတ်၍ လက်ဆားဆွန်ဒါကျွန်းတိ အထိ ဟိရေ ကျွန်းအတွဲလိုက်တိရို့တွင် ဖြစ်ကာ ပိုပြီးကေ၍ ဝီးကွာရေ ကျွန်းတိသို့ ဆက်သွယ်ပီးရေ ရှည်လျားသည့် ခရီးလမ်းကြောင်းတိတွင် လားလာသည့် ခရီးရေတင် သင်္ဘောတိလည်း ဟိရေ။ အချို့အလုပ်တိရေ ကမ်းတိတွင် ကားသယ်ပို့ရေ လွန်းပျံယာဉ်တိမှာ တစ်နေ့ကေ ၂၄ နာရီပတ်လုံး ပြေးဆွဲပီးလျက် ဟိရေ။ အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာသို့ ဆက်သွယ်ပီးရေ လွန်းပျံယာဉ်တိလည်း ဟိပြီး မလက်ကာရေလက်ကြားကို ဖြတ်၍ ဆူမတြာကျွန်းနန့် မလေးရှားကိုလည်းကောင်း၊ စင်ကာပူနန့် အနီးအနားဟိ အင်ဒိုနီးရှား ကျွန်းတိဖြစ်ရေ ရီအောကျွန်းတိသို့လည်းကောင်း ဆက်သွယ်ပီးထားရေ။

၂၀၁၄ ခုနှစ်တွင် အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံ၌ လေဆိပ် ၂၃၇ ခုဟိပြီး ^[163] အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ လေဆိပ် ၁၇ ခု အပါအဝင် ဖြစ်ရေ။ ဂျကာတာဟိ ဆိုကာနို-ဟတ်တာ အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာလေဆိပ်ရေ ကမ္ဘာပေါ်တွင် ၁၇ ခုမြောက် အလုပ်အများဆုံး လေဆိပ်ဖြစ်ပြီး ၂၀၁၇ ခုနှစ်တွင် ခရီးရေပေါင်း ၆၃ သန်းကို လက်ခံပို့ဆောင်ပီးခကာ^[164] ဘာလီဟိ ငူရာရိုင်း အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ လေဆိပ်နန့် ဆူရာဘာရားဟိ ဂျွန်ဒါအပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ လေဆိပ်ရို့ရေ နိုင်ငံဧ ဒုတိယ နန့် တတိယမြောက် အလုပ်အများဆုံး လေဆိပ်တိ ဖြစ်ကတ်ရေ။ ၁၉၄၉ ခုနှစ်မှစ၍ နိုင်ငံပိုင် လေကြောင်းလိုင်းဖြစ်ရေ ဂါရုဒါ အင်ဒိုနီးရှားရေ ကမ္ဘာပေါ်ဟိ ရှေ့ဆောင်လေကြောင်းလိုင်း တစ်ခုဖြစ်ပြီး တကမ္ဘာလုံးဆိုင်ရာ လေကြောင်းလိုင်း မဟာမိတ် အဖွဲ့ဖြစ်ရေ စကိုင်းတင်းမ်ဧ ၂၀ ဦးမြောက် အဖွဲ့ဝင် ဖြစ်ရေ။ ၂၀၀၉ ခုနှစ် လေကြောင်းလိုင်း ခေတ်မီအောင် ပြုလုပ်ရီး အစီအစဉ် အရ ဂါရုဒါ အင်ဒိုနီးရှား လေကြောင်းလိုင်းအတွက် ဆုများစွာ ရခပြီး စကိုင်းထရက်စ်ဧ ကြယ်ငါးပွင့်လေကြောင်းလိုင်း အဆင့်သတ်မှတ်ချက် နန့် ကမ္ဘာ့အကောင်းဆုံး လေယာဉ်တွင်း အမှုထမ်း ဆုရို့ကို ရဟိခရေ။^[165]^[166]

စွမ်းအင်

အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ စွမ်းအင်အေဂျင်စီ ဧ ထုတ်ပြန်ချက် အရ အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံရေ ၂၀၀၉ ခုနှစ်တွင် ကမ္ဘာပေါ်တွင် ဒဿမမြောက်အများဆုံး သဘာဝဓာတ်ငွေ့ ထုတ်လုပ်သူ ဖြစ်ရေ။ စုစုပေါင်း ၇၆ ဘီလီယံ ကုဗမီတာ ထုတ်လုပ်ခပြီး တကမ္ဘာလုံး ထုတ်လုပ်မှုဧ ၂.၅% ဖြစ်ကာ ၃၆ ဘီလီယံ ကုဗမီတာအား ပြည်ပသို့ တင်ပို့ရောင်းချခရေ။^[167] ၂၀၀၉ ခုနှစ်တွင် အင်ဒိုနီးရှားရေ ပဉ္စမမြောက် အများဆုံး ကျောက်မီးသွေး ထုတ်လုပ်သူ ဖြစ်ပြီး သက်ရင့်ကျောက်မီးသွေး တန်ချိန် ၂၆၃ သန်း နန့် ကျောက်မီးသွေးနု တန်ချိန် ၃၈ သန်း ထုတ်လုပ်ခရေ။ ^[167] ထုတ်လုပ်မှုဧ ရာခိုင်နှုန်း အများစု ဖြစ်ရေ သက်ရင့်ကျောက်မီးသွေး တန်ချိန် ၂၃၀ သန်းအား ပြည်ပသို့ တင်ပို့ခရေ။ ^[168]အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံတွင် ရေနံမှစ၍ စွမ်းအင် အရင်းအမြစ် အမြောက်အမြားဟိပြီး ရေနံ နန့် သဘာဝဓာတ်ငွေ့ စည်ပေါင်း ၂၂ ဘီလီယံမျှ အရန်သင့်ဟိပြီး ၎င်းရို့ထဲတွင် ၄ ဘီလီယံမှာ ထုတ်ယူ သုံးစွဲနိုင်သည့် ပမာဏဖြစ်ရေ။ ထိုပမာဏရေ ၁၀ နှစ်တာမျှ ရေနံထုတ်လုပ်နိုင်သည့် ပမာဏနန့် နှစ် ၅၀ စာမျှ သဘာဝဓာတ်ငွေ့ ထုတ်လုပ်နိုင်သည့် ပမာဏနန့် ညီမျှရေ။ ထို့ပြင် ရေနံနန့် အလားတူရေ ကျောက်မီးသွေးအခြီခံ မီသိန်းဓာတ်ငွေ့ စည်ပေါင်း ၈ ဘီလီယံမျှ ဟိရေ။ ထုတ်ယူတူးဖော်နိုင်ရေ ကျောက်မီးသွေး ပမာဏမှာ တန်ချိန် ၂၈ ဘီလီယံဟိပြီး ဇီဝအပူဖြင့် စွမ်းအင်ထုတ်လုပ်နိုင်စွမ်းမှာ ၂၈ ဂစ်ဂါဝပ်မျှ ဟိရေ။ ၎င်းရို့တွင် ယှာဖွီမတွိ့ဟိသေးရေ ရေနံနန့် သဘာဝဓာတ်ငွေ့ ရို့လည်း ပါဝင်ရေ။ ထို့ပြင် နီရာင်ခြည်စွမ်းအင်၊ လေအားသုံးစွမ်းအင်၊ စွန့်ပစ်ပစ္စည်းမှ ထုတ်ရေ စွမ်းအင်နန့် ဇီဝလောင်စာ ထုတ်လုပ်နိုင်စွမ်း အများအပြား ဟိရေ။ အင်ဒိုနီးရှားဧ ပြည်တွင်း လောင်စာဆီ သုံးစွဲမှုမှာ ၂၀၀၃ ခုနှစ်တွင် တစ်နေ့ကေ ရေနံစည်ပေါင်း ၁.၂ သန်း မှ ၂၀၁၃ ခုနှစ်တွင် တစ်နေ့ကေ ရေနံစည် ၁.၆ သန်းသို့ တိုးတက်လာခရေ။^[167] ၂၀၁၅ ခုနှစ်တွင် အင်ဒိုနီးရှား တစ်နိုင်ငံလုံးတွင် တပ်ဆင်ထားရေ လျှပ်စစ်စွမ်းအင် သုံးစွဲနိုင်အားမှာ ၅၅,၅၂၈.၅၁ မဂ္ဂါဝပ်မျှ ဟိရေ။ ^[169]

နိုင်ငံဧ အကြီးဆုံး ဆည်ဖြစ်ရေ ဂျာတေးလူဟာဆည်ရေ ရေအားလျှပ်စစ်ထုတ်လုပ်ခြင်း၊ ရေရဟိရီး ဆောင်ရွက်ခြင်း၊ ရေကြီးရေလျှံမှုကို ထိန်းချုပ်ခြင်း၊ ဆည်မြောင်းစနစ်ဖြင့် ရေပီးဝေခြင်း နန့် ရေနေအပင်သတ္တဝါတိ ပေါက်ဖွားသျှင်သန်စေခြင်း အပါအဝင် ရည်ရွယ်ချက်အမျိုးမျိုးကို ပြီးမြောက်စေရေ။ ဓာတ်အားပီးစက်ရုံဧ ထုတ်လုပ်နိုင်စွမ်းမှာ ၁၈၆.၅ မဂ္ဂါဝပ်ဖြစ်ပြီး ထိုလျှပ်စစ်ဓာတ်အားကို ပြည်နယ်လျှပ်စစ် ကုမ္ပဏီမှ စီမံခန့်ခွဲရေ ဂျာဗားဓာတ်အားလိုင်းထဲသို့ ပို့လွှတ်ရေ။ ဂျာတေးလူဟာဧ ရေသိုလှောင်ကန်ရေ ၂၄၀,၀၀၀ဟက်တာ (၅၉၃,၀၅၃ ဧက) မျှရေ စပါးခင်းတိသို့ ရေပီးဝေလျက် ဟိရေ။ မြေကြီးဖြင့် တမံတုတ်ထားရေ ဆည်ရေ ၁၀၅မီတာ (၃၄၄ပေ) မျှ မြင့်မားပြီး ၃,၀၀၀,၀၀၀,၀၀၀ စတုရန်းမီတာ (၂,၄၃၂,၁၃၀ ဧကပေ) ဟိရေ ရေကို သိုလှောင်ထားနိုင်ရေ။ ^[170]^[171]^[172]

သိပ္ပံနန့်နည်းပညာ

အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံဧ သိပ္ပံနန့် နည်းပညာအတွက် အသုံးစရိတ်မှာ အလွန်နည်းပါးပြီး ၂၀၁၇ ခုနှစ်တွင် ဂျီဒီပီဧ ဝ.၁% မျှသာ ဟိရေ။ ^[173] ထို့အတွက်ကြောင့် အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံရေ ထိုနယ်ပယ်တိတွင် ဦးဆောင်ရေ နိုင်ငံတစ်ခု မဟုတ်ပေ။ ယကေလည်းလည်း သိပ္ပံနန့် နည်းပညာဆိုင်ရာ တိုးတက်မှုတိတွင် အင်ဒိုနီးရှားလူမျိုးရို့ ဆောင်ရွက်ခရေ ထင်ရှားရေ သာဓက များစွာဟိရေ။ စိုက်ပျိုးရီးနန့် အဏ္ဏဝါဆိုင်ရာ ယဉ်ကျေးမှုတွင် သျှင်သန်ကြီးပြင်းကတ်ရေ အင်ဒိုနီးရှားလူမျိုးရို့ရေ အချို့ရေ ရိုးရာနည်းပညာတိ အထူးအတွက်နန့် စိုက်ပျိုးရီးနန့် အဏ္ဏဝါ ဆိုင်ရာ တွင် ထင်ပေါ်ကျော်ကြားကတ်ရေ။ စိုက်ပျိုးရီးတွင် အခြားရေ အရှေ့တောင်အာရှနိုင်ငံတိကဲ့သို့ပင် စပါးစိုက်ပျိုးရေ နည်းပညာတိတွင် ထင်ရှား ကျော်ကြားရေ။ အဏ္ဏဝါဆိုင်ရာ ကိစ္စရပ်တိတွင်မူ ဘူဂစ်နန့် မာကတ်ဆာ လူမျိုးတိမှာ ထင်ရှားကတ်ပြီး သစ်သားဖြင့်ပြုလုပ်ထားရေ ပီနီစီလှေဟု ခေါ်သည့် ရွက်လှေတိကို တည်ဆောက်ရာတွင် လူသိတိရေ။ ^[174] ၁၉၈၀ ခုနှစ်တိတွင် အင်ဒိုနီးရှား အင်ဂျင်နီယာ ဂျိုကော်ဒါ ရာကာ ဆူကာဝါတီ မှ လက်ဟိအဓိကလမ်းမကြီးတိဧ အပေါ်တွင် ရှည်လျားသည့် ကုန်းကျော်တံတားတိ ဆောက်လုပ်၍ ယာဉ်ကြောပိတ်ဆို့မှု အနည်းဆုံး ဖြစ်စေမည့် ဆောရိုဘာဟူး ဟု ခေါ်သည့် လမ်းဖောက်လုပ်ခြင်း နည်းပညာကို တည်ထွင်ခရေ။ နောင်တွင် ထိုနည်းစနစ်ကို နိုင်ငံအချို့တွင် ကျယ်ပြန့်စွာ အသုံးပြုကတ်ရေ။ ^[175] ထို့ပြင် နိုင်ငံပိုင် ရထားထုတ်လုပ်ရီး ကုမ္ပဏီဖြစ်ရေ အင်ဒိုနီးရှား ရထားလုပ်ငန်း (INKA) ရေ ခရီးရေတင် ရထား နန့် ကုန်တင်ရထားတိကို အမြဲတမ်း ထုတ်လုပ်နေသာ ကုမ္ပဏီဖြစ်ပြီး နိုင်ငံခြားသို့လည်း တင်ပို့ရောင်းချလျက် ဟိရေ။ ^[176]

အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံရေ စစ်ဖက်သုံးနန့် လူစီး လေယာဉ်တိကို ဟိုးယခင်ကတည်းကပင် ထုတ်လုပ်ခပြီး အရှေ့တောင်အာရှ တွင် ကိုယ်ပိုင်လေယာဉ် ထုတ်လုပ်နိုင်သည့် တစ်ခုတည်းရေ နိုင်ငံ ဖြစ်ရေ။ နိုင်ငံပိုင် လေယာဉ်ကုမ္ပဏီဖြစ်ရေ အင်ဒိုနီးရှန်း အေရိုစပေ့စ် ရေ စပိန်နိုင်ငံမှ အက်ဒ် ကာဆာ ကုမ္ပဏီနန့် ပူးပေါင်း၍ ဘိုးအင်း နန့် အဲယားဘတ်စ် ရို့ အတွက် လေယာဉ် အစိတ်အပိုင်းတိကို ထုတ်လုပ်ပြီး စီအင်န်-၂၃၅ လေယာဉ်ကိုလည်း ထုတ်လုပ်ပြီး နိုင်ငံအချို့သို့ တင်ပို့ ရောင်းချရေ။ ^[177] ထို အောင်မြင်မှုအတွက် ယခင် အင်ဒိုနီးရှား သမ္မတ ဘီ ဂျေ ဟာဘီဘီရေ အရီးပါရေ နီရာမှ ပါဝင် လုပ်ဆောင်ခရေ။^[178] ထို့ပြင် အင်ဒိုနီးရှား နိုင်ငံရေ တောင်ကိုရီးယား နန့် ပူးပေါင်း၍ ပဉ္စမမြောက် မျိုးဆက် ဂျက်အင်ဂျင်တပ် တိုက်လေယာဉ် ကိုင် ကေအက်ဖ်-အိတ်စ်(KAI KF-X) အား ထုတ်လုပ်သည့် အစီအစဉ်တွင် ပါဝင်ခရေ။ ^[179]

အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံတွင် ကိုယ်ပိုင် အာကာသ စူးစမ်းလေ့လာရီး အစီအစဉ် နန့် အာကာသ စူးစမ်းလေ့လာရီး အေဂျင်စီ (အမျိုးသား လေကြောင်းနန့်အာကာသ အင်စတီကျု) (LAPAN) ဟိရေ။ ၁၉၇၀ ခုနှစ်တိတွင် အင်ဒိုနီးရှားရေ ပါလာပါ ဟု နာမည်ရသည့် ကိုယ်ပိုင်ဂြိုဟ်တုကို လွှတ်တင်ခပြီး ဖွံ့ဖြိုးဆဲနိုင်ငံတိတွင် ကိုယ်ပိုင်ဂြိုဟ်တိုကို လွှတ်တင် အသုံးပြုနိုင်ရေ ပထမဆုံး နိုင်ငံဖြစ်ရေ။^[180] ထိုဂြိုဟ်တုရေ အင်ဒိုဆက်-အော်ရီဒူးမှ ပိုင်ဆိုင်သည့် ဆက်သွယ်ရီး ဂြိုဟ်တု အစုအဝီးမှ တစ်ခု ဖြစ်ရေ။ ပထမဆုံး ဂြိုဟ်တုဖြစ်ရေ ပါလာပါ အေဝမ်း အား ၁၉၇၆ ခုနှစ် ဇူလိုင်လ ၈ ရက်တွင် အမေရိကန် ပြည်ထောင်စု ဖလော်ရီဒါပြည်နယ်ဟိ ကနေဒီ အာကာသစခန်းမှ လွှတ်တင်ခရေ။ ^[181] ၂၀၁၇ ခုနှစ် အထိ အင်ဒိုနီးရှားရေ အမျိုးမျိုး အသုံးပြုရန် အတွက် ဂြိုဟ်တု ၁၆ လုံးကို လွှတ်တင်ခပြီး ဖြစ်ပြီး ^[182] အာကာသ စူးစမ်းလေ့လာရီး အေဂျင်စီမှ ၂၀၄၀ ခုနှစ်တွင် နိုင်ငံတွင်းမှ ကိုယ်ပိုင်လွှတ်တင်နိုင်သည့် ယာဉ်တိဖြင့် ဂြိုဟ်တုတိကို ကမ္ဘာပတ်လမ်းကြောင်း အတွင်းသို့ ပို့လွှတ်ရန် ဆန္ဒဟိကြောင်း ထုတ်ဖော်ပြောကြားခရေ။ ^[183]

ကမ္ဘာလှည့်ခရီးလားလုပ်ငန်း

ကမ္ဘာ့အကြီးဆုံး ဗုဒ္ဓဘာသာ စေတီပုထိုးဖြစ်ရေ ဗောရောဗုဓောဘုရား ရေ အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံတွင် ကမ္ဘာလှည့်ခရီးလား လည်ပတ်မှု အများဆုံး နီရာတစ်ခု ဖြစ်ရေ။^[184]

၂၀၁၇ ခုနှစ်၌ အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံဧ ဂျီဒီပီတွင် ကမ္ဘာလှည့် ခရီးလားလုပ်ငန်းမှ အမေရိကန် ဒေါ်လာ ၂၈.၂ ဘီလီယံ ဒေါ်လာ မျှ ပါဝင်ခရေ။ ^[185] ထိုနှစ်တွင်ပင် အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံမှ ဧည့်ရေပေါင်း ၁၄.၀၄ သန်းမျှ လာရောက်ခပြီး တစ်နှစ်အတွင်း ခရီးရေ ၁၆.၀၉ ရာခိုင်နှုန်း မျှတိုးတက်ခကာ ခရီးရေတိမှ ၎င်းရို့ လာရောက်လည်ပတ်စဉ် အတွင်း ပျမ်းမျှ အမေရိကန် ဒေါ်လာ ၂,၀၀၉ ဒေါ်လာမျှ သုံးစွဲခရေ။ ^[186] အင်ဒိုနီးရှားသို့ လာရောက်လည်ပတ်ရေ ခရီးရေတိမှာ တရုတ်၊ စင်ကာပူ၊ မလေးရှား၊ ဩစတြေးလျ နန့် ဂျပန်နိုင်ငံရို့မှ အများဆုံး ဖြစ်ရေ။ ၂၀၁၁ ခုနှစ် ဇန်နဝါရီလမှစ၍ ခရီးလားလုပ်ငန်း ဝန်ကြီးဌာနမှ ကမ္ဘာလှည့်ခရီးလားလုပ်ငန်းကို မြှင့်တင်ရန် အတွက် ညွှန်ကြားထားရေ နိုင်ငံတကာ ဈေးကွက်ဖော်ထုတ်ရီး ကမ်ပိန်းဧ ကြွေးကြော်သံမှာ "အံ့ဩဖွယ်ရာ အင်ဒိုနီးရှား" ဟူ၍ ဖြစ်ရေ။ ^[187]

သဘာဝနန့် ယဉ်ကျေးမှုဆိုင်ရာ လည်ပတ်စရာနီရာတိမှာ အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံ ကမ္ဘာလှည့် ခရီးလားလုပ်ငန်းဧ အဓိက အစိတ်အပိုင်းတိ ဖြစ်ရေ။ သဘာဝ ဆိုင်ရာ နီရာတိရေ အပူပိုင်း ရာသီဥတု၊ ကျယ်ပြန့်လှရေ ကျွန်းစုတိနန့် ရှည်လျားလှရေ ပင်လယ်ကမ်းခြေတိ ထူးခြားစွာ ပေါင်းစည်းထားခြင်းဖြစ်ပြီး ၎င်းရို့အား အင်ဒိုနီးရှားဧ တက်ကြွလှုပ်ရှားရေ သမိုင်းကြောင်းနန့် အမျိုးမျိုးကွဲပြားနေသာ လူမျိုးစုရို့ကို ထင်ဟပ်နီရေ ကြွယ်ဝလှသည့် ယဉ်ကျေးမှု ဆိုင်ရာ အမွေအနှစ်တိ မှ ပံ့ပိုးပီးထားရေ။ အင်ဒိုနီးရှားတွင် ကောင်းမွန်စွာ ထိန်းသိမ်းထားရေ သဘာဝ ဂေဟစနစ် ဟိပြီး မိုးသစ်တောတိရေ အင်ဒိုနီးရှား ကုန်းမြေဧ ၅၇% (ဧက ၂၂၅ သန်း) ကို ဖြန့်ကျက်တည်ဟိရေ။ ဆူမတြာ နန့် ကာလီမန်တန် ကျွန်းပေါ်ဟိ သစ်တောတိရေ ရေပန်းစားရေ ခရီးလားဒေသတိ ဖြစ်ပြီး မျောက်ဝံတောရိုင်းထိန်းသိမ်းရီး ဒေသမှာ ဥပမာ တစ်ခု ဖြစ်ရေ။ ထို့ပြင် အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံရေ ကမ္ဘာပေါ်တွင် အရှည်လျားဆုံး ကမ်းရိုးတန်းဟိပြီး ၅၄,၇၁၆ ကီလိုမီတာ (၃၃,၉၉၉ မိုင်) ဟိရေ။ ယဉ်ကျေးမှုဆိုင်ရာ ခရီးလားလုပ်ငန်းအတွက် ထင်ရှားရေတိမှာ ရှေးဟောင်း ပရမ်ဘနမ် ဟိန္ဒူ ဘုရားကျောင်း နန့် ဗောရောဗုဓော စေတီ ၊ တိုရာဂျာနန့် ဘာလီကျွန်းပေါ်ဟိ ဟိန္ဒူ ပွဲတော်တိ ဖြစ်ကတ်ရေ။

အင်ဒိုနီးရှားတွင် ယူနက်စကို ကမ္ဘာ့အမွေအနှစ်နီရာ ၈ ခု မျှ ဟိပြီး ဗောရောဗုဓော စေတီဝန်း ၊ ကိုမိုဒို အမျိုးသား ဥယျာဉ် နန့် အခြား ယာယီစာရင်းဝင် နီရာ ၁၉ ခုတွင် ဂျကာတာမြို့ဟောင်း၊ ဘူနကန် အမျိုးသားဥယျာဉ် နန့် ရာဂျာအမ်ပတ်ကျွန်းတိရို့ ပါဝင်ရေ။ ^[189] ယဉ်ကျေးမှု အမွေအနှစ်ဆိုင်ရာ ခရီးလားလုပ်ငန်းရေ အင်ဒိုနီးရှား သမိုင်းဧ စိတ်ဝင်စားစရာ အကြောင်းတစ်ခုကို ဦးတည်ချဉ်းကပ်ပြီး ဥပမာအားဖြင့် ဒတ်ချ် အရှေ့အိန္ဒိယဧ ကိုလိုနီ ဗိသုကာလက်ရာ အမွေအနှစ်ကဲ့သို့ရေ အရာ ဖြစ်ရေ။ အခြား လည်ပတ်စရာ နီရာတိမှာ ပြတိုက်တိ၊ ဘုရားဟိခိုးကျောင်းတိ၊ ခံတပ်တိ နန့် သမိုင်းဆိုင်ရာ ကိုလိုနီ အဆောက်အဦးတိအား လည်ပတ်ကြည့်ရှုခြင်း နန့် ကိုလိုနီ အမွေအနှစ် အဆောက်အဦးတိတွင် တည်ဟိရေ ဟိုတယ်တိတွင် ညအိပ်တည်းခိုနိုင်ခြင်း ရို့ ဖြစ်ရေ။ ရေပန်းစားကျော်ကြားရေ ယဉ်ကျေးမှု အမွေအနှစ်ဆိုင်ရာ ခရီးလားနီရာတိမှာ ဂျကာတာ မြို့ဟောင်း၊ ယော့ယာကာတာ၊ ဆူရာကာတာ နန့် မန်ကူနီဂါရန်ဟိ တော်ဝင်ဂျာဗားနန်းတော်တိ ဖြစ်ရေ။

၂၀၁၇ ခုနှစ် ခရီးလားနန့် ကမ္ဘာလှည့်ခရီးလားလုပ်ငန်းဆိုင်ရာ ပြိုင်ဆိုင်မှု အစီရင်ခံစာတွင် အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံအား နိုင်ငံပေါင်း ၁၃၆ နိုင်ငံတွင် အဆင့် ၄၂ သတ်မှတ်ထားပြီး ရမှတ်မှာ ၄.၂ မှတ် ဖြစ်ရေ။^[190] ထိုအစီအရင်ခံစာ၌ အင်ဒိုနီးရှား ကမ္ဘာလှည့်ခရီးလား လုပ်ငန်းကဏ္ဍဧ ဈေးသက်သာမှုမှာ နိုင်ငံပေါင်း ၁၃၆ နိုင်ငံတွင် အဆင့် ၅ သတ်မှတ်ထားရေ။ ဗီဇာဆိုင်ရာ ပေါ်လစီတွင် ခိုင်မာမှု ဟိခြင်း အတွက် အဆင့် ၂ အဖြစ် သတ်မှတ်ထားပြီး နိုင်ငံတကာဆိုင်ရာ ပွင့်လင်းမြင်သာမှုတွင် အဆင့် ၁၇ သတ်မှတ်ထားရေ။ သဘာဝဆိုင်ရာ အရင်းအမြစ်တိတွင် အဆင့် ၁၇ ရဟိပြီး ယဉ်ကျေးမှုဆိုင်ရာ အရင်းအမြစ်တိတွင် အဆင့် ၂၃ ရဟိရေ။ ယကေလည်းလည်း အင်ဒိုနီးရှားရေ အခြီခံ အဆောက်အအုံပိုင်းတွင် ရမှတ်နိမ့်ပြီး အဆင့် ၉၆ သာ ရဟိပြီး အချို့ရေ ကမ္ဘာလှည့်ခရီးလားလုပ်ငန်းဆိုင်ရာ အခြီခံအဆောက်အအုံတိမှာ အဆင့်မမီကြောင်း ဖော်ပြထားရေ။ ^[190]

လူဦးရေပျံနှံ့ နီထိုင်မှု

၂၀၁၀ ခုနှစ် လူဦးရေ စာရင်းအရ အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံဧ လူဦးရေရေ ၂၃၇.၆ သန်း ဟိပြီး လူဦးရေ တိုးပွားမှုနှုန်းမှာ ၁.၉% မျှ ဟိအတွက်နန့် မြင့်မားရေ။ ^[191] ၅၈% ရေ လူဦးရေရေ ကမ္ဘာပေါ်တွင် လူဦးရေ အထူထပ်ဆုံး ဖြစ်ရေ ^[4] ဂျားဗားကျွန်းပေါ်တွင် နီထိုင်ရေ။ ^[192] လူဦးရေ သိပ်ရီးမှုမှာ ၁ စတုရန်းမိုင်ကေ ၃၅၇ ဦး (၁ စတုရန်းကီလိုမီတာကေ ၁၃၈ ဦး) မျှ ဟိပြီး ကမ္ဘာပေါ်တွင် အဆင့် ၈၈ ဟိရေ။ ^[193]ဂျားဗားကျွန်းတွင်မူ လူဦးရေ သိပ်ရီးမှုမှာ ၁ စတုရန်းမိုင်ကေ ၂,၄၃၅ဦး (၁ စတုရန်းကီလိုမီတာကေ ၁,၀၆၇ဦး) မျှ ဟိရေ။ လူဦးရေရေ ကျွန်းတိပေါ်တွင် နီထိုင်မှု ပုံစုံ အမျိုးမျိုး၊ လူနေမှုအဆင့် အမျိုးမျိုးဖြင့် ကွဲပြားလျက် ဟိပြီး ဂျကာတာမြို့ ဟိ မြို့ပြနီထိုင်သူတိမှ စ၍ ပါပူအာကျွန်းဟိ လူရို့နန့် အဆက်အဆံမဟိရေ လူမျိုးစုတိ အထိ အမျိုးမျိုး ဟိရေ။ ^[194] ၁၉၆၁ ခုနှစ် ကိုလိုနီခေတ်အပြီး ပထမဆုံး လူဦးရေစာရင်း ကောက်ယူခြင်းတွင် စုစုပေါင်းလူဦးရေ ၉၇ သန်းမျှ ဟိရေ။ ^[195] နိုင်ငံအတွင်း လူဦးရေဧ ရာခိုင်နှုန်း အများစုမှာ လူငယ်တိဖြစ်ပြီး အသက်အပိုင်းအခြား အလယ်ကိန်းမှာ ၂၀၁၆ ခုနှစ် ခန့်မှန်းခြေ အရ ၂၈.၆ နှစ် ဖြစ်ရေ။ ^[196] လူဦးရေရေ ၂၀၃၀ တွင် ၂၉၅ သန်းခန့်သို့လည်းကောင်း ၂၀၅၀ တွင် ၃၂၁ သန်းခန့်သို့လည်းကောင်း တိုးတက်လာမည်ဟု ခန့်မှန်းထားရေ။ ^[197] ၈ သန်းခန့်မျှရေ အင်ဒိုနီးရှား လူမျိုးတိရေ ပြည်ပနိုင်ငံတိတွင် နီထိုင်ကတ်ပြီး ၎င်းရို့အထဲမှ အများစုမှာ မလေးရှားနိုင်ငံ၊ နယ်သာလန်နိုင်ငံ၊ ဆော်ဒီအာရေဗျနိုင်ငံ ၊ အာရပ်စော်ဘွားတိပြည်ထောင်စုနိုင်ငံ၊ ဟောင်ကောင် ၊ စင်ကာပူနိုင်ငံ၊ အမေရိကန်ပြည်ထောင်စု နန့် ဩစတြေးလျနိုင်ငံ ရို့တွင် အခြီချ နီထိုင်လျက် ဟိကတ်ရေ။^[198]

လူမျိုးနန့် ဘာသာစကားတိ

အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံရေ လူမျိုးစုအားဖြင့် အလွန်တိပြားရေ နိုင်ငံဖြစ်ပြီး ထင်ရှားရေ လူမျိုးစု ၃၀၀ ခန့် ဟိရေ။ ^[199] အင်ဒိုနီးရှန်း အများစုရေ အော်စထရိုနီးရှန်း စကားပြောရေ လူမျိုးတိမှ ဆင်းသက်လာပြီး ၎င်းရို့ဧ ဘာသာစကားကို ခြီရာခံလိုက်မယ် ဆိုပါက ပရိုတို-အော်စထရိုနီးရှန်း အဖြစ်တွိ့ရပြီး ဂု ထိုင်ဝမ်နိုင်ငံ နီရာမှ မြစ်ဖျားခံလာရေ ဖြစ်နိုင်ခြေ ဟိရေ။ အခြားရေ အဓိက လူမျိုးစုတိမှာ မာလီနီးရှန်းတိ ဖြစ်ပြီး အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံဧ အရှေ့ဘက်ပိုင်းတွင် နီထိုင်ကတ်ရေ။ ^[200] ဂျားဗားလူမျိုးမျာမှာ အကြီးဆုံး လူမျိုးစု ဖြစ်ပြီး လူဦးရေဧ ၄၀.၂% မျှ ဟိရေ။ အခြားရေ ဂျားဗားမဟုတ်သည့် လူမျိုးစုကြီးတိမှာ ဆူဒါးနိစ်၊ ဘာတတ် နန့် မာဒူရိစ် ရို့ ဖြစ်ကတ်ရေ။ ခိုင်မာရေ ဒေသစရိုက်လက္ခဏာနန့် အတူ အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံ အဖြစ် ပေါင်းစည်းထားရေ စရိုက်လက္ခဏာလည်း ဟိကတ်ရေ။

အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံအတွင်း ဘာသာစကားနန့် ဒေသသုံးစကား အမျိုးပေါင်း ၇၀၀ ကျော်ကို ပြောဆိုလျက် ဟိကတ်ရေ။^[201]အချို့မှာ အော်စရိုနီးရှန်း ဘာသာစကားမိသားစုဝင် ဘာသာစကားတိ ဖြစ်ကေလည်း အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံ အရှေ့ပိုင်း မာလူကူးကျွန်းတိ နန့် အနောက်နယူးဂီနီရို့တွင် ပါပူအန် ဘာသာစကား အမျိုးပေါင်း ၂၇၀ ကျော်ကို ပြောဆိုလျက် ဟိကတ်ရေ။ ^[201] ရုံးသုံးဘာသာစကားမှာ အင်ဒိုနီးရှားဘာသာစကားဖြစ်ပြီး မလေးစကားမျိုးကွဲတစ်ခု ဖြစ်ကာ စံနှုန်းသတ်မှတ်ထားရေ ဒေသသုံးစကားဖြစ်၍ ရာစုနှစ်ပေါင်းများစွာပင် ကျွန်းစုတိအတွင်း အချင်းချင်း ဆက်သွယ်ရန် အသုံးပြုခကတ်ရေ။ ၁၉၂၀ ခုနှစ်တိတွင် မျိုးချစ်တိမှ အသုံးပြုအောင် စည်းရုံးလှုံ့ဆော်ခကတ်ပြီး ၁၉၄၅ ခုနှစ်တွင် ဘဟာဆား အင်ဒိုနီးရှား နာမည်ဖြင့် ရုံးသုံးဘာသာစကား အဖြစ်ကြေညာခရေ။^[202]ထိုဘာသာစကားတွင် ဂျာဗားနိစ်၊ ဆွန်ဒန်းနိစ်၊ မီနန်ကာဘောင်း၊ ဟိန္ဒီ၊ သက္ကတ၊ တရုတ်၊ အာရပ်၊ ဒတ်ချ်၊ ပေါ်တူဂီ နန့် အင်္ဂလိပ် အစဟိရေ ဒေသတွင်း နန့် နိုင်ငံခြားဘာသာစကားတိမှ လွှမ်းမိုးမှုတိ အမြောက်အမြားပါဝင်ရေ။ ^[203]^[204]^[205] ပညာရီး၊ ဆက်သွယ်ရီး၊ စီးပွားရီး၊နိုင်ငံရီး နန့် အများပြည်သူဆိုင်ရာ မီဒီယာတိတွင် ကျယ်ပြန့်စွာ အသုံးပြုကြအတွက်နန့် အင်ဒိုနီးရှားလူမျိုးတိုင်းလိုလိုပင် ထိုစကားကို ဒုတိယဘာသာစကားအဖြစ် ဖြစ်စေ ပြောဆိုကတ်ရေ။ ပထမဘာသာစကားမှာ ဒေသသုံး ဘာသာစကားတိဖြစ်ပြီး ဂျာဗားနိစ် ဘာသာစကားမှာ အသုံးအများဆုံး ဖြစ်ရေ။ ^[2]

၁၉၃၀ ခုနှစ်တွင် ဒတ်ချ်လူမျိုးနန့် အခြားဥရောပသားတိ၊ ယူရီးရှန်းတိနန့် ကပြားဖြစ်ရေ အင်ဒိုလူမျိုးတိရေ ၂၄၀,၀၀၀ သို့မဟုတ် လူဦးရေဧ ဝ.၄% မျှသာ ဟိရေ။ ^[206] သမိုင်းကြောင်းအရ သူရို့ရေ ဒေသခံလူမျိုးရို့ဧ တဖဲ့ချေမျှသာ ဟိခပြီး ဂနိတိုင်လည်း တဖဲ့ချေသာ ဟိကတ်ရေ။ ဒတ်ချ်ရို့နီထိုင်ရေမှာ နှစ်ပေါင်း ၃၅၀ ခန့် ဟိပြီ ဖြစ်ကေလည်း ဒတ်ချ်ဘာသာစကားမှာ ရုံးသုံးအဆင့် သတ်မှတ်ချက် မဟိပေ။^[207] ဒတ်ချ်ဘာသာစကားကို ကျွမ်းကျင်စွာ ပြောဆိုနိုင်ရေ လူနည်းစုမှာ ယခင်မျိုးဆက်က ပညာတတ်လူတန်းစားတိကေလည်းကောင်း၊ အချို့ရေ ဥပဒေတိမှာ ဒတ်ချ်ဘာသာစကားဖြင့်သာ ဟိ၍ ဥပဒေဆိုင်ရာ အလုပ်လုပ်ကိုင်သူတိကေလည်းကောင်းဖြစ်ကတ်ရေ။ ^[208]

ကိုးကွယ်ယုံကြည်မှု

အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံဧ ကိုးကွယ်ယုံကြည်မှု (၂၀၁၀)^[209]
Religion			Percent
အစ္စလာမ်			87.2%
ပရိုတက်စတင့်			7%
ရိုမန်ကက်သလစ်			2.9%
ဟိန္ဒူ			1.6%
ဗုဒ္ဓဘာသာ			0.72%
ကွန်ဖြူးရှပ်ဘာသာ နန့်အခြား			0.55%

နိုင်ငံဧ ဖွဲ့စည်းပုံ အခြီခံဥပဒေ အတွင်း ဘာသာရီး လွတ်လပ်မှုကို ထည့်သွင်းရီးသားထားကေလည်း ^[210]^[97] အစိုးရမှ အစ္စလာမ်၊ ပရိုတက်စတင့်၊ ရိုမန်ကက်သလစ်၊ ဟိန္ဒူ၊ ဗုဒ္ဓဘာသာ နန့် ကွန်ဖြူးရှပ်ဘာသာ ဘာသာကြီး ၆ ခုကိုသာ တရားဝင် အသိအမှတ်ပြုထားရေ။ ^[211]ရိုးရာ ကိုးကွယ်ယုံကြည်မှုတိကိုလည်း အသိအမှတ်ပြုထားရေ။ ^[212] အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံရေ ကမ္ဘာပေါ်တွင် မွတ်စလင်ဘာသာဝင် အဓိကဖြစ်ရေ လူဦးရေ အများဆုံးနိုင်ငံဖြစ်၍ ၂၀၁၇ ခုနှစ်တွင် ဘာသာဝင် ၂၂၇ သန်းဟိကာ အများစုမှာ ဆွန်နီမွတ်စလင် (၉၉%) မျှ ဖြစ်ရေ။ ^[213]^[2]ဟိယာ့ မွတ်စလင် နန့် အမာဒစ် မွတ်စလင် ဝ.၅ % နန့် ဝ.၂% အသီးသီး ဟိကတ်ရေ။ ^[214]^[215] ခရစ်ယာန်ဘာသာဝင်မှာ လူဦးရေဧ ၁၀% (ပရိုတက်စတင့် ၇% နန့် ရိုမန်ကက်သလစ် ၂.၉%) ခန့်မျှ ဟိပြီး ၁.၆ % မှာ ဟိန္ဒူဘာသာဝင် ဖြစ်ကာ ဗုဒ္ဓဘာသာနန့် အခြားဘာသာ ကိုးကွယ်သူ ဝ.၈% မျှ ဟိရေ။ အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံဟိ ဟိန္ဒူဘာသာဝင်အများစုမှာ ဘာလီကျွန်းသားတိ ဖြစ်ကတ်ပြီး ^[216] ဗုဒ္ဓဘာသာဝင်တိမှာ နိုင်ငံအတွင်းဟိ တရုတ်လူမျိုးတိ ဖြစ်ကတ်ရေ။ ^[217]

အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံသို့ ဟိန္ဒူဘာသာ၊ ဗုဒ္ဓဘာသာနန့် အေဘရာဟမ် ဘာသာ မရောက်လာမီ အချိန်က အင်ဒိုနီးရှား ကျွန်းစုတိတွင် နီထိုင်သူတိရေ အော်စရိုနီးရှန်း လူမျိုးတိ ကြားတွင် ထင်ရှားရေ အန်နီမစ်ဆင် နန့် ဒိုင်နမစ်ဆင်ရို့ကို ယုံကြည်ကိုးကွယ်ကတ်ရေ။^[218] သူရို့ရေ ဘိုးဘေးရို့ဧ ဝိဉာဉ်တိကို အလေးအမြတ်ထား ကိုးကွယ်ကတ်ပြီး သဘာဝလွန် နတ်ဖြစ်ရေ ဟရန်ဆိုရေ နတ်တိရေ သစ်ပင်ကြီးတိ၊ ကျောက်တုံးတိ၊ သစ်တောတိ၊ တောင်ကုန်းတိ နန့် မြင့်မြတ်ရေ နီရာတိတွင် နီထိုင်ကတ်ရေဟု ယုံကြည်ကတ်ရေ။^[218] အင်ဒိုနီးရှား ရိုးရာယုံကြည်ကိုးကွယ်မှုတိတွင် ဆူဒါးနိစ်လူမျိုးရို့ဧ ဆွန်ဒါဝီဝီတန် ကိုးကွယ်မှု၊ ဒါယတ်လူမျိုးရို့ဧ ကာဟာရင်ဂန်ကိုးကွယ်မှု၊ တိုရာဂျာလူမျိုးရို့ဧ အာလွတ်တိုဒိုလို ကိုးကွယ်မှု၊ မာနူဆီလာ နန့် နျူအာလူး လူမျိုးရို့ဧ နောရပ်စ် ကိုးကွယ်မှု၊ ဘာတတ်လူမျိုးရို့ဧ ပါမာလင်မ် ယုံကြည်မှု၊ ဂျားဗားလူမျိုးရို့ဧ ကီဂျာဝမ် ကိုးကွယ်မှုရို့ ဖြစ်ကတ်ရေ။ ယင်းပိုင်ရေ ရိုးရာ ဓလေ့ထုံးတမ်း နန့် ယုံကြည်မှုရို့ရေ အခြားရေ ဘာသာကိုးကွယ်မှုတိ လက်ခံကျင့်သုံးကြသည့် အပေါ်တွင် သက်ရောက်ရိုက်ခတ်မှုဟိပြီး သာဓကပြစရာ လူ အများအပြားပင် ဟိရေ။ ဂျားဗားကျွန်းသားရို့ဧ အဘန်ဂန်ဘာသာ၊ ဘာလီကျွန်းသားရို့ဧ ဟိန္ဒူဘာသာ နန့် ဒါယတ်လူမျိုးရို့ဧ ခရစ်ယာန်ဘာသာရို့တွင် နဂိုရ်ဟိရင်းစွဲ ဘာသာ အများုင်း မဟုတ်ပဲ ရိုးရာယုံကြည်မှုတိနန့် ပေါင်းစပ် ကျင့်သုံး ကိုးကွယ်ကတ်ရေကို တွိ့ရရေ။ ^[219]

ဟိန္ဒူဘာသာဧ လွှမ်းမိုးမှုရေ အင်ဒိုနီးရှား ကျွန်းစုတိသို့ အေဒီ ၁ ရာစုခန့်ကပင် အစောဆုံး ရောက်ဟိလာခရေ။ ^[220] အေဒီ ၁၃၀ ခုနှစ်ခန့်တွင် ဆူဒါးနိစ်လူမျိုးရို့ဧ ဘုရင့်နိုင်ငံတော်ဖြစ်ရေ ဆလာကာနာဂါရ နိုင်ငံရေ အနောက်ဂျားဗားတွင် ပေါ်ထွန်းလာခပြီး ကျွန်းစုတိအတွင်း ပထမဆုံး အိန္ဒိယဆန်ရေ နိုင်ငံတော် အဖြစ် သမိုင်းတင်ရေ နိုင်ငံ ဖြစ်ကာ အိန္ဒိယာ ကုန်ရေ တစ်ဦးမှ ဒေသခံ ဆူဒါးနိစ် မင်းသမီးတစ်ပါးနန့် လက်ဆက်၍ ထူထောင်ခခြင်း ဖြစ်ရေ။^[221] အေဒီ ၆ ရာစုခန့်တွင် ရောက်ဟိလာရေ ^[222] အင်ဒိုနီးရှားဟိ ဗုဒ္ဓဘာသာ သမိုင်းကြောင်းရေ ဟိန္ဒူဘာသာ သမိုင်းကြောင်းနန့် နီးစပ်စွာ ဆက်နွယ်လျက် ဟိပြီး ဗုဒ္ဓဘာသာ ယဉ်ကျေးမှုနန့် ဆက်နွယ်နီရေ ဧကရာဇ်နိုင်ငံတော်တိ ထိုအချိန်ခန့်တွင် တည်ထောင်ခကတ်ရေ။ ထိုကျွန်းစုတိ အတွင်း အင်အားကြီး၍ ဩဇာလွှမ်းမိုးမှုဟိရေ မာဂျာပါဟစ်၊ ဆီးလန်ဒရာ၊ သီရိဝိဇယ နန့် မာတာယမ် အစဟိရေ ဟိန္ဒူ နန့် ဗုဒ္ဓဘာသာ ဧကရာဇ်နိုင်ငံတော်တိ တိုးတက်ခြင်း ပျက်သုဉ်းခြင်းရို့ကို မျက်ဝါးထင်ထင် တွိ့မြင်ခရရေ။ လူတိစုက မကိုးကွယ်ကြတော့ကေလည်း ဟိန္ဒူဘာသာ နန့် ဗုဒ္ဓဘာသာရို့ရေ အင်ဒိုနီးရှားဧ ယဉ်ကျေးမှုတွင် လွှမ်းမိုးမှု ဆက်လက် ဟိနေသေးရေ ကို တွိ့ရရေ။

ထိုကျွန်းစုတိသို့ အစ္စလာမ်ဘာသာကို စတင်မိတ်ဆက်ခရေမှာ ရှဖီး ဥပဒေသိပ္ပံပညာကျောင်းမှ အတွေးအခေါ်ကို စွဲကိုင်ရေ ဆွန်နီအစ္စလာမ်ဘာသာ ကိုးကွယ်သူ ကုန်ရေတိ ပါဝင်သကဲ့သို့ အိန္ဒိယတိုက်ငယ် နန့် အာရေဗျကျွန်းဆွယ် တောင်ပိုင်းမှ ဆူဖီအစ္စလာမ်ဘာသာ ကိုးကွယ်သူ ကုန်ရေတိလည်း ပါဝင်ရေ။ ^[223] ဝါလီဆန်ဂါ အစ္စလာမ် သူတော်စင်တိ၊ တရုတ်လူမျိုး စူးစမ်းယှာဖွီသူ ကျန်းဟီ နန့် အချို့ရေ စူလတန်ရို့ဧ စစ်ပွဲတိ အစဟိရေ သာသနာပြုလုပ်ငန်းတိကြောင့် အစ္စလာမ်ဘာသာ ပျံ့နှံ့မှုမှာ ပိုပြီးကေမြန်ဆန်လာခရေ။ ^[224]^[225] နီရာအတော်တိတိတွင် အစ္စလာမ်ဘာသာရေ အစ္စလာမ် မဟုတ်ရေ ဘာသာတိ အပေါ်တွင် ဖုံးလွှမ်းခြင်း နန့် ရောစပ်ခြင်းရို့ ဖြစ်ခရေကြောင့် နောက်ဆုံး ရလဒ်အနေနန့် အများနန့် မတူပဲ တမူထူးခြားရေ အစ္စလာမ် ဘာသာ ပုံစံတစ်မျိုး ဖြစ်လာခရေ။ ^[30] အထူးအတွက်နန့် အရှေ့အလယ်ပိုင်းတွင် အစ္စလာမ်ဘာသာကိုးကွယ်ပုံ နန့် နှိုင်းယှဉ်ပါက ပုံစံ မတူပေ။^[226] နိုင်ငံအတွင်း အစ္စလာမ်ဘာသာနန့် ပတ်သက်ရေ တွေးခေါ်စဉ်းစားမှုတိကို ခွဲခြမ်းစိတ်ဖြာကြည့်မည်ဆိုပါက အဓိက အစုကြီး နှစ်ခု အဖြစ် ခြုံငုံသုံးသပ် တွိ့မြင်နိုင်ရေ။ ပထမ အစုမှာ ရှေးရိုးဝါဒကို နီးစပ်စွာ လိုက်နာကေလည်း ဂနိခေတ် သင်ယူမှုတိကိုပါ လက်ခံသည့် "ခေတ်သစ်ဝါဒ" နန့် အင်ဒိုနီးရှားဧ အကြီးဆုံး လူထုဆိုင်ရာ ဘာသာရီး အဖွဲ့အစည်းကြီး နှစ်ခု ဖြစ်သည့် မူဟာမက်ဒီယာ နန့် နာ့ဒ်လာတူး အူလမာ ရို့မှ ကျောထောက်နောက်ခံပြုထားရေ ဒေသခံ ဘာသာရီး ခေါင်းဆောင်တိနန့် အစ္စလာမ် ဘာသာရီးကျောင်းတိမှ ဆရာတိဧ ပြန်ဆိုမှု အများုင်း လိုက်နာကျင့်သုံးရေ "ရိုးရာဝါဒ" ရို့ ဖြစ်ကတ်ရေ။

ကက်သလစ်ဝါဒကို ကျွန်းစုတိသို့ စတင်သယ်ယူလာခရေမှာ ပေါ်တူဂီကုန်ရေတိနန့် ဂျေရှု ဖရန်စစ် ဇေဗီယာ အစဟိရေ သာသနာပြုတိဖြစ်ကာ ၎င်းရို့ရေ ကျွန်းစုသို့ လာရောက်၍ ထောင်နန့်ချီရေ ဒေသခံတိကို နှစ်ခြင်းခံပီးခကတ်ရေ။^[227]^[228] ယကေလည်းလည်း ဒတ်ချ်ရို့ အနေနန့် စပိန်ကက်သလစ်ရို့ဧ အုပ်ချုပ်မှုအား နှစ် ၈၀ တိုင်အောင် တော်လှန်ခအတွက်နန့် ဒတ်ချ်အရှေ့အိန္ဒိယ ကုမ္ပဏီမှ ထိုဘာသာအား တားမြစ်ပိတ်ပင်ထားခြင်းနန့် ဒတ်ချ်ရို့အနေနန့် မနှစ်မြို့ရေ တုံ့ပြန်မှုတိဟိခြင်းရို့ကြောင့် ဘာသာရီးပျံ့နှံ့မှု အတွက် အခက်အခဲတိနန့် ရင်ဆိုင်ခရရေ။ ဂနိခေတ် ဖလောရက်စ် ကျွန်းနီရာတွင် လာရန်တူကာ တော်ဝင်မင်းဆက်မှ ၁၆ ရာစုခန့်တွင် အရှေ့တောင်အာရှဧ တစ်ခုတည်းရေ ကက်သလစ် နိုင်ငံကို ထူထောင်ခပြီး ပထမဆုံးရေ ဘုရင်ဧ နာမည်မှာ လော်ရန်ဇိုဖြစ်ရေ။ ^[229] ပရိုတက်စတင့်ဝါဒမှာမူ ဒတ်ချ်ရို့ဧ ကိုလိုနီခေတ် အတွင်း ကာလ်ဗီနစ် နန့် လူသာရီယံရို့ဧ သာသာနာပြုလုပ်ငန်းတိကြောင့် တည်ဟိခရေ။.^[230]^[231]^[232] ထိုနှစ်ခုမှာ ထင်ရှားရေ ကိုးကွယ်မှုတိဖြစ်ကေလည်း အခြားရေ ခရစ်ယာန်ဂိုဏ်းခွဲအများအပြားကို အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံ အနှံ့အပြားတွင် တွိ့ရရေ။^[233] ၁၈၆၁ ခုနှစ်တွင် ဂျာမန် လူသာရီယံ သာသနာပြု လူးဝစ် အင်ဝါ နော်မန်ဆန်မှ တည်ထောင်ခရေ ဘာတတ် ပရိုတက်စတင့် ခရစ်ယာန် ဘုရားကျောင်းတော်မှာ အကြီးဆုံး ဖြစ်ရေ။^[234]

ပညာရီးနန့်ကျန်းမာရီး

အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံဧ ပညာရီးရေ ၁၂ နှစ် အထိ မသင်မနေရ ဖြစ်ရေ။^[235] မိဘတိ အနေနန့် အစိုးရမှ ဖွင့်လှစ်၍ ပညာရီးနန့် ယဉ်ကျေးမှု ဝန်ကြီးဌာန လက်အောက်တွင်ဟိရေ ဘာသာရီးနန့် မဆက်နွယ်သည့် ကျောင်းတိကို ရွီးချယ်နိုင် သကဲ့သို့ ဘာသာရီး ဦးစီးဌာနမှ ကြီးကြပ် ကွပ်ကဲရေ ပုဂ္ဂလိက သို့မဟုတ် ပုဂ္ဂလိက တစ်ပိုင်း ဘာသာရီးကျောင်း (အထူးအတွက်နန့် အစ္စလာမ် ဘာသာ) တိကိုလည်း ရွီးချယ်နိုင်ရေ။^[236] နိုင်ငံတော် သင်ရိုးညွှန်းတမ်း ပေါ်တွင် အခြီမခံရေ အင်တာနေသျှင်နယ် ကျောင်းတိလည်း ဟိရေ။ ကျောင်းတက်ရောက်မှုနှုန်းမှာ မူလတန်းအတွက် ၉၀% (၂၀၁၅) ၊ အထက်တန်းအတွက် ၇၆% နန့် တက္ကသိုလ် ကောလိပ်အဆင့်အတွက် ၂၄% ဖြစ်ရေ။ စာတတ်မြောက်မှုနှုန်းမှာ ၉၅.၂၂ % ဖြစ်ပြီး အစိုးရမှ ဂျီဒီပီဧ ၃.၅၉% အား ပညာရီးအတွက် သုံးစွဲခရေ။^[237] ၂၀၁၄ ခုနှစ်တွင် ပြည်နယ် နိုင်ငံပိုင် တက္ကသိုလ် ၁၁၈ ခု ဟိပြီး ပုဂ္ဂလိကပိုင် အဆင်မြင့်ပညာဆိုင်ရာ ကျောင်း ၁,၈၉၀ ခု ဟိရေ။ ၂၀၁၈ ခုနှစ် ကျူအက်စ် ကမ္ဘာ့တက္ကသိုလ် အဆင့်သတ်မှတ်ချက် စာရင်းအရ နိုင်ငံအတွင်း ထိပ်ဆုံးအဆင့် တက္ကသိုလ်တိမှာ အင်ဒိုနီးရှားတက္ကသိုလ် (အဆင့် ၂၉၂)၊ ဘန်ဒေါင်း နည်းပညာတက္ကသိုလ် (အဆင့် ၃၅၉) နန့် ဂတ်ဂျာ မာဒါ တက္ကသိုလ် (အဆင့် ၃၉၁) ရို့ ဖြစ်ကတ်ရေ။^[238] ထိုတက္ကသိုလ်အားလုံးမှာ ဂျားဗားကျွန်းပေါ်တွင် တည်ဟိပြီး အန်ဒါလပ် တက္ကသိုလ်တစ်ခုသာ ဂျားဗားပြင်ပဟိ ဦးဆောင်ဦးရွက် တက္ကသိုလ် တစ်ခု ဖြစ်ရေ။^[239]

၂၀၁၇ ခုနှစ်တွင် အစိုးရဧ ကျန်းမာရီးဆိုင်ရာ အသုံးစရိတ်ရေ ဂျီဒီပီဧ ၂.၉၈% ဟိပြီး တစ်နှစ်ကေ ၁၁.၇% တိုးတက်မည်ဟု ခန့်မှန်းကာ ၂၀၂၂ ခုနှစ်တွင် အမေရိကန်ဒေါ်လာ ၄၇.၁ ဘီလီယံ အထိ ရောက်ဟိမည်ဟု ခန့်မှန်းရေ။ ^[240]နိုင်ငံသားတိအား ၂၀၁၄ ခုနှစ်တွင် အလုံးစုံ ကျန်းမာရီး စောင့်ရှောက်မှု ရဟိစီရန် ရည်ရွယ် စတင်ခရေ နိုင်ငံတော် ကျန်းမာရီး အာမခံ အစီအစဉ်ဖြင့် ကာကွယ်စောင့်ရှောက်မှု ပီးထားရေ။^[241]ထိုအစီအစဉ်အရ နိုင်ငံသားတိရေ အများပြည်သူဆိုင်ရာ ကျန်းမာရီး ဝန်ဆောင်မှု အများအပြားကို ရဟိကြသကဲ့သို့ ထိုအစီအစဉ်သို့ ပါဝင်ပူးပေါင်းရေ ပုဂ္ဂလိက အဖွဲ့အစည်းတိမှ ကျန်းမာရီး စောင့်ရှောက်မှုတိကိုလည်း ရဟိကတ်ရေ။ လတ်တလော ဆယ်စုနှစ်တိတွင် ကျန်းမာရီးဆိုင်ရာ ညွှန်းကိန်းတိရေ သိသာစွာ တိုးတက်လာခပြီး ၁၉၉၀ ခုနှစ်တွင် လူတစ်ဦးချင်း သက်တမ်းမှာ ၆၃ နှစ်ဟိရာမှ ၂၀၁၂ ခုနှစ်တွင် ၇၁ နှစ် သို့လည်းကောင်း၊ ကလေးသူငယ် သေဆုံးမှုနှုန်းမှာ ၁၉၉၀ ခုနှစ်တွင် ကလေး ၁,၀၀၀ ကေ ၈၄ ယောက်မှ ၂၀၁၅ တွင် ကလေး ၁,၀၀၀ ကေ ၂၇ ယောက်သို့ လည်းကောင်း တိုးတက်လာခရေ။ ^[242] ယကေလည်းလည်း အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံရေ မိခင်နန့် ကလေးဆိုင်ရာ ကျန်းမာရီး၊ လေထုအရည်အသွေး နိမ့်ကျမှု၊ အာဟာရ ချိုတဲ့မှု၊ ဆီးလိပ်ရေက်နှုန်း မြင့်မားမှု နန့် ကူးစက်ရောဂါတိ အစဟိရေ ကျန်းမာရီး ဆိုင်ရာ စိန်ခေါ်မှုတိကို ကြုံတွိ့နေရဆဲ ဖြစ်ရေ။

ပြဿနာတိ

အင်ဒိုနီးရှား လူဦးရေဧ ၈၀% ရေ ကျွန်းစုတိဧ အနောက်ဘက်ပိုင်းတွင် နီထိုင်ကတ်ပြီး^[243] ၎င်းရို့ရေ နိုင်ငံဧ အခြားအပိုင်းတိနန့် ယှဉ်ကေ တိုးတက်မှုနှေးကွေးရေ။ ထို့အတွက်ကြောင့် လူဦးရေသိပ်ရီးရေ ကျွန်းတိနန့် စီးပွားရီး ဗဟိုဌာနတိ (ဆူမတြာ နန့် ဂျားဗား) ရေ လူဦးရေ ကျဲပါးပြီး အခွင့်အလမ်းမဟိရေ ဒေသတိ (မာလူကူး နန့် ပါပူးအား) နန့် နှိုင်းယှဉ်ပါက ချမ်းသာကြွယ်ဝမှု၊ အလုပ်လက်မဲ့နှုန်း နန့် ကျန်းမာရီးရို့တွင် ကွာခြားမှု များစွာ ဟိရေ။ ^[244]^[245] ကိုလိုနီခေတ်မှ အစပြုခရေ လူမျိုးရီးမုန်းတီးမှု အထူးအတွက်နန့် အင်ဒိုနီးရှားတရုတ်လူမျိုးရို့ အပေါ်တွင် ဟိရေ လူမျိုးရီးမုန်းတီးမှုရေ ဂနိတိုင်အောင် ဟိနေသေးရေ။ ^[246]^[247] ဘာသာရီးနန့်ဆိုင်ရေ ဆတ်ဆတ်ထိ မခံမှုမှာ နိုင်ငံအတွင်းဟိ လူ့အဖွဲ့အစည်းဧ စရိုက်လက္ခဏာအဖြစ် ကြာမြင့်စွာကတည်းကပင် ဟိခရေ။ ၂၀၁၇ ခုနှစ်တွင် ဂျကာတာဧ ပြည်နယ်အုပ်ချုပ်ရီးမှူး တရုတ်လူမျိုး ခရစ်ယာန်ဘာသာကိုးကွယ်သူ ဘာဆူကီ တာဟာဂျာ ပါနာမား အား ဘာသာရီးစော်ကားမှုဖြင့် အပြစ်ဟိကြောင်း ထင်ရှားအတွက်နန့် တရားရုံးမှ ထောင်ဒဏ် ၂ နှစ် ချမှတ်ခရေ။ ^[248] လိင်တူချစ်သူကိစ္စတိရေလည်း အင်ဒိုနီးရှားတွင် လတ်တလော အာရုံစိုက်စရာ ကိစ္စတစ်ခု ဖြစ်လာနေရေ။ ^[249] လိင်တူချစ်သူကိစ္စရေ နိုင်ငံဧ နီရာအတော်တိတိတွင် တရားဝင် ဖြစ်ကေလည်း အာချေး နန့် တောင်ဆူမတ်တြာတွင် တရားမဝင်ပေ။ ^[250] လိင်တူချစ်သူတိနန့် ၎င်းရို့အတွက် အခွင့်အရီး လှုပ်ရှားသူတိရေ ပြင်းထန်ရေ ဆန့်ကျင်မှု၊ ခြိမ်းခြောက်မှုနန့် ခွဲခြားဆက်ဆံမှုတိ ခံကြရပြီး အချို့ကိစ္စတိတွင် အာဏာပိုင်တိကိုယ်တိုင် ပါဝင်ပတ်သက်လျက် ဟိရေ။ ^[248]

ယဉ်ကျေးမှု

ဖလောရက်စ်ကျွန်း ဝါတူဘလာပီဟိ ကချေရေတိကို ရိုးရာဝတ်စုံတိဖြင့် တွိ့ရပုံ

အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံရေ ယဉ်ကျေးမှုမျိုးစုံ၊ ဘာသာစကားမျိုးစုံနန့် လူမျိုးပေါင်းစုံ ဟိရေ လူ့အဖွဲ့အစည်းဖြစ်ရေ။ ^[199]^[201] လူမျိုးစု တစ်ခုတိုင်းစီတွင် ၎င်းရို့ဧ ကိုယ်ပိုင် ထုံးတမ်းစဉ်လာတိ၊ အနုပညာတိ၊ ဟင်းလျာတိ၊ ရိုးရာဝတ်စုံတိ နန့် ဘာသာစကားရို့ ဟိရေ။^[251] ယဉ်ကျေးမှုဆိုင်ရာ စရိုက်လက္ခဏာရို့ရေ ရာစုနှစ်ပေါင်းများစွာ အတွင်း တိုးတက်လာခပြီး အိန္ဒိယ၊ အာရပ်၊ တရုတ်နန့် ဥရောပရို့မှ မြစ်ဖျားခံရေ ယဉ်ကျေးမှုရို့ဧ လွှမ်းမိုးခြင်းကို ခံရပြီး ထို့အတွက်ကြောင့် ယဉ်ကျေးမှုဆိုင်ရာ ရိုးရာတိမှာ ဟိန္ဒူဘာသာ၊ ဗုဒ္ဓဘာသာ၊ ကွန်ဖြူးရှပ်ဘာသာ၊ အစ္စလာမ်ဘာသာ နန့် ခရစ်ယာန်ဘာသာ အပါအဝင် ဘာသာတရားပေါင်း မြောက်မြားစွာဧ လွှမ်းမိုးမှုမှ များစွာ သက်ရောက်မှု ဟိရေ။ ^[252]ရလဒ်အနေနန့် ရူပ်ထွီးပြီး သီးသန့်ဖြစ်ရေ ယဉ်ကျေးမှု အရောအနှော ဖြစ်ပေါ်လာခကာ မူလပထမ ဒေသရင်း ယဉ်ကျေးမှုရို့မှ ကွဲပြားခြားနားလားရေ။ အင်ဒိုနီးရှားရေ လက်ဟိတွင် ယူနက်စကိုဧ အကောင်အထည် ပြ၍မရရေ ယဉ်ကျေးမှု အမွေအနှစ် စာရင်းတွင် ၉ ခု ပါဝင်လျက် ဟိပြီး ၎င်းရို့တွင် ဝါရန်ရုပ်သေးပြဇာတ်၊ ကရစ်ဓား၊ ပါတိတ်၊ အင်ဒိုနီးရှား ပါတိတ် ဖန်တီးရန်လိုအပ်ရေ ပညာရီးနန့် သင်ကြားရီး၊ အန်ကလောင်း တူရိယာ၊ ဆာမန် အက၊ နိုကန်အိတ် နန့် ဘာလီအကဧ မျိုးကွဲ ၃ မျိုးရို့ ပါဝင်ရေ။^[253]

အနုပညာနန့် ဗိသုကာပညာ

အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံဧ အနုပညာတွင် ရာစုနှစ်များစွာအား ဖြတ်သန်းထွန်းကားလာရေ သက်တမ်းရင့် အနုပညာနန့် လတ်တလော ဖော်ထုတ်ခကတ်ရေ ခေတ်ပြိုင်အနုပညာရို့ ပါဝင်ရေ။ ဒေသတွင်း အရင်းခံ အနုပညာတိကို မကြာမကြာ ဆိုပိုင် တွိ့ရလေ့ဟိကေလည်း အင်ဒိုနီးရှား အနုပညာရေ နိုင်ငံရပ်ခြားမှ လွှမ်းမိုးမှုတိ ပါဝင်စီးဆင်းလျက် ဟိပြီး အထူးအတွက်နန့် အိန္ဒိယ၊ အာရပ်ကမ္ဘာ၊ တရုတ် နန့် ဥရောပရို့မှ လွှမ်းမိုးမှုတိပါဝင်ရေ။ ရာစုနှစ်ပေါင်းများစွာ ဆက်သွယ်မှု နန့် ထိတွိ့မှုရို့ကြောင့်ဖြစ်ပိုင် မကြာမကြာဆိုပိုင်ပင် ကုန်သွယ်မှုဧ တွန်းအားလည်း ပါဝင်ရေ။ ^[254] ပန်းချီအနုပညာရေ ဘာလီတွင် ထွန်းကားပြီး ဘာလီကျွန်းသားတိမှာ ၎င်းရို့ဧ အနုပညာမြောက်မှု အတွက် ကျော်ကြားရေ။ ^[255]၎င်းရို့ဧ ပန်းချီ ယဉ်ကျေးမှုရေ ဂန္ထဝင် ကာမာဆန် နန့် ဝါယံ စတိုင်လ် သရုပ်ဖော် ပုံပြောခြင်း ရို့မှ အစပြုခပြီး အရှေ့ဂျားဗားဟိ ကန်ဒီခေါ် ဘာသာရီးဆိုင်ရာ ဘုရားပုထိုးတိတွင် တွိ့ရရေ သရုပ်ဖော်အနုပညာမှ ဆင့်ပွားထားခြင်း ဖြစ်ရေ။^[255] ထိုပန်းချီတိရေ အလွန်တက်ကြွလှုပ်ရှားဟိနီရေ်လည်း အသေးစိတ် ရူပ်ထွီးရေ အနုပညာဖြစ်ကာ အပူပိုင်းပုံစံဟိရေ ဘာရော့ခ်ရိုးရာပန်းချီနန့် ဆင်တူရေ။ ^[255]

အင်ဒိုနီးရှားတွင် ဧရာမကျောက်တုံးပန်းပုတိကို နီရာအချို့၌ ယှာဖွီတွိ့ဟိခရေ။^[256] နောက်ဆက်တွဲအနေနန့် လူမျိုးစု အနုပညာတိမှာ နိုင်အပ်စ်လူမျိုး၊ ဘာတတ်လူမျိုး၊ အက်စမတ်လူမျိုး၊ ဒါယတ်လူမျိုးနန့် တိုရာဂျာလူမျိုးရို့ဧ ယဉ်ကျေးမှုတိအတွင်း ဖွံ့ဖြိုးထွန်းကားခရေ။ ^[257] ထိုလူမျိုးစုတိ အတွင်း ပန်းပုထုရန် အတွက် သစ်သားနန့် ကျောက်တုံးရို့ကို အမြဲဆိုပိုင်ပင် အသုံးပြုလေ့ ဟိကတ်ရေ။ ၈ ရာစုနန့် ၁၅ ရာစု အတွင်းတွင် ဂျာဗား ယဉ်ကျေးမှုလောကရေ အသေးစိတ်ရေ ကျောက်တုံးပန်းပုထုခြင်း နန့် ဗိသုကာပညာရို့တွင် တိုးတက်ထွန်းကားလာခပြီး ဟိန္ဒူ-ဗုဒ္ဓဘာသာ ဒါမစ် ယဉ်ကျေးမှုလောကဧ လွှမ်းမိုးမှုတိလည်း ပါဝင်ရေ။ ဗောရောဗုဓော ဘုရား နန့် ပရမ်ဘာနမ် ရို့ရေ ထိုအနုပညာအတွက် ထင်ရှားရေ ဥပမာတိ ဖြစ်ကတ်ရေ။^[258]

အနုပညာကဲ့သို့ပင် အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံဧ ဗိသုကာပညာရေလည်း နိုင်ငံရပ်ခြားမှ လွှမ်းမိုးမှုတိ ပါဝင်နေ၍ ယဉ်ကျေးမှုဆိုင်ရာ အပြောင်းအလဲတိဖြစ်ပေါ်စေပြီး အဆောက်အဦးတိဧ စတိုင်လ်နန့် နည်းစနစ်ရို့ပေါ်တွင် သက်ရောက်မှုတိ ဖြစ်ပေါ်စေရေ။ အထင်ရှားဆုံး လွှမ်းမိုးမှုမှာ အစဉ်အဆက်အားဖြင့် အိန္ဒိယရို့ဧ ယဉ်ကျေးမှုဖြစ်ကေလည်း တရုတ်၊ အာရပ် နန့် ဥရောပရို့ဧ လွှမ်းမိုးမှုမှာလည်း အရီးပါရေ။ ရိုးရာ လက်သမားပညာ၊ ပန်းရန်ပညာ၊ ကျောက်ဆစ် နန့် သစ်သား ထွင်းထုခြင်း နည်းစနစ် နန့် တန်ဆာဆင်မှုတိမှာ ရိုးရာနည်းဖြင့် တည်ဆောက်ထားရေ ဗိသုကာပညာတိ တွင် အများအပြား ပေါ်ထွန်းလာခပြီး ရိုးရာအိမ်စတိုင် အများအပြား ထွန်းကားလာခရေ။ အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံ အတွင်းဟိ လူမျိုးစု အမျိုးမျိုး ရို့ဧ ရိုးရာအိမ်တိနန့် အခြီချ နီထိုင်မှုတိမှာ အလွန်အမင်း ကွဲပြားခြားနားပြီး လူမျိုးစုတစ်ခုချင်းစီတွင် သီးသန့် သမိုင်းကြောင်း ဟိခရေ။ ထိုအိမ်တိရေ ကျေးရွာတစ်ခုအဖြစ်ပေါင်းစုနေစေရေ ဓလေ့ထုံးတမ်းတိ၊ လူမှုဆက်ဆံရီးတိ၊ ရိုးရာဥပဒေတိ နန့် ဘာသာတရားတိ စုစည်းနီရေ ကွန်ယက်ဧ ဗဟိုချက်မပင် ဖြစ်ရေ။ ^[259]ဥပမာအားဖြင့် တိုရာဂျာ ရို့ဧ တောင်ကိုနန်အိမ်တိ၊ မိနန်ကာဘောင်း ရို့ဧ ရူးမားဂါဒန် စံအိမ်တိ နန့် ရန်ကျန်း စပါးကျီတိ၊ ဂျော့ဂလိုစတိုင်လ် အမိုးတိ ပါဝင်ရေ ဂျားဗားစတိုင်လ် ပန်ဒိုပို မဏ္ဍပ်တိ၊ ဒါရပ်လူမျိုးရို့ဧ အိမ်ရှည်တိ၊ အမျိုးမျိုးရေ မလေးအိမ် တိ၊ ဘာလီအိမ်တိ နန့် ပုထိုးတိ အပြင် စတိုင်လ် အမျိုးမျိုးဟိရေ စပါးကျီတိ ပါဝင်ရေ။

ဂီတနန့်အက

အင်ဒိုနီးရှား ဂီတနန့် အက။ ထိပ်ဆုံးမှစ၍ လက်ယာရစ်။ ဂါမီလန်းတူရိယာ တီးခတ်နေသူ၊ အန်းကလုံး တူရိယာ၊ ဆူဒါးနိစ်ရို့ဧ ဂျိုင်းပုံဂန် မိုဂျန် ပရီယန်ဂန် အက၊ ဘာလီရို့ဧ ပန်ဒတ် အက

အင်ဒိုနီးရှားဧ ဂီတရေ သမိုင်းမှတ်တမ်းတိ မဟိခင် အချိန်ကပင် ဟိခရေ။ အမျိုးမျိုးရေ ရှေးဦးမူလနေ လူမျိုးစုရို့ရေ ၎င်းရို့ဧ ရိုးရာဓလေ့တိတွင် တူရိယာပစ္စည်းတိနန့် တွဲဖက်သီဆိုရရေ ရွတ်ဖတ်မှု နန့် တေးသီချင်းတိကို ထည့်သွင်းထားခရေ။ အင်ဒိုနီးရှားရိုးရာ တူရိယာတိအား ဥပမာ အနေနန့် ပြရဖို့ ဆိုပါက အန်းကလောင်း ခေါ် ဝါးဆစ်ဝိုင်း၊ ကာဆာပီ ဆူလင်း ခေါ် ရိုးရာမိကျောင်း တူရိယာ နန့် ပုလွေ တွဲဖက် တီးမှုတ်မှု၊ ဆီတာရန် ဂီတ၊ မောင်း၊ ဂါးမီလန်း ခေါ် ကြေးမောင်းဝိုင်း၊ ဒီဂေါင်း၊ ကီဗျာမောင်း၊ ဘန်ဘောင်း၊ တာလန်ပေါင်း၊ ကူလင်တန် နန့် ဆဆန်ဒိုရို့ ပါဝင်ရေ။ အင်ဒိုနီးရှားတွင် ဂီတ အမျိုးအစား အမျိုးမျိုး ကွဲပြားနေမှုမှာ အင်ဒိုနီးရှား ပြည်သူရို့ဧ ဂီတပိုင်းဆိုင်ရာ ဆန်းသစ်တီထွင်မှုနန့် နောက်ဆက်တွဲပါလာသည့် နိုင်ငံခြား လွှမ်းမိုးမှုတိ နန့် ယဉ်ကျေးမှုချင်း ထိတွိ့ခြင်းရို့ကြောင့် ဖြစ်ရေ။ ၎င်းရို့တွင် အရှေ့အလယ်ပိုင်းဒေသမှ ဂမ်းဘတ်စ် နန့် ကာဆီဒါ ^[260]၊ ပေါ်တူဂီမှ ကီရောင်ကောင်း^[261] နန့် အင်ဒိုနီးရှားတွင် ရေပန်းအစားဆုံးဖြစ်ပြီး ဟိန္ဒီ နန့် မလေးသံစုံတီးဝိုင်းရို့မှ လွှမ်းမိုးမှုတိ ပါဝင်နေသာ ဒန်ဒတ် ဂီတ ရို့ ဖြစ်ကတ်ရေ။ ^[262] ဂနိတွင် အင်ဒိုနီးရှား ဂီတလုပ်ငန်းရေ နိုင်ငံအဝှမ်း ရေပန်းစားရုံမျှသာ မကဘဲ ဒေသတွင်း ယဉ်ကျေးမှုတူညီသည့် အပြင် အင်ဒိုနီးရှား ဘာသာစကား နန့် မလေးဘာသာစကားရို့မှာ ဆင်တူအတွက်နန့် မလေးရှား၊ စင်ကာပူနန့် ဘရူနိုင်း နိုင်ငံရို့တွင်လည်း ထင်ရှားကျော်ကြားရေ။

နိုင်ငံဧ ရူပ်ထွီးလှရေ သမိုင်းကြောင်းကြောင့် အင်ဒိုနီးရှားတွင် အကပုံစံအမျိုးမျိုး ကွဲပြားရေ။ နိုင်ငံအတွင်း မူလပထမ အကအမျိုးအစား ၃,၀၀၀ ကျော် ဟိရေ။ ပညာသျှင်တိက ထိုအကတိရေ ရိုးရာဓလေ့ထုံးတမ်းတိ နန့် ဘာသာရီးဆိုင်ရာ ပူဇော်မှုတိမှ စတင်ခရေဟု ယုံကြည်ထားကတ်ရေ။^[263] ထိုအကတိတွင် စစ်ပွဲအက၊ စုန်းကုဆရာဝန် အက နန့် မိုးခေါ်အကရို့ အပြင် ဟူဒေါက် ကဲ့သို့ရေ စိုက်ပျိုးမွေးမြူရီးနန့်သက်ဆိုင်ရေ ဓလေ့ထုံးတမ်း တိ ဖြစ်ရေ။ နိုင်ငံအတွင်း အကတိကို ခေတ် ၃ ခေတ်မှ လွှမ်းမိုးခပြီး ၎င်းရို့မှာ သမိုင်းမတင်မီခေတ် နန့် လူမျိုးစုခေတ်၊ ဟိန္ဒူ-ဗုဒ္ဓဘာသာခေတ်၊ အစ္စလာမ်ခေတ် ရို့ ဖြစ်ကတ်ရေ။ လတ်တလော အချိန်တိတွင် ခေတ်ပေါ်အကတိကိုလည်း ပွဲလမ်းသဘင်တိတွင် ကခုန်ကတ်ပြီး ဂီတဖျော်ဖြေပွဲ တိနန့် ဖျော်ဖြေဧည့်ခံပွဲကဲ့သို့ရေ ပွဲတိတွင် ကခုန်ကြခြင်း ဖြစ်ရေ။ အနောက်တိုင်းယဉ်ကျေးမှုဧ လွှမ်းမိုးခြင်းကြောင့် အင်ဒိုနီးရှားလူငယ်တိကြားတွင် မြို့ပြလူငယ် အကတိဖြစ်ရေ လမ်းမပေါ်တွင် ကခုန်ခြင်းတိ ခေတ်စားလာခရေ။ ယကေလည်းလည်း ရိုးရာအကတိဖြစ်ရေ ဂျားဗားအက၊ ဆူဒါးနိစ်အက၊ မိနန်အက၊ ဘာလီအက နန့် ဆာမန် အကရို့ကိုလည်း လှုပ်ရှားတက်ကြွနီရေ ရိုးရာ ယဉ်ကျေးမှုအဖြစ် ဆက်လက်ကခုန်ဆဲဖြစ်ရေ။

အဝတ်အစား

အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံတွင် နိုင်ငံဧ ရှည်လျား ရူပ်ထွီးပြီး ယဉ်ကျေးမှုထွန်းကားသည့် သမိုင်းကြောင်းကြောင့် အမျိုးမျိုးရေ စတိုင်လ်ဟိသည့် အဝတ်အစားတိ ဟိရေ။ ၎င်းဧ အမျိုးသားဝတ်စုံရေ ဒေသရင်းနေ ယဉ်ကျေးမှု နန့် ရိုးရာ အဝတ်အစားဆိုင်ရာ ယဉ်ကျေးမှုမှ ပြောင်းလဲပေါ်ပေါက်လာခြင်း ဖြစ်ရေ။ ဂျားဗားကျွန်းရေ အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံဧ နိုင်ငံရီး၊ စီးပွားရီးနန့် ယဉ်ကျေးမှု ဆိုင်ရာ အချက်အချာနီရာ ဖြစ်လာသည့် အချိန်မှစ၍ ဂျားဗား ပါတိတ် နန့် ကီဘာရာ^[264] ရို့ရေ အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံဧ လူသိအများဆုံး အမျိုးသား ဝတ်စုံ ဖြစ်လာခရေ။ ယကေလည်းလည်း ထိုဝတ်စုံမှာ မူလက ဂျားဗားရို့နန့်သာ သက်ဆိုင်ရေ မဟုတ်ပဲ ဆူဒါးနိစ် နန့် ဘာလီ ရို့နန့်လည်း ပတ်သက်လျက် ဟိရေ။ ^[265] ၂၀၀၉ ခုနှစ်တွင် ပါတိတ်အား ယူနက်စကိုမှ လူသားရို့ဧ ပါးစပ်နန့် လက်ဆုပ်လက်ကိုင်ပြ၍မရရေ အမွေအနှစ်ရို့ဧ အကောင်းမွန်ဆုံးအရာ တစ်ခု အဖြစ် အသိအမှတ်ပြုခရေ။^[266]

နိုင်ငံအတွင်းဟိ ပြည်နယ်တစ်ခုချင်းစီတွင် ၎င်းရို့ဧ ရိုးရာဝတ်စုံ သီးသန့် ဟိပြီး ^[251] မြောက်ဆူမတ်တြာမှ ဘာတတ်ရို့ဧ အူလော့စ် ဝတ်စုံ၊ ဆူမတ်တြာမှ မလေး နန့် မင်းနန်ကာဘောင်းရို့ဧ ဆောင်းကက်၊ လုံဘောက်ဟိ ဆာဆက်ရို့ဧ အီကက်ရို့ ဖြစ်ကတ်ရေ။ အမျိုးသားဝတ်စုံတိကို ရိုးရာ လက်ထပ်ပွဲတိနန့် အမှန်အကန်ကျင်းပရေ ပွဲလမ်းသဘင်တိတွင် ဝတ်ဆင်ကတ်ပြီး ထိုပွဲတိတွင် ဒေသဆိုင်ရာ ဝတ်စုံတိကို ရိုးရာဝတ်စုံမှ ဂနိခေတ် ဝတ်စုံအထိ ထင်ရှားသျှင်းလင်းစွာ မြင်နိုင်သည့် အပြင် အစိုးရ နန့် တရားဝင်ပွဲတိတွင်လည်း ^[265]သံအမတ်တိ၊ သမ္မတ နန့် သမ္မတကတော်ရို့မှ အမျိုးသားဝတ်စုံ ဝတ်ဆင်ကတ်ရေကို ထင်ရှားစွာ မြင်နိုင်ရေ။

အစားအစာတိ

အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံဧ အစားအစာရေ ကမ္ဘာပေါ်တွင် အမျိုးမျိုး အပေါင်းစပ်ဆုံး၊ အလှုပ်ရှားဆုံး နန့် အရောင်အစုံဆုံး ဟင်းလျာတိဖြစ်ကာ အရသာပြင်းပြင်းတိဖြင့် ပြည့်နှက်နေရေ။ ^[267]^[268]ဒေသခံ အစားအစာတိ အများအပြားဟိပြီး အများစုမှာ ဒေသခံ ယဉ်ကျေးမှု နန့် တရုတ်၊ဥရောပ၊အရှေ့အလယ်ပိုင်း နန့် အိန္ဒိယ အစဟိရေ နိုင်ငံခြား လွှမ်းမိုးမှုတိ ပါဝင်ရောစပ်နေရေ။ ^[269] ထမင်းရေ အဓိက စားစရာဖြစ်ပြီး အသားနန့် ဟင်းသီးဟင်းရွက်တိ ပါဝင်ရေ ဟင်းရံတိနန့် တွဲဖက်စားရေက်ကတ်ရေ။ အဓိကပါဝင်ရေ ဟင်းချက်စရာတိမှာ ဟင်းခတ်အမွှေးအကြိုင်တိ (အထူးအတွက်နန့် ငရုတ်သီး)၊ အုန်းနို့၊ ငါး နန့် ကြက်သားရို့ ဖြစ်ရေ။ ^[270]

ထင်ရှားရေ အစားအစာတိဖြစ်ရေ နာဆီဂိုရင်း၊ ဂါဒိုး-ဂါဒိုး၊ ဆာတေး နန့် ဆိုတို ရို့ကို နိုင်ငံအနှံ့အပြားတွင် တွိ့ရပြီး အမျိုးသား ဟင်းလျာတိဟု ယူဆကတ်ရေ။ ယကေလည်းလည်း ကမ္ဘာလှည့်ခရီးလားလုပ်ငန်း ဝန်ကြီးဌာနမှ ၂၀၁၄ ခုနှစ်တွင် တန်ပန်း အား အမျိုးသားဟင်းလျာ အဖြစ်ရွီးချယ်ခပြီး ထိုဟင်းလျာတွင် အမျိုးမျိုးရေ ဟင်းချက်သည့် ရိုးရာပေါင်းစုံ ရောစပ်ပါဝင်နေရေဟု ဖော်ပြထားခရေ။ ^[268] အခြား ရေပန်းစားရေ အစားအစာတစ်ခုမှာ ရန်ဒန်း ဖြစ်ပြီး ဒန်ဒန်း နန့် ဂူလိုင်းရို့ကဲ့သို့ရေ ပဒန်းအစားအစာတစ်မျိုး ဖြစ်ရေ။ ၂၀၁၇ ခုနှစ်တွင် စီအင်န်အင်န် သတင်းဌာနဧ ခရီးလား စာဖတ်သူတိဧ ရွီးချယ်မှုမှ ရန်ဒန်းအား ကမ္ဘာပေါ်တွင် အရသာ အဟိဆုံး အစားအစာ အဖြစ်ရွီးချယ်ခရေ။ ^[271] အခြားရေ အချဉ်ဖောက်ထားသည့် အစားအစာ တစ်မျိုးမှာ အွန်ကွန်း ဖြစ်ပြီး တန်ပီး နန့် အလားသဏ္ဍန်တူကေလည်း တန်ပီးကဲ့သို့ ပဲပိစပ်တစ်မျိုးတည်းကို အခြီခံထားခြင်း မဟုတ်ဘဲ မှိုအမျိုးမျိုးမှ ပြုလုပ်ထားရေ အစားအစာမျိုးစုံကို အခြီခံထားကာ အနောက်ဂျားဗားတွင် ပိုပြီးကေလူကြိုက်တိ ထင်ရှားရေ။

ပြဇာတ်နန့်ရုပ်သျှင်တိ

ဂျားဗား၊ ဆွန်ဒါး နန့် ဘာလီရို့ဧ ရုပ်သေးပြဇာတ်ဖြစ်ရေ ဝါယန် ဇာတ်ရုံဖျော်ဖြေမှုတွင် ဒဏ္ဍာရီလာ ဇာတ်လမ်းတိဖြစ်ရေ ရာမယဏ နန့် မဟာဘာရတ ရို့ကို ဖျော်ဖြေတင်ဆက်ကတ်ရေ။^[272]အမျိုးမျိုးရေ ဘာလီ အက ပြဇာတ်တိရေလည်း အင်ဒိုနီးရှားပြဇာတ်ဧ ရိုးရာပုံစံတွင် ပါဝင်ရေ။ အခြားရေ ဒေသဆိုင်ရာ ပြဇာတ်တိမှာ ဂျားဗားရို့ဧ လူဒရက် နန့် ကီတိုပရက်၊ ဆွန်ဒါး ရို့ဧ စန်ဒီဝါရာ နန့် ဘီတာဝီ ရို့ဧ လီနောင်း ရို့ ဖြစ်ကတ်ရေ။ ^[273]^[274] ထိုပြဇာတ်တိတွင် ဟာသ နန့် ပြက်လုံးတိထည့်သွင်းထားပြီး မကြာမကြာဆိုပိုင်ပင် ပရိသတ်တိအား ဝင်ရောက်ကပြစေရေ။ ^[275] အချို့ရေ ပြဇာတ်ရုံဆိုင်ရာ ယဉ်ကျေးမှုတိတွင် ပြဇာတ်တစ်ခုတည်းသာ မကဘဲ ဂီတ၊ အက နန့် အနောက်ဆူမတ်တြာမှ မင်နန်ကာဘောင်းလူမျိုးရို့ဧ ရန်ဒိုင်း ကဲ့သို့ရေ ဆီလတ်ကိုယ်ခံပညာတိလည်း ပါဝင်ကတ်ရေ။ ထိုဖျော်ဖြေမှုတိကို ပုံမှန်အားဖြင့် ရိုးရာအခမ်းအနားတိနန့် ပွဲတော်တိတွင် တက်ဆက်လေ့ ဟိကတ်ပြီး ^[276]^[277] သမိုင်းကြောင်း တစိတ်တပိုင်းပါဝင်နီရေ မင်နန်ကာဘောင်း ဒဏ္ဍာရီတိ နန့် အချစ်ဇာတ်လမ်းတိပေါ်တွင် အခြီခံကတ်ရေ။ ဂနိခေတ် ဖျော်ဖြေရီး အနုပညာတိလည်း အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံတွင် ထွန်းကားပြီး ၎င်းရို့တွင် သီးသန့် ပြဇာတ်စတိုင်လ် ဟိရေ။ ထင်ရှားရေ ပြဇာတ်ရုံ၊ အကနန့် ကဇာတ် အဖွဲ့တိတွင် "တီးတာ ကိုမာ" ကဲ့သို့ရေ အဖွဲ့တိရေ နိုင်ငံအတွင်း ထင်ရှားကျော်ကြားပြီး အင်ဒိုနီးရှား လူ့အဖွဲ့အစည်းဧ လူမှုရီးနန့် နိုင်ငံရီးဆိုင်ရာ သရော်မှုတိ ပါဝင် ဖျော်ဖြေလေ့ ဟိရေ။^[278]

အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံတွင်း၌ ပထမဆုံး ထုတ်လုပ်ဖြန့်ချိခရေ ရုပ်သျှင်မှာ ဒတ်ချ် ရုပ်သျှင် ဒါရိုက်တာ အယ်လ် ဟျူးဗယ်လ်ဒေါ့ပ် ရိုက်ကူးသည့် အသံတိတ် ရုပ်သျှင်ကား လိုတိုရန် ကာဆာရိုအန်း ဖြစ်ရေ။ ဆူဒါးနိစ် ဒဏ္ဍာရီတစ်ခုကို ယူ၍ ရိုက်ကူးထားရေ ထိုရုပ်သျှင်တွင် အင်ဒိုနီးရှား သရုပ်ဆောင်တိက ပါဝင်သရုပ်ဆောင်ကတ်ပြီး ဘန်ဒေါင်းဟိ အင်န်ဂျေ ဂျားဗား ရုပ်သျှင်ကုမ္ပဏီမှ ထုတ်လုပ်ရေ။ လွတ်လပ်ရီးရပြီးနောက် ရုပ်သျှင်လုပ်ငန်းမှာ အကေအမြန် တိုးတက်ပြန့်ပွားလာခပြီး ၁၉၄၉ ခုနှစ်တွင် ရုပ်သျှင် ၆ ကားသာ ထုတ်လုပ်ရာမှာ ၁၉၅၅ ခုနှစ်တွင် ၅၈ ကား အထိ ထုတ်လုပ်လာခရေ။ ဂျာမာလူဒင် မာလစ် ဧ ပါဆာရီရုပ်သျှင် ကုမ္ပဏီရေ အမေရိကန်ပုံစံ ရုပ်သျှင်တိနန့် ဟောလိဝုဒ်ဧ စတူဒီယိုစနစ် အလုပ်လုပ်ပုံတိ ကို အတုခိုးရိုက်ကူးသည့် အပြင် ထင်ရှားရေ အိန္ဒိယရုပ်သျှင်တိကိုလည်း ပြန်လည် ရိုက်ကူးခရေ။ ^[279] ဆူကာနို အစိုးရမှ ရုပ်သျှင်ရုံတိကို အမျိုးသားရီး နန့် အနောက်တိုင်းဆန့်ကျင်ရီး အတွက် အသုံးချခပြီး နောက်ဆက်တွဲအနိန်နန့် နိုင်ငံခြား ရုပ်သျှင်တိကို ပိတ်ပင်ခရေ။ ဆူကာနိုအား ဖြုတ်ချပြီးနောက် နယူးအော်ဒါ အစိုးရလက်ထက်တွင် ရုပ်သျှင်တိကို လူထုငြိမ်ဝပ်ပိပြားမှု ဟိစီရန် ဆင်ဆာဖြတ်ခရေ။ ^[280]ရုပ်သျှင်လုပ်ငန်းဧ ရေပန်းစားမှုမှာ ၁၉၈၀ ခုနှစ်တိတွင် အထွဋ်အထိပ်သို့ ရောက်ခပြီး ရုပ်သျှင်ရုံတိ အရီးပါထင်ရှားခကေလည်း^[281] ၁၉၉၀ ခုနှစ်တိတွင် သိသာစွာ ကျဆင်းလားခရေ။^[282] ထိုကာလ အတွင်း ရိုက်ကူးခရေ ရုပ်သျှင်တိတွင် ပင်တာ-ပင်တာ ဘိုးဒိုး (၁၉၈၂) ၊ မာဂျူး ကနား မွန်ဒါ ကနား (၁၉၈၄) ၊ နာဂါဘိုနာ (၁၉၈၇)၊ ကာတာတံ ဆီ ဘွိုင်း (၁၉၈၉) နန့် ဝါးကော့ပ်ဧ ဟာသကား တိ ပါဝင်ခရေ။ ထိုခေတ်အခါက ကျော်ကြားရေ သရုပ်ဆောင်တိတွင် ဒက်ဒီ မစ်ဇဝါ၊ အီဗာ အာနက်ဇ်၊ မယ်ရီယံ ဘယ်လင်နာ နန့် ရာနို ကာနို ရို့ ပါဝင်ကတ်ရေ။

ဆူဟာတိုခေတ်အပြီးတွင် လွတ်လပ်ရေရုပ်သျှင်ရိုက်ကူးခြင်း ပြန်လည်ပေါ်ထွန်းလာခပြီး ရုပ်သျှင်တိရေ ယခင်က ပိတ်ပင်ထားရေ ခေါင်းစဉ်တိဖြစ်သည့် ဘာသာရီး၊ လူမျိုးရီး နန့် အချစ်ရို့ အကြောင်း စတင်ဖော်ပြလာခရေ။^[280] ၂၀၀၀ ခုနှစ် နန့် ၂၀၀၅ ခုနှစ်ကြားတွင် နှစ်တိုင်း ထုတ်လုပ်ရေ ရုပ်သျှင်တိရေ တဖြည်းဖြည်း တိပြားလာခရေ။ ^[281] မျိုးဆက်သစ်ရုပ်သျှင်လောကသား ထင်ရှားသူတိတွင် ရီရီ ရီဇာ နန့် မီရာ လက်စ်မာနာရို့ ပါဝင်ခပြီး ၎င်းရို့မှ ကာလ်ဒီဆက် (၁၉၉၉)၊ ပီတွာလန်ဂန် ရှယ်ရီနာ (၂၀၀၀)၊ အဒါ အပါ ဒန်ဂန် ဆင်တာ?(၂၀၀၂) နန့် လက်ဆကာ ပီလန်ဂီ (၂၀၀၈) အစဟိရေ ရုပ်သျှင်ကားတိကို တွဲဖက် ရိုက်ကူးခကတ်ရေ။ ၂၀၁၆ ခုနှစ်တွင် "ဝါကော့ပ် ဒီကေအိုင် ရီဘွန်း ၊ ဂျန်ကရစ် ဘော့စ် အပိုင်း ၁ နာမည်ရရေ ရုပ်သျှင်ကားရေ ရုံတင်ကား စံချိန်ကို ချိုးခပြီး လက်မှတ်ပေါင်း ၆.၈ သန်းမျှ ရောင်းရကာ အင်ဒိုနီးရှားတွင် လူကြည့်အများဆုံး ရုပ်သျှင် အဖြစ် စံချိန်တင်ခရေ။ ^[283] အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံရေ ရုပ်သျှင်ပွဲတော်တိ နန့် ဆုပီးပွဲတိကို နှစ်စဉ်ကျင်းပခကာ ၁၉၅၅ ခုနှစ်မှစ၍ ပြတ်တောင်းပြတ်တောင်း ကျင်းပခရေ အင်ဒိုနီးရှား ရုပ်သျှင်ပွဲတော်လည်း တစ်ခု အပါအဝင် ဖြစ်ရေ။ ရုပ်သျှင်လောကသားတိကြားတွင် ဂုဏ်သိက္ခာအကြီးမားဆုံး ဖြစ်ရေ ဆီထရာ ဆုကိုလည်း ချီးမြှင့်လေ့ ဟိရေ။ ၁၉၇၃ မှ ၁၉၉၂ ခုနှစ် အထိ ရုပ်သျှင်ပွဲတော်ကို နှစ်စဉ်ကျင်းပခပြီးနောက် ရပ်တန့်ခကာ ၂၀၀၄ တွင်မှ တဖန်ပြန်လည် ကျင်းပခရေ။

အားကစား

အားကစားတိရေ ယေဘုယျအားဖြင့် ယောက်ျားလေးတိ အတွက် ဖြစ်ပြီး ပွဲကြည့်သူတိမှာ အများအားဖြင့် တရားမဝင် လောင်းကစားမှုနန့် ဆက်စပ်နီကတ်ရေ။^[284] နိုင်ငံအတွင်း ရေပန်းအစားဆုံး အားကစားတိမှာ ကြက်တောင်ရိုက် နန့် ဘောလုံး ကစားနည်း ရို့ ဖြစ်ကတ်ရေ။ အင်ဒိုနီးရှား ကြက်တောင်ရိုက်ကစားသမားတိရေ ကမ္ဘာ့ အမျိုးသား အသင်းလိုက် ကြက်တောင်ရိုက် ပြိုင်ပွဲဖြစ်ရေ ရေမတ်စ် ဖလားအား ၁၉၄၉ ခုနှစ် စတင်သည့် အချိန်မှစ၍ ၁၃ ကြိမ်တိုင် ရဟိခပြီး ၁၉၉၂ ခုနှစ် အိုလံပစ် အားကစားအဖြစ် အပြည့်အဝ အသိအမှတ်ပြုခံရသည့် အချိန်မှစ၍ အိုလံပစ် ဆုတံဆိပ် အမျိုးမျိုးကို ရဟိခရေ။ အင်ဒိုနီးရှား အမျိုးသမီး ကြက်တောင်ရိုက် ကစားသမားတိရေ အမျိုးသမီးတိ အတွက် ရေမတ်စ်ဖလား နန့် အလားသဏ္ဍန် တူရေ အူဘာ ဖလားကို ၁၉၇၅၊ ၁၉၉၄ နန့် ၁၉၉၆ ခုနှစ်ရို့တွင် ရဟိခရေ။ နိုင်ငံဧ အဆင့်မြင့်တန်း ဘောလုံးလိဂ်မှာ လီဂါ ၁ ဖြစ်ရေ။ အင်ဒိုနီးရှား ဘောလုံးအသင်းရေ ၁၉၃၈ ခုနှစ် ဖီဖာ ကမ္ဘာ့ဖလားတွင် ဒတ်ချ် အရှေ့အိန္ဒိယ အသင်း အဖြစ် ပထမဆုံး ခြေစစ်ပွဲအောင်ခရေ အာရှဘောလုံး အသင်းဖြစ်ခကေလည်း နိုင်ငံတကာအဆင့်တွင် အောင်မြင်မှု တဖဲ့ချေသာ ရဟိခရေ။^[285] အာရှတိုက်အတွင်း၌မူ အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံ ဘောလုံးအသင်းရေ ၁၉၅၈ ခု အာရှ အားကစားပြိုင်ပွဲတွင် ကြေးတံဆိပ် ရဟိခရေ။ အင်ဒိုနီးရှားရေ အာရှ ဘောလုံးအဖွဲ့ချုပ် အာရှဖလားတွင် ပထမဆုံး ပါဝင်ခရေ နှစ်မှာ ၁၉၉၆ ခုနှစ် ဖြစ်ပြီး နောက်ထပ် ၃ ကြိမ် ဆက်တိုက် ခြေစစ်ပွဲအောင်ခရေ။ ယကေလည်းလည်း အကြိမ်တိုင်းတွင် နောက်ထပ်တဆင့်သို့ မတက်နိုင်ခပေ။

အခြားရေပန်းစားရေ အားကစားနည်းတိတွင် လက်ဝှေ့နန့် ဘတ်စကက်ဘောရို့ ပါဝင်ပြီး ၎င်းရို့မှာ အင်ဒိုနီးရှားတွင် ရှည်လျားရေ သမိုင်းကြောင်းဟိကြကာ ၁၉၄၈ ခုနှစ် ပထမအကြိမ် အမျိုးသား အားကစားပွဲ ကတည်းကပင် ပါဝင်ခရေ။ ^[286] ထင်ရှားရေ အင်ဒိုနီးရှား လက်ဝှေ့ကစားသမား အချို့မှာ အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ လက်ဝှေ့အဖွဲ့ချုပ်ဧ စူပါဖလိုင်းဝိတ်တန်း ချန်ပီယံ ၃ ကြိမ် ဖြစ်ခသူ အယ်လီယပ် ပီကယ် နန့် အခြား လက်ဝှေ့ကစားသမားတိ ဖြစ်ရေ နီကို ရေမတ်စ်၊ မိုဟာမက် ရပ်ချ်မန်း နန့် ခရစ် ဂျွန် ရို့ ဖြစ်ကတ်ရေ။^[287] မော်တော်ယာဉ်ဆိုင်ရာ အားကစားနည်းတွင်မူ ရိုင်ယို ဟာရန်တို ရေ ၂၀၁၆ ခုနှစ် ဖော်မြူလာဝမ်း ကားပြိုင်ပွဲတွင် ပထမဆုံး ယှဉ်ပြိုင်ခရေ အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံသား ဖြစ်ရေ။^[288] အင်ဒိုနီးရှား ရိုးရာ အားကစားနည်းတိ အနိန်နန့် ဥပမာပြရဖို့ ဆိုကေ ဆီပတ် ကက်ခ်ရော ခေါ် ပိုက်ကျော်ခြင်း ကစားနည်း နန့် မာဒူရာဟိ ကာရာပန် ဆာပီ ခေါ် နွားပြိုင်ပွဲရို့ ဟိရေ။ လူမျိုးစု စစ်ပွဲဖြစ်ပွားရာ သမိုင်းကြောင်းဟိရေ ဒေသတိတွင် ဟန်ပြတိုက်ခိုက်ခြင်း ပြိုင်ပွဲတိကို ကျင်းပကတ်ပြီး ဖလော်ရက်စ်ဟိ ကာစီ ကစားပွဲ နန့် ဆွန်ဘာဟိ ပါဆိုလာ ကစားပွဲ အစဟိရေ ရို့ ဖြစ်ရေ။ ပန်ဆပ် ဆီလပ် ရေ အင်ဒိုနီးရှား ကိုယ်ခံပညာ ကစားနည်းဖြစ်ပြီး ၁၉၈၇ ခုနှစ်တွင် အရှေ့တောင်အာရှ အားကစားပွဲတွင် ပါဝင်ရေ ကစားနည်းတစ်မျိုး ဖြစ်လာခကာ အင်ဒိုနီးရှားရေ ဦးဆောင်ကစားရေ နိုင်ငံ ဖြစ်ရေ။ အရှေ့တောင်အာရှတွင်မူ အင်ဒိုနီးရှားရေ အဓိက အာကစား စွမ်းအားစုဟိရာ နိုင်ငံ ဖြစ်ပြီး အရှေ့တောင်အာရှ အားကစားပွဲတွင် ၁၉၇၇ ခုနှစ်မှစ၍ ဆယ်ကြိမ်တိုင် အနိုင်ရခကာ လတ်တလော အနေနန့် ၂၀၁၁ တွင် ဖြစ်ရေ။

မီဒီယာ

နယူးအော်ဒါ အစိုးရ လက်ထက်တွင် ဂု ဖျက်သိမ်းလိုက်ပြီ ဖြစ်ရေ ပြန်ကြားရီး ဝန်ကြီးဌာနမှ ပြည်တွင်းမီဒီယာတိကို စောင့်ကြည့်ထိန်းချုပ်၍ ပြည်ပမီဒီယာတိကို ကန့်သတ်ခကေလည်း နယူးအော်ဒါ အစိုးရ အလွန်တွင် မီဒီယာ လွတ်လပ်ခွင့်မှာ သိသိသာသာ တိုးတက်လာခရေ။ ^[289] ရုပ်မြင်သံကြား ဈေးကွက်တွင် တစ်နိုင်ငံလုံးဆိုင်ရာ စီးပွားဖြစ် ထုတ်လွှင့်မှု ကွန်ယက်တိ နန့် ပြည်နယ်တွင်း ကွန်ယက်တိ ဟိကာ ၎င်းရို့ရေ အများပြည်သူသို့ အခမဲ့ ထုတ်လွှင့်သည့် တီဗီအာရ်အိုင် နန့် ယှဉ်ပြိုင်ကြကာ တီဗီအာရ်အိုင်ရေ ၁၉၆၂ ခုနှစ်မှ ၁၉၈၉ ခုနှစ် အထိ ရုပ်မြင်သံကြားထုတ်လွှင့်မှုကို တစ်ဦးတည်း လက်ဝါးကြီး အုပ်ထားခရေ။ ၂၁ ရာစု အစောပိုင်းမှစ၍ တိုးတက်လာရေ ဆက်သွယ်ရီးစနစ်ကြောင့် တီဗွီလွှင့်လှိုင်းတိရေ နိုင်ငံအတွင်းဟိ ကျေးရွာတိုင်းသို့ ရောက်ဟိခပြီး ပြည်သူတိအနေနန့် ချန်နယ် ၁၁ ခု အထိ ရွီးချယ်ကြည့်ရှုနိုင်ကတ်ရေ။ ^[290]ပုဂ္ဂလိက ရေဒီယို အသံလွှင့်ဌာနတိမှ ၎င်းရို့ဧ ကိုယ်ပိုင် သတင်းတိကို ထုတ်လွှင့်သကဲ့သို့ နိုင်ငံခြား ထုတ်လွှင့်သူတိမှ ပီးပို့ရေ အစီအစဉ်တိကိုလည်း ထုတ်လွှင့်ကတ်ရေ။ ပုံနှိပ်ထုတ်ဝီမှု အရေအတွက်မှာ ၁၉၈၈ ခုနှစ်မှစ၍ သိသာစွာ တိုးတက်လာခရေ။^[290] နှစ်စဉ်ရောင်းချရရေ မိုဘိုင်းဖုန်း အရေအတွဉ်မှာ သန်း ၃၀ ကျော်ဟိပြီး ၂၇% မှာ ပြည်တွင်း အမှတ်တံဆိပ်တိ ဖြစ်ကတ်ရေ။ ^[291]

အခြားရေ ဖွံ့ဖြိုးဆဲနိုင်ငံတိကဲ့သို့ပင် အင်ဒိုနီးရှားရေ ၁၉၉၀ ခုနှစ်တိ အစောပိုင်းမှစ၍ အင်တာနက် ဖွံ့ဖြိုးမှု စတင်ခရေ။ ပထမဆုံး စီးပွားဖြစ် အင်တာနက်ဝန်ဆောင်မှုပီးသူမှာ ပီတီ အင်ဒို အင်တာနက်ဖြစ်ပြီး ၎င်းဧ လုပ်ငန်းလည်ပတ်မှုကို ၁၉၉၄ ခုနှစ်တွင် ဂျကာတာမြို့မှ စတင်ခရေ။ ^[292]၂၀၁၆ ခုနှစ်တွင် အသုံးပြုသူပေါင်း ၈၈သန်းမျှ ဟိအတွက်နန့် အင်ဒိုနီးရှားရေ ကမ္ဘာပေါ်ဟိ အင်တာနက်အသုံးပြုသူ အရေအတွက် အများဆုံး နိုင်ငံစာရင်းတွင် ပါဝင်ခရေ။ ^[293] ယကေလည်းလည်း လူထုကြားသို့ အင်တာနက် ထိုးဖောက်နိုင်မှုမှာ နည်းပါးသေးရေ။ အင်တာနက်အသုံးပြုသူ အများစုမှာ အသက် ၁၈ နှစ်မှ ၂၅ နှစ်တွင်း ဖြစ်ပြီး တစ်နေ့ကေ ပျမ်းမျှ အင်တာနက် အသုံးပြုချိန် ၄.၇ နာရီမျှ ဟိ၍။ ^[294] အဓိကအားဖြင့် အင်တာနက် အသုံးပြုရန် မိုဘိုင်းဖုန်းကို အသုံးပြုကတ်ပြီး မိုဘိုင်ဖုန်းဖြင့် အင်တာနက် အသုံးပြုသူမျာ လက်ပ်တော့ပ် ကွန်ပျူတာတိ စားပွဲတင် တစ်ကိုယ်ရေသုံး ကွန်ပျူတာတိဖြင့် အသုံးပြုသူတိထက် ပို၍ တိပြားရေ။^[293]

စာပေ

အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံဟိ စာပေအတွက် ရှေးအကျဆုံးရေ သက်သေအထောက်အထားမှာ ၅ ရာစုမှ သင်္သကရိုက်ဘာသာ ဖြင့် ရီးသားထားရေ ကျောက်ထွင်းစာတိဖြစ်ကတ်ရေ။ အင်ဒိုနီးရှားဟိ လူအများစုရေ ပါးစပ်ပြော ရိုးရာယဉ်ကျေးမှုတိတွင် ခိုင်မာစွာ အမြစ်တွယ်နီကတ်ပြီး ထိုအကြောင်းအရာမှပင် သူရို့ဧ ယဉ်ကျေးမှုဆိုင်ရာ စရိုက်လက္ခဏာတိကို ဖော်ပြနေသကဲ့သို့ ထိန်းသိမ်းစောင့်ရှောက်ပီးလျက် ဟိရေ။ ^[295] စာထက် အက္ခရာတင်ထားရေ ကဗျာ နန့်စာတိတွင် ရိုးရာပုံစံ အချို့က ကြီးစိုးလျက် ဟိကတ်ပြီး အဓိက အားဖြင့် ဆိုင်းအဲယား၊ ပန်တွန်း၊ ဂူရင်ဒမ်၊ ဟီကာယက် နန့် ဘာဘက် ပုံစံရို့ ဖြစ်ကတ်ရေ။ ထိုပုံစံထဲမှ ထင်ရှားရေ စာအချို့မှာ ဆိုင်းအဲယား ရာဂျာ ဆီယက်၊ ဆိုင်းအဲယား အဘဒူ မူလက်၊ ဟီကာယက် အဘဒူလာ၊ ဟီကာယက် ဘာယန် ဘူဒီမန်၊ ဟီကာယက် ဟန်တွား၊ ဆူလာလာတပ်စ် ဆာလာတင် နန့် ဘာဘက် တာနာ ဂျာဝီ ရို့ ဖြစ်ကတ်ရေ။^[296]

ခေတ်သစ် အင်ဒိုနီးရှား စာပေဧ အစောပိုင်းစာတိရေ ဆူမတ်တြာ ယဉ်ကျေးမှုမှ မြစ်ဖျားခံရေ။ ^[297] ၁၉၂၀ ခုနှစ်ခန့်တွင် ဘာလိုင်း ပူစတာကာ ဟုခေါ်ရေ အစိုးရဧ ခေတ်ပေါ်စာပေ ဗျူရိုကို စတင်တည်ထောင်ခပြီး ဒေသတွင်း စာပေတိ ဖွံ့ဖြိုးမှုအတွက် တွန်းအားပီး မြှင့်တင်ခကာ မလေးစာကို အင်ဒိုနီးရှားတွင် ကူးလူးဆက်ဆံရာတွင်ကြားခံ အဖြစ် အဓိကသုံးရန် သတ်မှတ်ခရေ။ အင်ဒိုနီးရှား ခေတ်သစ်စာပေတွင် ထင်ရှားသူတိမှာ ဒတ်ချ်ရို့ဧ ကိုလိုနီအုပ်ချုပ်မှုတွင် ဒေသခံရို့အား ဆက်ဆံပုံကို ဝေဖန်ရေ ဒတ်ချ်စာရီးဆရာ မာလ်တာတူလီ၊ လွတ်လပ်ရီးမရမီက ဩဇာလွှမ်းမိုးမှု ဟိသည့် မျိုးချစ်နန့် နိုင်ငံရီးသမားတိဖြစ်သည့် မိုဟာမက် ယာမင် နန့် ဟမ်ကာ^[298] အင်ဒိုနီးရှားဧ အကျော်ကြားဆုံး ဝတ္ထုရီးဆရာ ပစ္စည်းမဲ့ စာရီးဆရာ ပရာမိုးဒြား အနန်တာ တိုယာ ရို့ ပါဝဝင်ရေ။ ^[299]^[300] ပရာမိုးဒြားရေ စာပေဆိုင်ရာ ဆုအချို့ကို ရဟိခပြီး အင်ဒိုနီးရှားနန့် အရှေ့တောင်အာရှမှ စာပေဆိုင်ရာ နိုဘဲလ်ဆု ရသင့်ရေ စာရီးဆရာ တစ်ဦးအဖြစ် မကြာမကြာ ဆွေးနွေးလေ့ ဟိကတ်ရေ။^[301]

စာပေနန့် ကဗျာရို့ရေ ၂၀ ရာစုဧ ပထမတစ်ဝက်တွင် ပိုပြီးကေ၍ ဖွံဖြိုးတိုးတက်ခရေ။ အဓိကစာရီးဆရာတိတွင် ချိုင်ရီး အန်နဝါ၊ အာကူး၊ မာရာ ရိုစလီ၊ ဆီတီ နာဘာရာ၊ မယ်ရာရီ ဆီရဲဂါ၊ အာဇပ် ဒန် ဆန်ဆာရာ၊ အဘဒူ မြူးအစ်၊ ဆာလာ အဆူဟန်၊ ဂျာမာလူဒင် အဒီနီဂိုရို၊ ဒါရာမူဒါ၊ ဆူတန် တက်ဒါ အလစ်ဂျာဘာနာ၊ လာယာ တာကန်ဘမ် နန့် အမီ ဟပ်ဇမာ (ညာညီ ဆူညီ) ရို့ ပါဝင်ပြီး ၎င်းရို့ဧ စာနန့် ကဗျာတိမှာ အဏ္ဏဝါ အရှေ့တောင်အာရှဒေသတွင် အထူးအတွက်နန့် လူသိတိရေ။ ^[302]

အများပြည်သူဆိုင်ရာ ရုံးပိတ်ရက်တိ

အင်ဒိုနီးရှားတွင် နှစ်စဉ် အများပြည်သူဆိုင်ရာ ရုံးပိတ်ရက် ၁၃ ရက်မှ ၁၇ ရက် အထိ ဟိရေ။ အစိုးရမှ တစ်ခါတစ်ရံတွင် ကျူတီ ဘာဆမာ ဟုခေါ်ရေ စုပေါင်းခွင့်ကို ကြေညာလေ့ ဟိပြီး နိုင်ငံတော် ရုံးပိတ်ရက် နန့် ဆက်နီရေ တနင်္လာ သို့မဟုတ် ရေကြာနေ့ကို ခွင့်ရက် အဖြစ်သတ်မှတ်ကာ စနေတနင်္ဂနွေ ရုံးပိတ်ရက်ရှည် အဖြစ်ဖန်တီးပီးလေ့ ဟိရေ။ ရုံးပိတ်ရက် ၄ မျိုးဟိပြီး ၎င်းရို့မှာ ဘာသာရီးဆိုင်ရာ၊ နိုင်ငံတော်ဆိုင်ရာ၊ နိုင်ငံတကာ နန့် အမှတ်တရ နေ့ရက်တိ ဖြစ်ရေ။ ဒေသတွင်းတွင် ထိုနေ့တိအား တန်ဂယ် မီရာ သို့မဟုတ် ရက်စွဲနီ ဟု သုံးနှုန်းလေ့ ဟိကတ်ပြီး ပြက္ခဒိန်ပေါ်တွင် အနီရောင် ရက်စွဲ အဖြစ် ဖော်ပြလေ့ ဟိရေကြောင့် ဖြစ်ရေ။ ဘာသာရီးဆိုင်ရာ ရုံးပိတ်ရက်တိမှာ ပြက္ခဒိန် အမျိုးမျိုးပေါ်တွင် အခြီခံ အတွက်နန့် တစ်နှစ်နန့် တစ်နှစ် မတူကတ်လီ။ ဥပမာအားဖြင့် မွတ်စလင် ရုံးပိတ်ရက်တိမှာ အစ္စလာမ် ပြက္ခဒိန်ကို အခြီခံကေလည်း အခြားဘာသာရီးဆိုင်ရာ ပိတ်ရက်တိ ဖြစ်ရေ ခရစ်ယာန် အီစတာ၊ တရုတ်နှစ်သစ်ကူး နန့် ဗုဒ္ဓဘာသာ ကဆုန်လပြည့်နေ့ရို့မှာ လ ပေါ် အခြီခံရေ ပြက္ခဒိန်ဖြင့် တွက်ချက်လေ့ ဟိကတ်ရေကြောင့် ဖြစ်ရေ။ ^[303]

နေ့စွဲ	အင်္ဂလိပ်နာမည်	အင်ဒိုနီးရှား နာမည်	အမျိုးအစား
ဇန်နဝါရီ ၁ ရက်	နှစ်သစ်ကူးနေ့	တာဟွန်း ဘာရူး မာဆဲဟီ	အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ
ဇန်နဝါရီ–ဖေဖော်ဝါရီ	တရုတ်နှစ်သစ်ကူး	တာဟွန်း ဘာရူး အင်မလက်	အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ
မတ်လ/ကာဆာ ၁ ပါဝူကွန် ၄၀	ဆိတ်ငြိမ်နေ့ ဘာလီနှစ်သစ်ကူးနေ့	ဟာရီ ရာယ နိုင်ပီ (တာဟွန်း ဘာရူး ဆာကာ)	ဘာသာရီး
မတ်–ဧပြီ	ဂွတ် ဖရိုင်းဒေး	ဝါဖတ် ယီးဆပ် ခရစ်တပ် (ဂျူမက် အာဂေါင်း)	ဘာသာရီး
မေလ ၁	အလုပ်သမားနေ့	ဟာရီ ဘူရား အင်တာနေသျှင်နယ်	အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ
မေ–ဇွန်	ယေရှုခရစ် ကောင်းကင်ဘုံသို့ တက်ရောက်ရေနေ့]	ကီနိုင်ကန် ယီးဆပ် ခရစ်စတပ်	ဘာသာရီး
မေ–ဇွန်	ကဆုန်လပြည့်နေ့	ဝိုင်းဆပ်	ဘာသာရီး
ရာဂျပ်ဘ် ၂၇	တမန်တော် ကောင်းကင်ဘုံသို့တက်ရောက်ရေနေ့	အစ်ဆရာ မီရပ်ဂျ် နာဘီ မူဟာမက်	ဘာသာရီး
မေလ	ဝါဆိုလပြည့်နေ့	ဟာရီ ရာယ ဝိုင်းဆပ်	ဘာသာရီး
ဇွန်လ ၁ရက်	ပန်ကာဆီလာနေ့	ဟာရီ လာဟီး ပန်ကာဆီလာ	အမှတ်တရ
ရှောဝယ် ၁–၂	စမိုင်အစ်နေ့	ဟာရီ ရာယ အီဒူလ် ဖီထရီ	ဘာသာရီး
ဩဂုတ် ၁၇	လွတ်လပ်ရီးနေ့	ဟာရီ ကယ်မာဒက်ကန်း ရီပတ်ဘလစ် အင်ဒိုနီးရှား	နိုင်ငံတော်
ဒူ အယ်လ်ဟစ်ဂျား ၁၀	ဘက္ကဒီးအစ်နေ့	ဟာရီ ရာယ အီဒူ အက်ဒဟာ	ဘာသာရီး
မူဟာရမ် ၁	အစ္စလာမ် နှစ်သစ်ကူး	တာဟွန်း ဘာရူး ဟစ်ဂျ်ရီယာ့	ဘာသာရီး
ရာဘီ အယ်လ်အော်ဝယ် ၁၂	တမန်တော် မိုဟာမက် မွေးနေ့	မောလစ် နာဘီ မူဟာမက်	ဘာသာရီး
ဒီဇင်ဘာ ၂၅ ရက်	ခရစ္စမတ်နေ့	ဟာရီ ရာယ နာတာ	ဘာသာရီး

ဆက်စပ်ကြည့်ရှုရန်

ဓာတ်ပုံတိ

Indonesia
ဂျကာတာဗဟိုဟိ နိုင်ငံတော်ပြတိုက်
ဝိစမာ ၄၆၊ အင်ဒိုနီးရှားဧ အမြင့်ဆုံး မိုးမျှော်တိုက်၊ ဂျကာတာဟိ မိုးမျှော်တိုက်တိ အလယ်တွင်ဟိရေ။
ဂျလန်း သာမရင်း၊ ဂျကာတာဗဟိုဟိ အဓိကလမ်းမကြီး
A train at Gambir station in Central Jakarta
The Bung Karno Stadium is capable of hosting 100,000 spectators
အင်ဒိုနီးရှားဧ မြေပုံ
အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံမှ ပြည်နယ်တိ
Malioboro, the most famous street in Yogyakarta city
Trans Jogja Bus. A bus rapid transit system in Yogyakarta city
A selection of Indonesian food, including Soto Ayam (chicken soup), sate kerang (shellfish kebabs), telor pindang (preserved eggs), perkedel (fritter), and es teh manis (sweet iced tea)
An Indonesian Army infantryman participating in the U.N.'s Global Peacekeeping Operation Initiative
Pindad Panser "Anoa" shown during Indo Defense and Aerospace Expo 2008
B-25 Mitchell bombers of the AURI in the 1950s
A Javanese engineer closes one of the gun bay doors on a Dutch Buffalo, January 1942.
GE U20C in Indonesia, #CC201-05
GE U20C "Full-Width Cabin" in Indonesia, #CC203-22
GE U20C full computer control locomotive in Indonesia, #CC204-06

ရည်ညှန်းချက်တိ

↑ ^1.0 ^1.1 "Jumlah dan Distribusi Penduduk". BPS. May 2010. Retrieved 13 April 2018.
↑ ^2.0 ^2.1 ^2.2 ^2.3 "The World Factbook: Indonesia". Central Intelligence Agency. 12 December 2017. Archived from the original on 10 December 2008. Retrieved 19 December 2017.
↑ "Indonesia - The Next Major Oil Importer?". Seeking Alpha. 10 January 2017. Archived from the original on 6 February 2017. Retrieved 6 February 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ ^4.0 ^4.1 "Highest population, island". Guinness World Records. Archived from the original on 6 June 2017. Retrieved 6 June 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Salikha, Adelaida (29 January 2018). "Meet The 10 Megadiverse Countries In The World". SEAsia. Archived from the original on 8 February 2018. Retrieved 8 February 2018. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ ^6.0 ^6.1 "Indonesia". The Observatory of Economic Complexity. 2016. Archived from the original on 1 April 2017. Retrieved 19 November 2016.
↑ Workman, Daniel (26 December 2017). "Indonesia's Top Trading Partners". World's Top Exports. Archived from the original on 25 February 2018. Retrieved 25 February 2018. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Burhanudin, Jajat; van Dijk, Kees (31 January 2013). "Islam in Indonesia: Contrasting Images and Interpretations". Amsterdam University Press. Archived from the original on 17 November 2016. Retrieved 17 November 2016 – via Google Books. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)CS1 maint: multiple names: authors list (link)
↑ Lamoureux, Florence (2003). "Indonesia: A Global Studies Handbook". ABC-CLIO Corporate. Archived from the original on 17 November 2016. Retrieved 17 November 2016 – via Google Books. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ ^10.0 ^10.1 Tomascik, T.; Mah, J.A.; Nontji, A.; Moosa, M.K. (1996). The Ecology of the Indonesian Seas – Part One. Hong Kong: Periplus Editions. ISBN 962-593-078-7.
↑ ^11.0 ^11.1 Anshory, Irfan (16 August 2004). "The origin of Indonesia's name". Pikiran Rakyat. Archived from the original on 15 December 2006. Retrieved 15 December 2006. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Earl 1850, p. 119.
↑ Logan, James Richardson (1850). "The Ethnology of the Indian Archipelago: Embracing Enquiries into the Continental Relations of the Indo-Pacific Islanders". Journal of the Indian Archipelago and Eastern Asia (JIAEA): 4:252–347.
↑ Earl 1850, pp. 254, 277–278.
↑ ^15.0 ^15.1 Justus M van der Kroef (1951). "The Term Indonesia: Its Origin and Usage". Journal of the American Oriental Society 71 (3): 166–171. doi:10.2307/595186.
↑ Brown, Colin (2003). A short history of Indonesia: the unlikely nation?. Allen & Unwin. p. 13. ISBN 1-86508-838-2.
↑ "Shell tool use by early members of Homo erectus in Sangiran, central Java, Indonesia: cut mark evidence" (2007). Journal of Archaeological Science 34. doi:10.1016/j.jas.2006.03.013.
↑ "Finding showing human ancestor older than previously thought offers new insights into evolution". TerraDaily. 5 July 2011. Archived from the original on 27 November 2017. Retrieved 29 January 2012. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Pope, G.G. (1988). "Recent advances in far eastern paleoanthropology". Annual Review of Anthropology 17: 43–77. doi:10.1146/annurev.an.17.100188.000355. cited in Whitten, T.; Soeriaatmadja, R.E.; Suraya, A.A. (1996). The Ecology of Java and Bali. Hong Kong: Periplus Editions. pp. 309–412.; Pope, G.G. (1983). "Evidence on the age of the Asian Hominidae". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 80 (16): 4988–4992. doi:10.1073/pnas.80.16.4988. PMID 6410399. ; "Dating hominid sites in Indonesia" (1994). Science 266 (16): 4988–4992. doi:10.1126/science.7992059.
↑ Gugliotta, Guy (July 2008). "The Great Human Migration". Smithsonian Maganize. Retrieved 21 August 2011.
↑ Taylor 2003, pp. 5–7.
↑ Taylor 2003, pp. 15–18.
↑ Taylor 2003, pp. 3, 9–11, 13–5, 18–20, 22–3.
↑ Vickers 2005, pp. 18–20, 60, 133–4.
↑ Taylor 2003, pp. 22–26; Ricklefs 1991, p. 3
↑ Shelby, Karen. "Buddhist Art and Architecture in Southeast Asia After 1200". Art History Teaching Resources. Retrieved 20 May 2016.
↑ Coedès, George (1968). "The Indianized States of South-East Asia". University of Hawaii Press. p. 128. Retrieved 21 October 2017 – via Google Books.
↑ Peter Lewis (1982). "The next great empire". Futures 14 (1): 47–61. doi:10.1016/0016-3287(82)90071-4.
↑ Ricklefs 1991, pp. 3–14.
↑ ^30.0 ^30.1 Ricklefs 1991, pp. 12–14.
↑ Ricklefs 1991, pp. 22–24.
↑ van Elderen, Wieze. "The Dutch East India Company". European Heritage Project. Archived from the original on 6 September 2015. Retrieved 6 September 2015. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Ricklefs 1991, p. 24.
↑ Schwarz 1994, pp. 3–4, writes: "Dutch troops were constantly engaged in quelling rebellions both on and off Java. The influence of local leaders such as Prince Diponegoro in central Java, Imam Bonjol in central Sumatra and Pattimura in Maluku, and a bloody thirty-year war in Aceh weakened the Dutch and tied up the colonial military forces."
↑ Ricklefs 1991; "Dutch Attitudes towards Colonial Empires, Indigenous Cultures, and Slaves" (1998). Eighteenth-Century Studies 31 (3): 349–55. doi:10.1353/ecs.1998.0021.
↑ "Indonesia: World War II and the Struggle for Independence, 1942–50; The Japanese Occupation, 1942–45". Library of Congress. November 1992. Archived from the original on 11 February 2013. Retrieved 11 February 2013. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Cited in: Dower, John W. War Without Mercy: Race and Power in the Pacific War (1986; Pantheon; ISBN 0-394-75172-8)
↑ H.J. Van Mook (1949). "Indonesia". Royal Institute of International Affairs 25 (3): 274–285.
↑ ^39.0 ^39.1 Charles Bidien (5 December 1945). "Independence the Issue". Far Eastern Survey 14 (24): 345–348. doi:10.1525/as.1945.14.24.01p17062.
↑ Taylor 2003, p. 325
↑ "Indonesian War of Independence". Global Security. Archived from the original on 10 December 2006. Retrieved 10 December 2006. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Marni Cordell (28 August 2013). "The West Papuan independence movement - a history". The Guardian. Archived from the original on 16 September 2017. Retrieved 16 September 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Ricklefs 1991, pp. 237–280.
↑ Friend 2003, pp. 107–109.
↑ Chris Hilton (writer and director) (2001). Shadowplay (Television documentary). Vagabond Films and Hilton Cordell Productions.
↑ Ricklefs 1991, pp. 280–283, 284, 287–290.
↑ "Indonesia's killing fields". Al Jazeera. 21 December 2012. Archived from the original on 14 February 2015. Retrieved 14 February 2015. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Gellately, Robert; Kiernan, Ben (July 2003). "The Specter of Genocide: Mass Murder in Historical Perspective". Cambridge University Press. pp. 290–291. ISBN 0-521-52750-3. Archived from the original on 26 October 2015. Retrieved 26 October 2015. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)CS1 maint: multiple names: authors list (link)
↑ Chapter 5, Justice Betrayed: Post-1945 Responses to Genocide Aarons, Mark (December 2007). "The Legacy of Nuremberg: Civilising Influence or Institutionalised Vengeance?". Brill Publishers. Retrieved 5 July 2016.
↑ John D. Legge (1968). "General Suharto's New Order". Royal Institute of International Affairs 44 (1): 40–47.
↑ US National Archives, RG 59 Records of Department of State; cable no. 868, ref: Embtel 852, 5 October 1965.
↑ Vickers 2005, p. 163.
↑ David Slater, Geopolitics and the Post-Colonial: Rethinking North–South Relations, London: Blackwell, p. 70
↑ Ricklefs 1991.
↑ Vickers 2005.
↑ Schwarz 1994.
↑ Delhaise, Philippe F (1998). Asia in Crisis: The Implosion of the Banking and Finance Systems. Willey. p. 123. ISBN 0-471-83450-5.
↑ "President Suharto resigns". BBC. 21 May 1998. Archived from the original on 14 November 2017. Retrieved 14 November 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Ford and Kissinger Gave Green Light to Indonesia's Invasion of East Timor, 1975: New Documents Detail Conversations with Suharto". National Security Archive. 6 December 2001. Archived from the original on 10 December 2017. Retrieved 10 December 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "The Carter Center 2004 Indonesia Election Report" (PDF). The Carter Center. Archived from the original (PDF) on 14 June 2007. Retrieved 14 June 2007. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Ethnic and Religious Violence in Indonesia". Indonesia Investments. 23 December 2016. Archived from the original on 17 August 2017. Retrieved 17 August 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Aceh rebels sign peace agreement". BBC. 15 August 2005. Archived from the original on 14 November 2017. Retrieved 14 November 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Kuoni 1999, p. 88.
↑ Hidayat, Rafki (7 June 2017). "Indonesia counts its islands to protect territory and resources". BBC. Archived from the original on 5 July 2017. Retrieved 5 July 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Republic of Indonesia". Microsoft Encarta. 2006. Archived from the original on 1 November 2009. Retrieved 1 November 2009. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Climate: Observations, projections and impacts" (PDF). Met Office Hadley Centre. Archived from the original (PDF) on 16 August 2017. Retrieved 16 August 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ ^67.0 ^67.1 "Indonesia and Climate Change: Current Status and Policies" (PDF). World Bank. Archived from the original (PDF) on 27 December 2016. Retrieved 27 December 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Witton 2003, p. 38.
↑ "Indonesia: Volcano nation". BBC. 5 November 2015. Archived from the original on 28 November 2017. Retrieved 28 November 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Whitten, T; Soeriaatmadja, R. E.; Suraya A. A. (1996). The Ecology of Java and Bali. Hong Kong: Periplus Editions Ltd. pp. 95–97.
↑ Sylviane L. G. Lebon (January 2009). "Volcanic activity and environment: Impacts on agriculture and use of geological data to improve recovery processes" (PDF). University of Iceland. Archived from the original (PDF) on 27 December 2016. Retrieved 27 December 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ David Bressan (11 August 2017). "Early Humans May Have Lived Through A Supervolcano Eruption". Forbes. Archived from the original on 11 August 2017. Retrieved 11 October 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Jonathan Amos (30 April 2013). "Toba super-volcano catastrophe idea 'dismissed'". BBC. Archived from the original on 15 November 2017. Retrieved 15 November 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Charles Q. Choi (29 April 2013). "Supervolcano Not to Blame for Humanity's Near-Extinction". Live Science. Archived from the original on 2 October 2017. Retrieved 2 October 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Tambora". Volcano Discovery. 29 May 2016. Archived from the original on 20 December 2016. Retrieved 20 December 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "The 1883 Krakatoa Explosion Made the Loudest Sound in History–So Loud It Traveled Around the World Four Times". Open Culture. 20 December 2017. Archived from the original on 4 January 2018. Retrieved 11 January 2018. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ David Bressan (31 August 2016). "The Eruption of Krakatoa Was the First Global Catastrophe". Forbes. Archived from the original on 2 September 2016. Retrieved 2 September 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "UN Office of the Special Envoy for Tsunami Recovery". United Nations. 25 March 2007. Archived from the original on 19 May 2007. Retrieved 19 May 2007. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Mumtazah, Hani (22 May 2003). "Indonesia's Natural Wealth: The Right of a Nation and Her People". Islam Online. Archived from the original on 17 October 2006. Retrieved 17 October 2006. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Indonesia" (in Norwegian). United Nations Association of Norway. 18 December 2014. Retrieved 19 December 2017.
↑ Whitten, T.; Henderson, G.; Mustafa, M. (1996). The Ecology of Sulawesi. Hong Kong: Periplus Editions Ltd. ISBN 962-593-075-2.; Monk, K.A.; Fretes, Y.; Reksodiharjo-Lilley, G. (1996). The Ecology of Nusa Tenggara and Maluku. Hong Kong: Periplus Editions Ltd. ISBN 962-593-076-0.
↑ "Indonesia". InterKnowledge Corp. 6 October 2006. Archived from the original on 15 October 2006. Retrieved 15 October 2006. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Lambertini, Marco (10 April 2011). "A Naturalist's Guide to the Tropics, excerpt". The University of Chicago Press. Archived from the original on 5 February 2017. Retrieved 5 February 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Tamindael, Otniel (17 May 2011). "Coral reef destruction spells humanitarian disaster". Antara News. Archived from the original on 25 May 2011. Retrieved 25 May 2011. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ ^85.0 ^85.1 Severin, Tim (1997). The Spice Island Voyage: In Search of Wallace. Great Britain: Abacus Travel. ISBN 0-349-11040-9.
↑ Wallace, A.R. (2000) [1869]. The Malay Archipelago. Periplus Editions. ISBN 962-593-645-9.
↑ ^87.0 ^87.1 Miller, Jason R. (14 August 2007). "Deforestation in Indonesia and the Orangutan Population". TED Case Studies. Archived from the original on 11 August 2007. Retrieved 11 August 2007. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ ^88.0 ^88.1 "Environmental Performance Index: 2016 report" (PDF). Yale University. 2016. Archived from the original (PDF) on 4 October 2017. Retrieved 4 October 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ ^89.0 ^89.1 McClanahan, Paige (11 September 2013). "Can Indonesia increase palm oil output without destroying its forest?". The Guardian. Archived from the original on 17 September 2013. Retrieved 17 September 2013. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Marcus Colchester; Normal Jiwan; Andiko, Martua Sirait; Asup Y. Firdaus; A. Surambo; Herbert Pane (26 March 2012). "Palm Oil and Land Acquisition in Indonesia: Implications for Local Communities and Indigenous People" (PDF). Archived from the original (PDF) on 31 May 2012. Retrieved 31 May 2012. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)CS1 maint: multiple names: authors list (link)
↑ BirdLife International (2015). "Leucopsar rothschildi". IUCN Red List of Threatened Species 2015. IUCN. doi:10.2305/IUCN.UK.2015-4.RLTS.T22710912A78289078.en. Retrieved on 17 March 2016.
↑ "Extinction crisis escalates: Red List shows apes, corals, vultures, dolphins all in danger". International Union for Conservation of Nature. 12 September 2007. Archived from the original on 16 October 2016. Retrieved 16 October 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ van Strien, N.J. (2008). "Rhinoceros sondaicus". The IUCN Red List of Threatened Species 2008. IUCN. doi:10.2305/IUCN.UK.2008.RLTS.T19495A8925965.en.
↑ ^94.0 ^94.1 Dwi Harijanti, Susi; Lindsey, Tim (1 January 2006). "Indonesia: General elections test the amended Constitution and the new Constitutional Court". International Journal of Constitutional Law 4 (1): 138–150. doi:10.1093/icon/moi055. Retrieved on 14 January 2018.
↑ (2002), The fourth Amendment of 1945 Indonesia Constitution, Chapter III – The Executive Power, Article 7.
↑ Chapter II, Article 3, 3rd Clause of the 1945 Constitution.
↑ ^97.0 ^97.1 ^97.2 "The 1945 Constitution of the Republic of Indonesia" (PDF). International Labour Organization. Archived from the original (PDF) on 11 October 2017. Retrieved 11 October 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ ^98.0 ^98.1 Pope, Timothy ; Longmuir, Scott (3 April 2014). "Indonesia's parliamentary and presidential elections: How does the system work?". ABC News. Archived from the original on 12 May 2017. Retrieved 12 May 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)CS1 maint: multiple names: authors list (link)
↑ Chapter VIIA, Article 22D of the 1945 Constitution.
↑ Cammack, Mark E.; Feener, R. Michael (January 2012). "The Islamic Legal System in Indonesia" (PDF). Pacific Rim Law & Policy Journal. Archived from the original (PDF) on 1 July 2017. Retrieved 1 July 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)CS1 maint: multiple names: authors list (link)
↑ Cochrane၊ Joe။ "Governor of Jakarta Receives His Party's Nod for President"၊ The New York Times၊ 15 March 2014။ 3 February 2017 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 3 February 2017။
↑ "KPU Successfully Set and Authorize Pileg Results On Time". Indonesia Election Portal. 10 May 2014. Archived from the original on 23 October 2016. Retrieved 23 October 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Wardah, Fathiyah (10 May 2014). "KPU: 2 Parpol Tak Penuhi Ambang Batas Parlemen" (in Indonesian). VOA Indonesia. Archived from the original on 23 October 2016. Retrieved 23 October 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "House Agrees on Creation of Indonesia's 34th Province: 'North Kalimantan'". The Jakarta Globe. 22 October 2012. Archived from the original on 16 August 2017. Retrieved 16 August 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Simanjuntak, Hotli (18 August 2008). "Finally, Aceh local parties to take part in general election". The Jakarta Post. Archived from the original on 16 August 2017. Retrieved 16 August 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Michelle Ann Miller (2004). "The Nanggroe Aceh Darussalam law: a serious response to Acehnese separatism?". Asian Ethnicity 5 (3): 333–351. doi:10.1080/1463136042000259789.
↑ The positions of governor and its vice governor are prioritised for descendants of the Sultan of Yogyakarta and Paku Alam, respectively, much like a sultanate. (Elucidation on the Indonesia Law No. 22/1999 Regarding Regional Governance. People's Representative Council (1999). Chapter XIV Other Provisions, Art. 122; "Indonesia Law No. 5/1974 Concerning Basic Principles on Administration in the Region" (PDF). Archived from the original (PDF) on 28 September 2007. Retrieved 28 September 2007. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help) (146 KB) (translated version). The President of Republic of Indonesia (1974). Chapter VII Transitional Provisions, Art. 91)
↑ Part of the autonomy package was the introduction of the Papuan People's Council, which was tasked with arbitration and speaking on behalf of Papuan tribal customs. However, the implementation of the autonomy measures has been criticised as half-hearted and incomplete. "Another Fine Mess in Papua"၊ The Jakarta Post၊ 18 November 2004၊ စာ- 6။
↑ "Papua Chronology Confusing Signals from Jakarta". The Jakarta Post. 18 November 2004. Archived from the original on 15 January 2006. Retrieved 15 January 2006. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Péter, Klemensits; Márton, Fenyő (16 August 2017). "The Foreign Policy of Indonesia In Light of President Jokowi's "Visi-Misi" Program" (PDF). Pázmány Péter Catholic University. Archived from the original (PDF) on 10 October 2017. Retrieved 10 October 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)CS1 maint: multiple names: authors list (link)
↑ "Indonesia - Foreign Policy". U.S. Library of Congress. Archived from the original on 27 September 2006. Retrieved 27 September 2006. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "U.S. Relations With Indonesia". U.S. Department of State. 17 January 2017. Archived from the original on 15 February 2017. Retrieved 15 February 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Kristof, Nicholas D. (4 July 1990). "China and Indonesia Sign a Pact To Restore Ties Severed in 60's". The New York Times. Archived from the original on 27 April 2018. Retrieved 27 April 2018. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Muraviev, Alexey; Brown, Colin (December 2008). "Strategic Realignment or Déjà vu? Russia-Indonesia Defence Cooperation in the Twenty-First Century" (PDF). Australian National University. Archived from the original (PDF) on 27 December 2016. Retrieved 27 December 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)CS1 maint: multiple names: authors list (link)
↑ "Indonesia's Ascent: Power, Leadership, and the Regional Order". 25 February 2015. Retrieved 19 December 2017.
↑ Jensen, Fergus; Asmarini, Wilda. "Net oil importer Indonesia leaves producer club OPEC, again". Reuters. Archived from the original on 1 December 2016. Retrieved 1 December 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)CS1 maint: multiple names: authors list (link)
↑ "International Cooperation and Development". European Commission. 17 January 2018. Retrieved 17 January 2018.
↑ Wilson, Chris (11 October 2001). "Indonesia and Transnational Terrorism". Parliament of Australia. Archived from the original on 6 November 2013. Retrieved 6 November 2013. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help); Huang, Reyko (23 May 2002). "Priority Dilemmas: U.S. – Indonesia Military Relations in the Anti Terror War". Center for Defense Information. Archived from the original on 12 October 2006. Retrieved 12 October 2006. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Services to honour victims of 2002 Bali bombing". The Age. 12 October 2005. Archived from the original on 1 April 2008. Retrieved 1 April 2008. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Travel Warning - Indonesia". U.S. Embassy Jakarta. 10 May 2006. Archived from the original on 11 November 2006. Retrieved 11 November 2006. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Chew, Amy (7 July 2002). "Indonesia military regains ground". CNN. Archived from the original on 14 November 2017. Retrieved 14 November 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Dharma Agastia (1 November 2016). "Uphill battle for Indonesia's defense modernization". The Jakarta Post. Archived from the original on 10 October 2017. Retrieved 10 October 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Jessica Vincentia Marpaung (17 June 2016). "TNI's Gold Mine: Corruption and Military-Owned Businesses in Indonesia". The Global Anti Corruption Blog. Archived from the original on 18 December 2017. Retrieved 18 December 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Stephen Wright. "Indonesia: Army's influence sparks fear for democracy". The Scotsman. Archived from the original on 18 December 2017. Retrieved 18 December 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Fabi, Randy & Kapoor, Kanupriya (19 May 2016). "Indonesia's 'red scare' stokes unease over military's growing influence". Reuters. Retrieved 18 December 2017.{{cite web}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link)
↑ "Indonesia Faces 3 Separatist Movements". Los Angeles Times. 9 September 1990. Archived from the original on 10 October 2017. Retrieved 10 October 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Indonesia Faces 3 Separatist Movements". Los Angeles Times. 9 September 1990. Archived from the original on 10 October 2017. Retrieved 10 October 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Papua: Answer to Frequently Asked Questions" (PDF). International Crisis Group. 5 September 2006. Archived from the original (PDF) on 18 September 2006. Retrieved 18 September 2006. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Indonesia (1977), p. 39.
↑ Budiardjo and Liong, p. 22.
↑ "Economy of Indonesia". Indonesia Invesments. Archived from the original on 4 May 2017. Retrieved 4 May 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "What is the G20?". G20. 2017. Archived from the original on 1 December 2018. Retrieved 20 December 2017.
↑ Munawwaroh; Aprilia, Eka Utami (13 June 2011). "SBY: Indonesia Will Be in the Top 10". Embassy of Indonesia, Washington DC. Archived from the original on 26 July 2011. Retrieved 26 July 2011. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)CS1 maint: multiple names: authors list (link)
↑ "Indonesia's economy overview". ASEAN Up. 10 February 2016. Archived from the original on 27 December 2016. Retrieved 27 December 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Indonesia: Distribution of employment by economic sector from 2005 to 2015". Statista. November 2017. Retrieved 20 December 2017.
↑ ^136.0 ^136.1 ^136.2 Elias, Stephen; Noone, Clare (December 2011). "The Growth and Development of the Indonesian Economy" (PDF). Reserve Bank of Australia. Archived from the original (PDF) on 27 December 2016. Retrieved 27 December 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)CS1 maint: multiple names: authors list (link)
↑ "Indonesia - Poverty and Wealth". Encyclopedia of the Nations. Archived from the original on 14 July 2011. Retrieved 14 July 2011. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Robison, Richard။ "A Slow Metamorphosis to Liberal Markets"၊ Australian Financial Review၊ 17 November 2009။
↑ ^139.0 ^139.1 Temple, Jonathan (15 August 2001). "Growing into trouble: Indonesia after 1966" (PDF). University of Bristol. Archived from the original (PDF) on 27 December 2016. Retrieved 27 December 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ van der Eng, Pierre (4 February 2002). "Indonesia's growth experience in the 20th century: Evidence, queries, guesses" (PDF). Australian National University. Archived from the original (PDF) on 10 October 2017. Retrieved 10 October 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "World Economic Outlook Database: Report for Selected Countries and Subjects - Indonesia". International Monetary Fund. October 2017. Retrieved 9 January 2018.
↑ Kian Wie, Thee (25 September 2010). "Indonesia's economy continues to surprise". East Asia Forum. Archived from the original on 14 November 2017. Retrieved 14 November 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "IMF Survey: Indonesia's Choice of Policy Mix Critical to Ongoing Growth". International Monetary Fund. 28 July 2009. Archived from the original on 5 February 2017. Retrieved 5 February 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Fitch Upgrades Indonesia's Rating to Investment Grade". Jakarta Globe. 15 December 2011. Archived from the original on 8 January 2012. Retrieved 8 February 2012. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Market Intelligence of Indonesia". Hong Kong Trade Development Council. 10 February 2015. Archived from the original on 23 September 2015. Retrieved 23 September 2015. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Bland, Ben (5 August 2014). "Indonesian economic growth lowest for almost five years". Financial Times. Archived from the original on 9 January 2018. Retrieved 9 January 2018. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Unemployment Rate Indonesia Falls to 5.5% of Labor Force". Indonesia Invesments. 5 May 2016. Archived from the original on 14 October 2016. Retrieved 14 October 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Poverty in Indonesia: 10.86% of Indonesians is Poor (March 2016)". Indonesia Investments. 18 July 2016. Archived from the original on 23 December 2016. Retrieved 23 December 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Palm Oil". Greenpeace. Archived from the original on 26 September 2013. Retrieved 26 September 2013. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Indonesia to replant 4.7m hectares of palm oil plantation". UkrAgroConsult. 30 August 2017. Archived from the original on 27 September 2017. Retrieved 27 September 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Sarif, Edy (17 June 2011). "Malaysia expected to maintain position as world's largest producer of Certified Sustainable Palm Oil". The Star Online. Archived from the original on 18 June 2011. Retrieved 18 June 2011. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "2017 Production Statistics". Organisation Internationale des Constructeurs d'Automobiles. Retrieved 8 May 2018.
↑ "Localization". PT. Toyota Motor Manufacturing Indonesia. Archived from the original on 29 June 2016. Retrieved 29 June 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Global Demand for Instant Noodles". World Instant Noodle Association. 7 May 2018. Retrieved 8 May 2018.
↑ Soebroto, Chris (2004). Indonesia OK!!: The Guide with a Gentle Twist. Galangpress Group. p. 78. ISBN 978-979-9341-79-2.
↑ Agustian, Widi (26 July 2016). "PLN Terdepak, Pertamina pun Turun Peringkat di Fortune Global 500" (in Indonesian). Okezone Finance. Archived from the original on 23 August 2017. Retrieved 23 August 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Length of Road by Surface, 1957-2015 (Km)" (in Indonesian). Statistics Indonesia. Retrieved 20 December 2017.
↑ "Koridor". TransJakarta. Retrieved 15 August 2017.
↑ Tristia Tambun, Lenny (25 January 2017). "This Year, TransJakarta targets 185 million passengers" (in Indonesian). Berita Satu. Archived from the original on 15 August 2017. Retrieved 15 August 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "MRT and LRT, Jakarta's New Rapid Transportation: Coming Soon". Indo Indians. 25 September 2017. Archived from the original on 17 January 2018. Retrieved 17 January 2018. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Alexander, Hilda B. (22 October 2016). "Palembang LRT to begin operation in June 2018" (in Indonesian). Kompas. Archived from the original on 29 October 2016. Retrieved 29 October 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Istianur Praditya, Ilyas (25 September 2017). "Jakarta-Surabaya High-Speed Rail Project to begin in 2018" (in Indonesian). Liputan6. Archived from the original on 27 September 2017. Retrieved 27 September 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ M. Razi Rahman (5 April 2014). "Wamenhub: Indonesia bakal miliki 299 bandara". Antara News. Archived from the original on 7 November 2016. Retrieved 7 November 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Soekarno-Hatta world's 17th busiest airport". The Jakarta Post. Archived from the original on 11 April 2018. Retrieved 11 April 2018. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Garuda Indonesia". Skytrax. Retrieved 14 January 2018.
↑ "Garuda Indonesia named World's Best Airline Cabin Crew". Skytrax World Airline Awards. 2017. Retrieved 14 January 2018.
↑ ^167.0 ^167.1 ^167.2 Budiman, Arief; Das, Kaushik; Mohammad, Azam; Tee Tan, Khoon; Tonby, Oliver (September 2014). "Ten ideas to reshape Indonesia's energy sector". McKinsey&Company. Archived from the original on 30 March 2015. Retrieved 30 March 2015. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)CS1 maint: multiple names: authors list (link)
↑ "Key World Energy Statistics" (PDF). International Energy Agency. 2010. Archived from the original (PDF) on 11 October 2010. Retrieved 11 October 2010. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Statistik Ketenagalistrikan" (PDF). Kementerian ESDM. September 2016. Archived from the original (PDF) on 15 August 2017. Retrieved 15 August 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Javed, Farhat; Asghar Nasim, Muhammad (2005). "Construction of Seepage Measurement System at Jatiluhur Dam, Indonesia". Electronic Journal of Geotechnical Engineering. Archived from the original on 3 January 2015. Retrieved 30 October 2015. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)CS1 maint: multiple names: authors list (link)
↑ Dr. Coyne & Bellier (9 October 2007). "Jatiluhur in Indonesia" (in French). Planete-TP. Archived from the original on 9 November 2013. Retrieved 9 November 2013. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Country Report: Indonesia" (PDF). Asian Development Bank. Archived from the original (PDF) on 24 December 2004. Retrieved 19 January 2012. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Indonesia seeking greater funding for R&D". Oxford Business Group. 29 August 2017. Archived from the original on 14 November 2017. Retrieved 25 August 2018. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Kasten, Michael. "History of the Indonesian Pinisi". Archived from the original on 9 December 2016. Retrieved 9 December 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Sertori, Trisha (11 December 2014). "Man of 1000 shoulders". The Jakarta Post. Archived from the original on 20 March 2015. Retrieved 20 March 2015. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Rika Stevani, Louis (4 February 2017). "INKA to Manufacture Trains for Export to Bangladesh, Sri Lanka". Tempo. Archived from the original on 15 January 2018. Retrieved 15 January 2018. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Dwi Sutianto, Feby (5 February 2016). "PTDI Ekspor 40 Unit Pesawat, Terlaris CN235" (in Indonesian). detikFinance. Archived from the original on 15 August 2017. Retrieved 15 August 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Habibie receives honorary doctorate". The Jakarta Post. 30 January 2010. Archived from the original on 5 March 2016. Retrieved 5 March 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "KF-X Fighter: Korea's Future Homegrown Jet". Defense Industry Daily. 21 November 2017. Archived from the original on 23 November 2017. Retrieved 23 November 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Mcelheny, Victor K. (8 July 1976). "Indonesian Satellite to Be Launched". The New York Times. Archived from the original on 2 August 2018. Retrieved 2 August 2018. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Planning and Development of Indonesia's Domestic Communications Satellite System PALAPA". Online Journal of Space Communication. 2005. Archived from the original on 18 May 2015. Retrieved 18 May 2015. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Satellites by countries and organizations: Indonesia". N2YO. Retrieved 28 July 2018.
↑ Faris Sabilar Rusydi (17 June 2016). "Lapan Target Luncurkan Roket Pengorbit Satelit Pada 2040" (in Indonesian). National Institute of Aeronautics and Space(LAPAN). Archived from the original on 16 August 2017. Retrieved 16 August 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Elliott, Mark (November 2003). Indonesia. Melbourne: Lonely Planet Publications Pty Ltd. pp. 211–215. ISBN 978-1-74059-154-6.
↑ "Mapped: The World's Dependency On Their Tourism Industries". HowMuch. 2018. Retrieved 11 May 2018. {{cite web}}: Check |archiveurl= value (help); Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Tak Capai Target, Jumlah Kunjungan Wisman 2017 Hanya 14 Juta". detik.com. 1 February 2018. Archived from the original on 12 July 2018. Retrieved 11 July 2018. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Erwida, Maulia (6 January 2011). "Tourism Ministry set to launch 'Wonderful Indonesia' campaign". The Jakarta Post. Archived from the original on 12 March 2014. Retrieved 12 March 2014. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Doubilet, David (September 2007). "Indonesia Undersea". National Geographic. Archived from the original on 6 August 2009. Retrieved 6 August 2009. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Indonesia - Properties inscribed on the World Heritage List". UNESCO. Retrieved 27 November 2016.
↑ ^190.0 ^190.1 "Indonesia" (PDF). World Economic Forum. 2017. Archived from the original (PDF) on 29 May 2018. Retrieved 29 June 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Fifty years needed to bring population growth to zero". Waspada Online. 19 March 2011. Archived from the original on 10 May 2011. Retrieved 10 May 2011. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Census 2010" (PDF). Statistics Indonesia. August 2010. Archived from the original (PDF) on 13 November 2010. Retrieved 13 November 2010. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Indonesia Population Projection" (PDF). Central Bureau of Statistics. Retrieved 30 December 2016.
↑ "BBC: First contact with isolated tribes?". Survival International. 25 January 2007. Archived from the original on 30 July 2017. Retrieved 30 July 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Nitisastro, Widjojo (2006). "Population Trends in Indonesia". Equinox Publishing. p. 268. Retrieved 5 September 2015 – via Google Books.
↑ "Population of Indonesia". Indonesia Investments. 5 September 2007. Archived from the original on 24 April 2016. Retrieved 24 April 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "World Population Prospect: 2017 Revision" (PDF). United Nations Department of Economics and Social Affairs - Population Division. 21 June 2017. Archived from the original (PDF) on 20 December 2017. Retrieved 20 December 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Krisetya, Beltsazar (14 September 2016). "Tapping the Indonesian Diaspora Potential". Forum for International Studies. Archived from the original on 20 December 2017. Retrieved 20 December 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ ^199.0 ^199.1 "An Overview of Indonesia". Living in Indonesia: A Site for Expatriates. Archived from the original on 14 November 2017. Retrieved 14 November 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Dawson, B.; Gillow, J. (1994). The Traditional Architecture of Indonesia. London: Thames and Hudson Ltd. p. 7. ISBN 978-0-500-34132-2.
↑ ^201.0 ^201.1 ^201.2 Simons, Gary F. and Fennig, Charles D. "Ethnologue: Languages of the World, Twenty-first edition". SIL International. Retrieved 20 September 2018.{{cite web}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link)
↑ "The History of Indonesian". Language Translation, Inc. Archived from the original on 4 March 2016. Retrieved 12 January 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Sneddon, James N. (April 2013). "The Indonesian Language: Its History and Role in Modern Society". University of South Wales Press Ltd. Archived from the original on 29 July 2017. Retrieved 20 January 2018. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Anwar, Khaidir (1976). "Minangkabau, Background of the main pioneers of modern standard Malay in Indonesia". Retrieved 9 June 2017.
↑ Amerl, Ivana (May 2006). "Language interference: Indonesian and English". MED Magazine. Archived from the original on 29 July 2017. Retrieved 20 January 2018. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ van Nimwegen, Nico (2002). "The Demographic History of the Dutch in the East Indies" (PDF). Nederlands Interdisciplinair Demografisch Instituut. Archived from the original (PDF) on 23 July 2011. Retrieved 23 July 2011. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Baker (1998), p.202.
↑ Booij (1999), p.2
↑ "2010 Census: Population by Region and Religion". BPS. 15 May 2010. Retrieved 20 November 2011.
↑ Chapter XA, Article 28E, 1st Clause of the 1945 Constitution.
↑ Yang, Heriyanto (August 2005). "The history and legal position of Confucianism in post-independence Indonesia" (PDF). Marburg Journal of Religion. Archived from the original (PDF) on 11 April 2017. Retrieved 2 October 2006. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Court recognises Indonesian native faiths in victory for religious freedom". The Sydney Morning Herald. 8 November 2017. Archived from the original on 3 December 2017. Retrieved 3 December 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Sunni and Shia Muslims". Pew Research Center. 27 January 2011. Archived from the original on 6 May 2017. Retrieved 6 May 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ There are approximately 1-3 million Shia Muslims and 200,000-400,000 Ahmadi Muslims in the country.
↑ Bureau of Democracy, Human Rights and Labor (2017). "2016 Indonesia International Religious Freedom Report" (PDF). U.S. Department of State. Archived from the original (PDF) on 19 December 2017. Retrieved 19 December 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Oey, Eric (1997). "Bali". Periplus Editions.
↑ Leo Suryadinata (editor) (23 October 2008). "Ethnic Chinese in Contemporary Indonesia". Retrieved 20 December 2017 – via Google Books. {{cite web}}: |author= has generic name (help)
↑ ^218.0 ^218.1 Ooi, Keat Gin (editor) (2004). Southeast Asia: A historical encyclopedia, from Angkor Wat to East Timor (3 volume set). ABC-CLIO. p. 177. ISBN 978-1576077702. {{cite book}}: |author= has generic name (help)
↑ Magnis-Suseno, F. 1981, Javanese Ethics and World-View: The Javanese Idea of the Good Life, PT Gramedia Pustaka Utama, Jakarta, 1997, pp.15–18 ISBN 979-605-406-X, "2003 International Religious Freedom Report". U.S. Department of State. 2003. Archived from the original on 13 January 2012. Retrieved 13 January 2012. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Jan Gonda, The Indian Religions in Pre-Islamic Indonesia and their survival in Bali, in Handbook of Oriental Studies. Section 3 Southeast Asia, Religions, p. 1, at Google Books, pp. 1–54
↑ Darsa, Undang A. 2004. "Kropak 406; Carita Parahyangan dan Fragmen Carita Parahyangan", Makalah disampaikan dalam Kegiatan Bedah Naskah Kuna yang diselenggarakan oleh Balai Pengelolaan Museum Negeri Sri Baduga. Bandung-Jatinangor: Fakultas Sastra Universitas Padjadjaran: hlm. 1–23.
↑ "Buddhism in Indonesia". Buddha Dharma Education Association. Buddha Dharma Education Association. 2005. Retrieved 3 October 2006.
↑ Gerhard Bowering et al. (2012), The Princeton Encyclopedia of Islamic Political Thought, Princeton University Press, ISBN 978-0691134840, pp. xvi
↑ Taufiq Tanasaldy, Regime Change and Ethnic Politics in Indonesia, Brill Academic, ISBN 978-9004263734
↑ Gerhard Bowering et al., The Princeton Encyclopedia of Islamic Political Thought, Princeton University Press, ISBN 978-0691134840
↑ "Indonesia - Bhineka Tunggal Ika". Centre Universitaire d'Informatique. Archived from the original on 14 September 2006. Retrieved 20 October 2006.
↑ Ricklefs 1991, pp. 25, 26, 28.
↑ "About St Francis Xavier". Catholic Archdiocese of Sydney. Archived from the original on 16 November 2012. Retrieved 5 July 2018. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Barnes, R.H. (2008). "Raja Lorenzo II: A Catholic kingdom in the Dutch East Indies" (PDF). University of Oxford. Archived from the original (PDF) on 20 August 2017. Retrieved 20 August 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Ricklefs 1991, pp. 28, 62.
↑ Vickers 2005, p. 22.
↑ Goh, Robbie B.H. (2005). Christianity in Southeast Asia. Institute of Southeast Asian Studies. p. 80. ISBN 978-981-230-297-7.
↑ "Indonesia - (Asia)". Reformed Online. Archived from the original on 5 December 2006. Retrieved 5 December 2006. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Encyclopedia of Protestantism: 4-volume Set by Hans J. Hillerbrand, chapter on Indonesia, p. 337
↑ al-Samarrai, Samer; Cerdan-Infantes, Pedro (9 March 2013). "Awakening Indonesia's Golden Generation: Extending Compulsory Education from 9 to 12 Years". The World Bank Blog. Archived from the original on 10 October 2017. Retrieved 10 October 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)CS1 maint: multiple names: authors list (link)
↑ Tan, Charlene (2014). "Educative Tradition and Islamic Schools in Indonesia" (PDF). Nanyang Technological University. Archived from the original (PDF) on 27 March 2016. Retrieved 27 March 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Indonesia: Education Expenditures". UNESCO Institute for Statistics. Retrieved 21 August 2017.
↑ "QS World University Rankings". QS Top Universities. Retrieved 19 June 2018.
↑ "Andalas University". Global Business Guide Indonesia. Archived from the original on 8 November 2016. Retrieved 8 November 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Indonesia's healthcare spending to balloon to$47.1b by 2022". Healthcare Asia. 20 April 2018. Archived from the original on 26 August 2018. Retrieved 26 August 2018. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Hasbullah Thabrany (2 January 2014). "Birth of Indonesia's 'Medicare': Fasten your seatbelts". The Jakarta Post. Archived from the original on 10 January 2014. Retrieved 26 August 2018. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "The Republic of Indonesia Health System Review" (PDF). Asia Pacific Observatory on Health Systems and Policies. 2017. Archived from the original (PDF) on 29 March 2017. Retrieved 12 January 2018. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Tadjoeddin, Mohammad Zulfan; Chowdury, Anis; Murshed, Syed Mansoob (October 2010). "Routine Violence in Java, Indonesia: Neo-Malthusian and Social Justice Perspectives" (PDF). Archived from the original (PDF) on 10 October 2017. Retrieved 10 October 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)CS1 maint: multiple names: authors list (link)
↑ Upton, Stuart (January 2009). "The impact of migration on the people of Papua, Indonesia: A historical demographic analysis" (PDF). University of New South Wales. Archived from the original (PDF) on 10 May 2017. Retrieved 10 May 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Indonesia's Rising Divide". World Bank. 7 December 2015. Archived from the original on 14 December 2016. Retrieved 14 December 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Indonesia: The population of Chinese Indonesians and Chinese Christians in the Sulawesi provinces and the cities of Medan and Banda Aceh; incidents of violence and state protection available" (PDF). Immigration and Refugee Board of Canada. 17 March 2010. Archived from the original (PDF) on 10 October 2017. Retrieved 10 October 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Setijadi, Charlotte (17 March 2016). "Ethnic Chinese in Contemporary Indonesia: Changing Identity Politics and the Paradox of Sinification". ISEAS Perspective 12 (2016). ISSN 2335-6677.
↑ ^248.0 ^248.1 Harvey, Adam (7 February 2018). "UN rights chief warns 'intolerance' and political extremism making inroads in Indonesia". ABC News. Archived from the original on 10 February 2018. Retrieved 21 April 2018. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Knight, Kyle (27 January 2016). "Dispatches: LGBT Backlash in Indonesia". Human Rights Watch. Archived from the original on 31 January 2017. Retrieved 31 January 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Indonesia's Aceh: Two gay men sentenced to 85 lashes". BBC. 17 May 2017. Archived from the original on 23 August 2017. Retrieved 7 April 2018. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ ^251.0 ^251.1 Jill Forshee (2006). "Culture and Customs of Indonesia" (PDF). Greenwood Press. Archived from the original (PDF) on 10 October 2017. Retrieved 10 October 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Henley, David (2015). "Indonesia". The Wiley Blackwell Encyclopedia of Race, Ethnicity, and Nationalism. The Wiley Blackwell Encyclopedia of Race, Ethnicity, and Nationalism. John Wiley & Sons, Inc. pp. 1–7. doi:10.1002/9781118663202.wberen460. ISBN 9781118663202.
↑ "Indonesia - Intangible heritage, cultural sector". UNESCO. Retrieved 21 December 2017.
↑ "Indonesian Arts and Crafts". Living in Indonesia: A site for expats. Archived from the original on 27 December 2016. Retrieved 27 December 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ ^255.0 ^255.1 ^255.2 Forge, Anthony (1978). "Balinese Traditional Paintings" (PDF). The Australian Museum. Archived from the original (PDF) on 20 December 2016. Retrieved 20 December 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Indonesian Culture; Arts and Tradition". Embassy of Indonesia, Athens. 30 September 2010. Archived from the original on 26 December 2016. Retrieved 26 December 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Indonesian Culture; Arts and Tradition". Embassy of Indonesia, Athens. 30 September 2010. Archived from the original on 26 December 2016. Retrieved 26 December 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Borobudur Temple Compounds". UNESCO World Heritage Centre. Archived from the original on 10 October 2017. Retrieved 10 October 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Reimar Schefold; P. Nas; Gaudenz Domenig, eds. (2004). Indonesian Houses: Tradition and Transformation in Vernacular Architecture. NUS Press. p. 5. ISBN 978-9971-69-292-6.
↑ Harnish, David; Rasmussen, Anne, eds. (2011). Divine Inspirations: Music and Islam in Indonesia. Oxford University Press.
↑ "'Keroncong': Freedom music from Portuguese descendants". The Jakarta Post. 16 June 2011. Archived from the original on 23 September 2015. Retrieved 23 September 2015. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Heryanto, Ariel (2008). Popular Culture in Indonesia: Fluid Identities in Post-Authoritarian Politics. Routledge.
↑ "Indonesia Tourism : The Dance and Theater in the Archipelago". Indonesia Tourism. Archived from the original on 24 November 2010. Retrieved 24 November 2010. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Ziyi, Xia (16 November 2011). "Cultural feast at ASEAN Fair". Xinhua. Archived from the original on 19 December 2011. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ ^265.0 ^265.1 Jill Forshee, Culture and customs of Indonesia, Greenwood Publishing Group: 2006: ISBN 0-313-33339-4. 237 pages
↑ "Indonesian Batik". UNESCO. 2009. Retrieved 12 October 2014.
↑ "About Indonesian food". Special Broadcasting Service. 13 May 2015. Archived from the original on 21 May 2015. Retrieved 21 May 2015. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ ^268.0 ^268.1 Natahadibrata, Nadya (10 February 2014). "Celebratory rice cone dish to represent the archipelago". The Jakarta Post. Archived from the original on 14 July 2014. Retrieved 14 July 2014. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Witton, Patrick (2002). World Food: Indonesia. Melbourne: Lonely Planet. ISBN 978-1-74059-009-9.
↑ Compared to the infused flavors of Vietnamese and Thai food, flavors in Indonesia are kept relatively separate, simple and substantial. Brissendon, Rosemary (2003). South East Asian Food. Melbourne: Hardie Grant Books. ISBN 978-1-74066-013-6.
↑ Cheung, Tim (12 July 2017). "Your pick: World's 50 best foods". CNN Travel. Archived from the original on 11 October 2017. Retrieved 11 October 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Traditions, Wayang Wong Priangan: Dance Drama of West Java" (PDF). 2004. Archived from the original (PDF) on 10 October 2017. Retrieved 10 October 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Maceda José. "Southeast Asian arts". Encyclopædia Britannica. Archived from the original on 20 April 2016. Retrieved 20 April 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Dewangga, Kusuma (10 November 2013). "Ketoprak: Javanese Folk Art (Part 1 of 2)". Indonesia's Global Portal. Archived from the original on 13 November 2013. Retrieved 13 November 2013. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Indonesia - Theatre and Dance". Encyclopædia Britannica. Archived from the original on 29 June 2016. Retrieved 29 June 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Pauka, Kirstin (1998). "The Daughters Take Over? Female Performers in Randai Theatre". The Drama Review 42 (1): 113–121. doi:10.1162/105420498760308706.
↑ "Randai (Indonesian folk theater form, uses silat) « MIT Global Shakespeares".
↑ Hatley, Barbara (13 November 2017). "Review: Indonesian post-colonial theatre". Inside Indonesia. Archived from the original on 21 December 2017. Retrieved 21 December 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Kuhn, Annette (2012). A Dictionary of Film Studies. Oxford/New York: Oxford University Press. p. 229. ISBN 978-0-19-958726-1.
↑ ^280.0 ^280.1 Sen, Krishna (2006). Giecko, Anne Tereska (ed.). Contemporary Asian Cinema, Indonesia: Screening a Nation in the Post-New Order. Oxford/New York: Berg. pp. 96–107. ISBN 978-1-84520-237-8.
↑ ^281.0 ^281.1 Kristianto, JB (2 July 2005). "The Last 10 Years of Indonesia's Film Industry" (in Indonesian). Kompas. Archived from the original on 13 January 2008. Retrieved 13 October 2008. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "The State of Indonesia's Film Industry". Archived from the original on 21 December 1999. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Lee, Maggie (21 May 2017). "World Notices Indonesian Film Resurgence". Variety. Archived from the original on 24 November 2017. Retrieved 7 April 2018. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Witton 2003, p. 103.
↑ Alex Monnig, World Cup, 2013
↑ "History of Basketball in Indonesia". National Basketball League Indonesia. Archived from the original on 8 September 2016. Retrieved 8 September 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Widazulfia, Fahmiranti (3 May 2015). "7 Boxing World Champions from Indonesia" (in Indonesian). Good News from Indonesia. Archived from the original on 8 July 2015. Retrieved 8 July 2015. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Baldwin, Alan (18 February 2016). "Haryanto becomes Indonesia's first F1 driver". Reuters. Archived from the original on 27 December 2016. Retrieved 27 December 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Shannon L., Smith; Lloyd Grayson J. (2001). Indonesia Today: Challenges of History. Melbourne, Australia: Singapore : Institute of Southeast Asian Studies. ISBN 978-0-7425-1761-5.
↑ ^290.0 ^290.1 Kuipers, Joel C. "Post and Telecommunications".William H. Frederick and Robert L. Worden, editors (2011). "Indonesia: A country study" (PDF). Library of Congress, Federal Research Division. Archived from the original (PDF) on 15 March 2015. Retrieved 15 March 2015. {{cite web}}: |author= has generic name (help); Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help) This article incorporates text from this source, which is in the public domain.
↑ "Phoning from home". Globe Asia. 30 August 2010. Archived from the original on 27 March 2011. Retrieved 27 March 2011. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Jennifer Yang Hui (2 December 2009). "The Internet in Indonesia: Development and Impact of Radical Websites" (PDF). Routledge. Archived from the original (PDF) on 12 December 2017. Retrieved 12 December 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ ^293.0 ^293.1 Ai Lei Tao (25 April 2016). "Indonesian internet users turn to smartphones to go online". Computer Weekly. Archived from the original on 10 October 2017. Retrieved 10 October 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Emanuel Kure (30 March 2015). "Majority of Indonesian netizens aged 18-25" (in Indonesian). Berita Satu. Archived from the original on 13 October 2017. Retrieved 13 October 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Czermak, Karin; Delanghe, Philippe; Weng, Wei. "Preserving intangible cultural heritage in Indonesia" (PDF). SIL International. Archived from the original (PDF) on 9 July 2007. Retrieved 9 July 2007. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)CS1 maint: multiple names: authors list (link)
↑ Nursisto (2000). Ikhtisar Kesusastraan Indonesia: dari pantun, bidal, gurindam hingga puisi kontemporer : dari dongeng, hikayat, roman hingga cerita pendek dan novel. Adicita. ISBN 978-979-9246-28-8.
↑ Seong Chee Tham (1981). Essays on Literature and Society in Southeast Asia: Political and Sociological Perspectives. Kent Ridge, Singapore: Singapore University Press. p. 99. ISBN 978-9971-69-036-6.
↑ Taylor 2003, pp. 299–301.
↑ Vickers 2005, pp. 3–7.
↑ Friend 2003, pp. 74, 180.
↑ "Author Pramoedya Ananta Toer dies". BBC. 30 April 2006. Archived from the original on 23 September 2015. Retrieved 23 September 2015. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Joy Freidus, Alberta (1977). Sumatran Contributions to the Development of Indonesian Literature, 1920–1942. Asian Studies Program, University of Hawaii.
↑ "Indonesian Holidays". Living in Indonesia: A Site for Expatriates. 27 December 2017. Retrieved 6 January 2018.

ပြင်ပလင့်

[imf2-1] 1.0 ^1.1 "Jumlah dan Distribusi Penduduk". BPS. May 2010. Retrieved 13 April 2018.

[CIA-2] 2.0 ^2.1 ^2.2 ^2.3 "The World Factbook: Indonesia". Central Intelligence Agency. 12 December 2017. Archived from the original on 10 December 2008. Retrieved 19 December 2017.

[3] "Indonesia - The Next Major Oil Importer?". Seeking Alpha. 10 January 2017. Archived from the original on 6 February 2017. Retrieved 6 February 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[IslandPop-4] 4.0 ^4.1 "Highest population, island". Guinness World Records. Archived from the original on 6 June 2017. Retrieved 6 June 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[Megadiverse-5] Salikha, Adelaida (29 January 2018). "Meet The 10 Megadiverse Countries In The World". SEAsia. Archived from the original on 8 February 2018. Retrieved 8 February 2018. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[OEC-6] 6.0 ^6.1 "Indonesia". The Observatory of Economic Complexity. 2016. Archived from the original on 1 April 2017. Retrieved 19 November 2016.

[7] Workman, Daniel (26 December 2017). "Indonesia's Top Trading Partners". World's Top Exports. Archived from the original on 25 February 2018. Retrieved 25 February 2018. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[8] Burhanudin, Jajat; van Dijk, Kees (31 January 2013). "Islam in Indonesia: Contrasting Images and Interpretations". Amsterdam University Press. Archived from the original on 17 November 2016. Retrieved 17 November 2016 – via Google Books. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)CS1 maint: multiple names: authors list (link)

[9] Lamoureux, Florence (2003). "Indonesia: A Global Studies Handbook". ABC-CLIO Corporate. Archived from the original on 17 November 2016. Retrieved 17 November 2016 – via Google Books. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[EcoSeas1-10] 10.0 ^10.1 Tomascik, T.; Mah, J.A.; Nontji, A.; Moosa, M.K. (1996). The Ecology of the Indonesian Seas – Part One. Hong Kong: Periplus Editions. ISBN 962-593-078-7.

[indoety-11] 11.0 ^11.1 Anshory, Irfan (16 August 2004). "The origin of Indonesia's name". Pikiran Rakyat. Archived from the original on 15 December 2006. Retrieved 15 December 2006. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[FOOTNOTEEarl1850119-12] Earl 1850, p. 119.

[JIAEA_3-13] Logan, James Richardson (1850). "The Ethnology of the Indian Archipelago: Embracing Enquiries into the Continental Relations of the Indo-Pacific Islanders". Journal of the Indian Archipelago and Eastern Asia (JIAEA): 4:252–347.

[FOOTNOTEEarl1850254,_277–278-14] Earl 1850, pp. 254, 277–278.

[Kroef-15] 15.0 ^15.1 Justus M van der Kroef (1951). "The Term Indonesia: Its Origin and Usage". Journal of the American Oriental Society 71 (3): 166–171. doi:10.2307/595186.

[16] Brown, Colin (2003). A short history of Indonesia: the unlikely nation?. Allen & Unwin. p. 13. ISBN 1-86508-838-2.

[17] "Shell tool use by early members of Homo erectus in Sangiran, central Java, Indonesia: cut mark evidence" (2007). Journal of Archaeological Science 34. doi:10.1016/j.jas.2006.03.013.

[18] "Finding showing human ancestor older than previously thought offers new insights into evolution". TerraDaily. 5 July 2011. Archived from the original on 27 November 2017. Retrieved 29 January 2012. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[19] Pope, G.G. (1988). "Recent advances in far eastern paleoanthropology". Annual Review of Anthropology 17: 43–77. doi:10.1146/annurev.an.17.100188.000355. cited in Whitten, T.; Soeriaatmadja, R.E.; Suraya, A.A. (1996). The Ecology of Java and Bali. Hong Kong: Periplus Editions. pp. 309–412.; Pope, G.G. (1983). "Evidence on the age of the Asian Hominidae". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 80 (16): 4988–4992. doi:10.1073/pnas.80.16.4988. PMID 6410399. ; "Dating hominid sites in Indonesia" (1994). Science 266 (16): 4988–4992. doi:10.1126/science.7992059.

[20] Gugliotta, Guy (July 2008). "The Great Human Migration". Smithsonian Maganize. Retrieved 21 August 2011.

[FOOTNOTETaylor20035–7-21] Taylor 2003, pp. 5–7.

[FOOTNOTETaylor200315–18-22] Taylor 2003, pp. 15–18.

[FOOTNOTETaylor20033,_9–11,_13–5,_18–20,_22–3-23] Taylor 2003, pp. 3, 9–11, 13–5, 18–20, 22–3.

[FOOTNOTEVickers200518–20,_60,_133–4-24] Vickers 2005, pp. 18–20, 60, 133–4.

[25] Taylor 2003, pp. 22–26; Ricklefs 1991, p. 3

[26] Shelby, Karen. "Buddhist Art and Architecture in Southeast Asia After 1200". Art History Teaching Resources. Retrieved 20 May 2016.

[27] Coedès, George (1968). "The Indianized States of South-East Asia". University of Hawaii Press. p. 128. Retrieved 21 October 2017 – via Google Books.

[28] Peter Lewis (1982). "The next great empire". Futures 14 (1): 47–61. doi:10.1016/0016-3287(82)90071-4.

[FOOTNOTERicklefs19913–14-29] Ricklefs 1991, pp. 3–14.

[FOOTNOTERicklefs199112–14-30] 30.0 ^30.1 Ricklefs 1991, pp. 12–14.

[FOOTNOTERicklefs199122–24-31] Ricklefs 1991, pp. 22–24.

[32] van Elderen, Wieze. "The Dutch East India Company". European Heritage Project. Archived from the original on 6 September 2015. Retrieved 6 September 2015. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[FOOTNOTERicklefs199124-33] Ricklefs 1991, p. 24.

[34] Schwarz 1994, pp. 3–4, writes: "Dutch troops were constantly engaged in quelling rebellions both on and off Java. The influence of local leaders such as Prince Diponegoro in central Java, Imam Bonjol in central Sumatra and Pattimura in Maluku, and a bloody thirty-year war in Aceh weakened the Dutch and tied up the colonial military forces."

[35] Ricklefs 1991; "Dutch Attitudes towards Colonial Empires, Indigenous Cultures, and Slaves" (1998). Eighteenth-Century Studies 31 (3): 349–55. doi:10.1353/ecs.1998.0021.

[36] "Indonesia: World War II and the Struggle for Independence, 1942–50; The Japanese Occupation, 1942–45". Library of Congress. November 1992. Archived from the original on 11 February 2013. Retrieved 11 February 2013. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[37] Cited in: Dower, John W. War Without Mercy: Race and Power in the Pacific War (1986; Pantheon; ISBN 0-394-75172-8)

[38] H.J. Van Mook (1949). "Indonesia". Royal Institute of International Affairs 25 (3): 274–285.

[Bidien1945-39] 39.0 ^39.1 Charles Bidien (5 December 1945). "Independence the Issue". Far Eastern Survey 14 (24): 345–348. doi:10.1525/as.1945.14.24.01p17062.

[40] Taylor 2003, p. 325

[41] "Indonesian War of Independence". Global Security. Archived from the original on 10 December 2006. Retrieved 10 December 2006. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[42] Marni Cordell (28 August 2013). "The West Papuan independence movement - a history". The Guardian. Archived from the original on 16 September 2017. Retrieved 16 September 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[FOOTNOTERicklefs1991237–280-43] Ricklefs 1991, pp. 237–280.

[FOOTNOTEFriend2003107–109-44] Friend 2003, pp. 107–109.

[45] Chris Hilton (writer and director) (2001). Shadowplay (Television documentary). Vagabond Films and Hilton Cordell Productions.

[FOOTNOTERicklefs1991280–283,_284,_287–290-46] Ricklefs 1991, pp. 280–283, 284, 287–290.

[47] "Indonesia's killing fields". Al Jazeera. 21 December 2012. Archived from the original on 14 February 2015. Retrieved 14 February 2015. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[48] Gellately, Robert; Kiernan, Ben (July 2003). "The Specter of Genocide: Mass Murder in Historical Perspective". Cambridge University Press. pp. 290–291. ISBN 0-521-52750-3. Archived from the original on 26 October 2015. Retrieved 26 October 2015. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)CS1 maint: multiple names: authors list (link)

[49] Chapter 5, Justice Betrayed: Post-1945 Responses to Genocide Aarons, Mark (December 2007). "The Legacy of Nuremberg: Civilising Influence or Institutionalised Vengeance?". Brill Publishers. Retrieved 5 July 2016.

[50] John D. Legge (1968). "General Suharto's New Order". Royal Institute of International Affairs 44 (1): 40–47.

[51] US National Archives, RG 59 Records of Department of State; cable no. 868, ref: Embtel 852, 5 October 1965.

[FOOTNOTEVickers2005163-52] Vickers 2005, p. 163.

[53] David Slater, Geopolitics and the Post-Colonial: Rethinking North–South Relations, London: Blackwell, p. 70

[FOOTNOTERicklefs1991-54] Ricklefs 1991.

[FOOTNOTEVickers2005-55] Vickers 2005.

[FOOTNOTESchwarz1994-56] Schwarz 1994.

[57] Delhaise, Philippe F (1998). Asia in Crisis: The Implosion of the Banking and Finance Systems. Willey. p. 123. ISBN 0-471-83450-5.

[58] "President Suharto resigns". BBC. 21 May 1998. Archived from the original on 14 November 2017. Retrieved 14 November 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[59] "Ford and Kissinger Gave Green Light to Indonesia's Invasion of East Timor, 1975: New Documents Detail Conversations with Suharto". National Security Archive. 6 December 2001. Archived from the original on 10 December 2017. Retrieved 10 December 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[60] "The Carter Center 2004 Indonesia Election Report" (PDF). The Carter Center. Archived from the original (PDF) on 14 June 2007. Retrieved 14 June 2007. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[61] "Ethnic and Religious Violence in Indonesia". Indonesia Investments. 23 December 2016. Archived from the original on 17 August 2017. Retrieved 17 August 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[AcehPeace-62] "Aceh rebels sign peace agreement". BBC. 15 August 2005. Archived from the original on 14 November 2017. Retrieved 14 November 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[FOOTNOTEKuoni199988-63] Kuoni 1999, p. 88.

[64] Hidayat, Rafki (7 June 2017). "Indonesia counts its islands to protect territory and resources". BBC. Archived from the original on 5 July 2017. Retrieved 5 July 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[65] "Republic of Indonesia". Microsoft Encarta. 2006. Archived from the original on 1 November 2009. Retrieved 1 November 2009. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[66] "Climate: Observations, projections and impacts" (PDF). Met Office Hadley Centre. Archived from the original (PDF) on 16 August 2017. Retrieved 16 August 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[worldbank1-67] 67.0 ^67.1 "Indonesia and Climate Change: Current Status and Policies" (PDF). World Bank. Archived from the original (PDF) on 27 December 2016. Retrieved 27 December 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[FOOTNOTEWitton200338-68] Witton 2003, p. 38.

[69] "Indonesia: Volcano nation". BBC. 5 November 2015. Archived from the original on 28 November 2017. Retrieved 28 November 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[70] Whitten, T; Soeriaatmadja, R. E.; Suraya A. A. (1996). The Ecology of Java and Bali. Hong Kong: Periplus Editions Ltd. pp. 95–97.

[71] Sylviane L. G. Lebon (January 2009). "Volcanic activity and environment: Impacts on agriculture and use of geological data to improve recovery processes" (PDF). University of Iceland. Archived from the original (PDF) on 27 December 2016. Retrieved 27 December 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[72] David Bressan (11 August 2017). "Early Humans May Have Lived Through A Supervolcano Eruption". Forbes. Archived from the original on 11 August 2017. Retrieved 11 October 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[73] Jonathan Amos (30 April 2013). "Toba super-volcano catastrophe idea 'dismissed'". BBC. Archived from the original on 15 November 2017. Retrieved 15 November 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[74] Charles Q. Choi (29 April 2013). "Supervolcano Not to Blame for Humanity's Near-Extinction". Live Science. Archived from the original on 2 October 2017. Retrieved 2 October 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[75] "Tambora". Volcano Discovery. 29 May 2016. Archived from the original on 20 December 2016. Retrieved 20 December 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[76] "The 1883 Krakatoa Explosion Made the Loudest Sound in History–So Loud It Traveled Around the World Four Times". Open Culture. 20 December 2017. Archived from the original on 4 January 2018. Retrieved 11 January 2018. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[77] David Bressan (31 August 2016). "The Eruption of Krakatoa Was the First Global Catastrophe". Forbes. Archived from the original on 2 September 2016. Retrieved 2 September 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[78] "UN Office of the Special Envoy for Tsunami Recovery". United Nations. 25 March 2007. Archived from the original on 19 May 2007. Retrieved 19 May 2007. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[79] Mumtazah, Hani (22 May 2003). "Indonesia's Natural Wealth: The Right of a Nation and Her People". Islam Online. Archived from the original on 17 October 2006. Retrieved 17 October 2006. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[80] "Indonesia" (in Norwegian). United Nations Association of Norway. 18 December 2014. Retrieved 19 December 2017.

[81] Whitten, T.; Henderson, G.; Mustafa, M. (1996). The Ecology of Sulawesi. Hong Kong: Periplus Editions Ltd. ISBN 962-593-075-2.; Monk, K.A.; Fretes, Y.; Reksodiharjo-Lilley, G. (1996). The Ecology of Nusa Tenggara and Maluku. Hong Kong: Periplus Editions Ltd. ISBN 962-593-076-0.

[82] "Indonesia". InterKnowledge Corp. 6 October 2006. Archived from the original on 15 October 2006. Retrieved 15 October 2006. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[83] Lambertini, Marco (10 April 2011). "A Naturalist's Guide to the Tropics, excerpt". The University of Chicago Press. Archived from the original on 5 February 2017. Retrieved 5 February 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[84] Tamindael, Otniel (17 May 2011). "Coral reef destruction spells humanitarian disaster". Antara News. Archived from the original on 25 May 2011. Retrieved 25 May 2011. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[Severin-85] 85.0 ^85.1 Severin, Tim (1997). The Spice Island Voyage: In Search of Wallace. Great Britain: Abacus Travel. ISBN 0-349-11040-9.

[86] Wallace, A.R. (2000) [1869]. The Malay Archipelago. Periplus Editions. ISBN 962-593-645-9.

[forestprob-87] 87.0 ^87.1 Miller, Jason R. (14 August 2007). "Deforestation in Indonesia and the Orangutan Population". TED Case Studies. Archived from the original on 11 August 2007. Retrieved 11 August 2007. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[EPI2016-88] 88.0 ^88.1 "Environmental Performance Index: 2016 report" (PDF). Yale University. 2016. Archived from the original (PDF) on 4 October 2017. Retrieved 4 October 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[POForests-89] 89.0 ^89.1 McClanahan, Paige (11 September 2013). "Can Indonesia increase palm oil output without destroying its forest?". The Guardian. Archived from the original on 17 September 2013. Retrieved 17 September 2013. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[90] Marcus Colchester; Normal Jiwan; Andiko, Martua Sirait; Asup Y. Firdaus; A. Surambo; Herbert Pane (26 March 2012). "Palm Oil and Land Acquisition in Indonesia: Implications for Local Communities and Indigenous People" (PDF). Archived from the original (PDF) on 31 May 2012. Retrieved 31 May 2012. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)CS1 maint: multiple names: authors list (link)

[91] BirdLife International (2015). "Leucopsar rothschildi". IUCN Red List of Threatened Species 2015. IUCN. doi:10.2305/IUCN.UK.2015-4.RLTS.T22710912A78289078.en. Retrieved on 17 March 2016.

[92] "Extinction crisis escalates: Red List shows apes, corals, vultures, dolphins all in danger". International Union for Conservation of Nature. 12 September 2007. Archived from the original on 16 October 2016. Retrieved 16 October 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[93] van Strien, N.J. (2008). "Rhinoceros sondaicus". The IUCN Red List of Threatened Species 2008. IUCN. doi:10.2305/IUCN.UK.2008.RLTS.T19495A8925965.en.

[Harijanti2006-94] 94.0 ^94.1 Dwi Harijanti, Susi; Lindsey, Tim (1 January 2006). "Indonesia: General elections test the amended Constitution and the new Constitutional Court". International Journal of Constitutional Law 4 (1): 138–150. doi:10.1093/icon/moi055. Retrieved on 14 January 2018.

[95] (2002), The fourth Amendment of 1945 Indonesia Constitution, Chapter III – The Executive Power, Article 7.

[96] Chapter II, Article 3, 3rd Clause of the 1945 Constitution.

[UUD45-97] 97.0 ^97.1 ^97.2 "The 1945 Constitution of the Republic of Indonesia" (PDF). International Labour Organization. Archived from the original (PDF) on 11 October 2017. Retrieved 11 October 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[INAlegis-98] 98.0 ^98.1 Pope, Timothy ; Longmuir, Scott (3 April 2014). "Indonesia's parliamentary and presidential elections: How does the system work?". ABC News. Archived from the original on 12 May 2017. Retrieved 12 May 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)CS1 maint: multiple names: authors list (link)

[99] Chapter VIIA, Article 22D of the 1945 Constitution.

[100] Cammack, Mark E.; Feener, R. Michael (January 2012). "The Islamic Legal System in Indonesia" (PDF). Pacific Rim Law & Policy Journal. Archived from the original (PDF) on 1 July 2017. Retrieved 1 July 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)CS1 maint: multiple names: authors list (link)

[101] Cochrane၊ Joe။ "Governor of Jakarta Receives His Party's Nod for President"၊ The New York Times၊ 15 March 2014။ 3 February 2017 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 3 February 2017။

[102] "KPU Successfully Set and Authorize Pileg Results On Time". Indonesia Election Portal. 10 May 2014. Archived from the original on 23 October 2016. Retrieved 23 October 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[103] Wardah, Fathiyah (10 May 2014). "KPU: 2 Parpol Tak Penuhi Ambang Batas Parlemen" (in Indonesian). VOA Indonesia. Archived from the original on 23 October 2016. Retrieved 23 October 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[104] "House Agrees on Creation of Indonesia's 34th Province: 'North Kalimantan'". The Jakarta Globe. 22 October 2012. Archived from the original on 16 August 2017. Retrieved 16 August 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[105] Simanjuntak, Hotli (18 August 2008). "Finally, Aceh local parties to take part in general election". The Jakarta Post. Archived from the original on 16 August 2017. Retrieved 16 August 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[106] Michelle Ann Miller (2004). "The Nanggroe Aceh Darussalam law: a serious response to Acehnese separatism?". Asian Ethnicity 5 (3): 333–351. doi:10.1080/1463136042000259789.

[107] The positions of governor and its vice governor are prioritised for descendants of the Sultan of Yogyakarta and Paku Alam, respectively, much like a sultanate. (Elucidation on the Indonesia Law No. 22/1999 Regarding Regional Governance. People's Representative Council (1999). Chapter XIV Other Provisions, Art. 122; "Indonesia Law No. 5/1974 Concerning Basic Principles on Administration in the Region" (PDF). Archived from the original (PDF) on 28 September 2007. Retrieved 28 September 2007. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help) (146 KB) (translated version). The President of Republic of Indonesia (1974). Chapter VII Transitional Provisions, Art. 91)

[108] Part of the autonomy package was the introduction of the Papuan People's Council, which was tasked with arbitration and speaking on behalf of Papuan tribal customs. However, the implementation of the autonomy measures has been criticised as half-hearted and incomplete. "Another Fine Mess in Papua"၊ The Jakarta Post၊ 18 November 2004၊ စာ- 6။

[109] "Papua Chronology Confusing Signals from Jakarta". The Jakarta Post. 18 November 2004. Archived from the original on 15 January 2006. Retrieved 15 January 2006. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[110] Péter, Klemensits; Márton, Fenyő (16 August 2017). "The Foreign Policy of Indonesia In Light of President Jokowi's "Visi-Misi" Program" (PDF). Pázmány Péter Catholic University. Archived from the original (PDF) on 10 October 2017. Retrieved 10 October 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)CS1 maint: multiple names: authors list (link)

[111] "Indonesia - Foreign Policy". U.S. Library of Congress. Archived from the original on 27 September 2006. Retrieved 27 September 2006. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[112] "U.S. Relations With Indonesia". U.S. Department of State. 17 January 2017. Archived from the original on 15 February 2017. Retrieved 15 February 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[113] Kristof, Nicholas D. (4 July 1990). "China and Indonesia Sign a Pact To Restore Ties Severed in 60's". The New York Times. Archived from the original on 27 April 2018. Retrieved 27 April 2018. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[114] Muraviev, Alexey; Brown, Colin (December 2008). "Strategic Realignment or Déjà vu? Russia-Indonesia Defence Cooperation in the Twenty-First Century" (PDF). Australian National University. Archived from the original (PDF) on 27 December 2016. Retrieved 27 December 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)CS1 maint: multiple names: authors list (link)

[115] "Indonesia's Ascent: Power, Leadership, and the Regional Order". 25 February 2015. Retrieved 19 December 2017.

[116] Jensen, Fergus; Asmarini, Wilda. "Net oil importer Indonesia leaves producer club OPEC, again". Reuters. Archived from the original on 1 December 2016. Retrieved 1 December 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)CS1 maint: multiple names: authors list (link)

[117] "International Cooperation and Development". European Commission. 17 January 2018. Retrieved 17 January 2018.

[118] Wilson, Chris (11 October 2001). "Indonesia and Transnational Terrorism". Parliament of Australia. Archived from the original on 6 November 2013. Retrieved 6 November 2013. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help); Huang, Reyko (23 May 2002). "Priority Dilemmas: U.S. – Indonesia Military Relations in the Anti Terror War". Center for Defense Information. Archived from the original on 12 October 2006. Retrieved 12 October 2006. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[119] "Services to honour victims of 2002 Bali bombing". The Age. 12 October 2005. Archived from the original on 1 April 2008. Retrieved 1 April 2008. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[120] "Travel Warning - Indonesia". U.S. Embassy Jakarta. 10 May 2006. Archived from the original on 11 November 2006. Retrieved 11 November 2006. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[121] Chew, Amy (7 July 2002). "Indonesia military regains ground". CNN. Archived from the original on 14 November 2017. Retrieved 14 November 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[122] Dharma Agastia (1 November 2016). "Uphill battle for Indonesia's defense modernization". The Jakarta Post. Archived from the original on 10 October 2017. Retrieved 10 October 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[123] Jessica Vincentia Marpaung (17 June 2016). "TNI's Gold Mine: Corruption and Military-Owned Businesses in Indonesia". The Global Anti Corruption Blog. Archived from the original on 18 December 2017. Retrieved 18 December 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[124] Stephen Wright. "Indonesia: Army's influence sparks fear for democracy". The Scotsman. Archived from the original on 18 December 2017. Retrieved 18 December 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[125] Fabi, Randy & Kapoor, Kanupriya (19 May 2016). "Indonesia's 'red scare' stokes unease over military's growing influence". Reuters. Retrieved 18 December 2017.{{cite web}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link)

[126] "Indonesia Faces 3 Separatist Movements". Los Angeles Times. 9 September 1990. Archived from the original on 10 October 2017. Retrieved 10 October 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[127] "Indonesia Faces 3 Separatist Movements". Los Angeles Times. 9 September 1990. Archived from the original on 10 October 2017. Retrieved 10 October 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[128] "Papua: Answer to Frequently Asked Questions" (PDF). International Crisis Group. 5 September 2006. Archived from the original (PDF) on 18 September 2006. Retrieved 18 September 2006. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[129] Indonesia (1977), p. 39.

[130] Budiardjo and Liong, p. 22.

[131] "Economy of Indonesia". Indonesia Invesments. Archived from the original on 4 May 2017. Retrieved 4 May 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[132] "What is the G20?". G20. 2017. Archived from the original on 1 December 2018. Retrieved 20 December 2017.

[133] Munawwaroh; Aprilia, Eka Utami (13 June 2011). "SBY: Indonesia Will Be in the Top 10". Embassy of Indonesia, Washington DC. Archived from the original on 26 July 2011. Retrieved 26 July 2011. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)CS1 maint: multiple names: authors list (link)

[134] "Indonesia's economy overview". ASEAN Up. 10 February 2016. Archived from the original on 27 December 2016. Retrieved 27 December 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[135] "Indonesia: Distribution of employment by economic sector from 2005 to 2015". Statista. November 2017. Retrieved 20 December 2017.

[RBA-136] 136.0 ^136.1 ^136.2 Elias, Stephen; Noone, Clare (December 2011). "The Growth and Development of the Indonesian Economy" (PDF). Reserve Bank of Australia. Archived from the original (PDF) on 27 December 2016. Retrieved 27 December 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)CS1 maint: multiple names: authors list (link)

[137] "Indonesia - Poverty and Wealth". Encyclopedia of the Nations. Archived from the original on 14 July 2011. Retrieved 14 July 2011. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[138] Robison, Richard။ "A Slow Metamorphosis to Liberal Markets"၊ Australian Financial Review၊ 17 November 2009။

[efm.bris.ac.uk-139] 139.0 ^139.1 Temple, Jonathan (15 August 2001). "Growing into trouble: Indonesia after 1966" (PDF). University of Bristol. Archived from the original (PDF) on 27 December 2016. Retrieved 27 December 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[140] van der Eng, Pierre (4 February 2002). "Indonesia's growth experience in the 20th century: Evidence, queries, guesses" (PDF). Australian National University. Archived from the original (PDF) on 10 October 2017. Retrieved 10 October 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[141] "World Economic Outlook Database: Report for Selected Countries and Subjects - Indonesia". International Monetary Fund. October 2017. Retrieved 9 January 2018.

[142] Kian Wie, Thee (25 September 2010). "Indonesia's economy continues to surprise". East Asia Forum. Archived from the original on 14 November 2017. Retrieved 14 November 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[143] "IMF Survey: Indonesia's Choice of Policy Mix Critical to Ongoing Growth". International Monetary Fund. 28 July 2009. Archived from the original on 5 February 2017. Retrieved 5 February 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[144] "Fitch Upgrades Indonesia's Rating to Investment Grade". Jakarta Globe. 15 December 2011. Archived from the original on 8 January 2012. Retrieved 8 February 2012. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[145] "Market Intelligence of Indonesia". Hong Kong Trade Development Council. 10 February 2015. Archived from the original on 23 September 2015. Retrieved 23 September 2015. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[146] Bland, Ben (5 August 2014). "Indonesian economic growth lowest for almost five years". Financial Times. Archived from the original on 9 January 2018. Retrieved 9 January 2018. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[147] "Unemployment Rate Indonesia Falls to 5.5% of Labor Force". Indonesia Invesments. 5 May 2016. Archived from the original on 14 October 2016. Retrieved 14 October 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[148] "Poverty in Indonesia: 10.86% of Indonesians is Poor (March 2016)". Indonesia Investments. 18 July 2016. Archived from the original on 23 December 2016. Retrieved 23 December 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[149] "Palm Oil". Greenpeace. Archived from the original on 26 September 2013. Retrieved 26 September 2013. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[150] "Indonesia to replant 4.7m hectares of palm oil plantation". UkrAgroConsult. 30 August 2017. Archived from the original on 27 September 2017. Retrieved 27 September 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[151] Sarif, Edy (17 June 2011). "Malaysia expected to maintain position as world's largest producer of Certified Sustainable Palm Oil". The Star Online. Archived from the original on 18 June 2011. Retrieved 18 June 2011. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[152] "2017 Production Statistics". Organisation Internationale des Constructeurs d'Automobiles. Retrieved 8 May 2018.

[153] "Localization". PT. Toyota Motor Manufacturing Indonesia. Archived from the original on 29 June 2016. Retrieved 29 June 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[154] "Global Demand for Instant Noodles". World Instant Noodle Association. 7 May 2018. Retrieved 8 May 2018.

[155] Soebroto, Chris (2004). Indonesia OK!!: The Guide with a Gentle Twist. Galangpress Group. p. 78. ISBN 978-979-9341-79-2.

[156] Agustian, Widi (26 July 2016). "PLN Terdepak, Pertamina pun Turun Peringkat di Fortune Global 500" (in Indonesian). Okezone Finance. Archived from the original on 23 August 2017. Retrieved 23 August 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[157] "Length of Road by Surface, 1957-2015 (Km)" (in Indonesian). Statistics Indonesia. Retrieved 20 December 2017.

[158] "Koridor". TransJakarta. Retrieved 15 August 2017.

[159] Tristia Tambun, Lenny (25 January 2017). "This Year, TransJakarta targets 185 million passengers" (in Indonesian). Berita Satu. Archived from the original on 15 August 2017. Retrieved 15 August 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[160] "MRT and LRT, Jakarta's New Rapid Transportation: Coming Soon". Indo Indians. 25 September 2017. Archived from the original on 17 January 2018. Retrieved 17 January 2018. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[161] Alexander, Hilda B. (22 October 2016). "Palembang LRT to begin operation in June 2018" (in Indonesian). Kompas. Archived from the original on 29 October 2016. Retrieved 29 October 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[162] Istianur Praditya, Ilyas (25 September 2017). "Jakarta-Surabaya High-Speed Rail Project to begin in 2018" (in Indonesian). Liputan6. Archived from the original on 27 September 2017. Retrieved 27 September 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[163] M. Razi Rahman (5 April 2014). "Wamenhub: Indonesia bakal miliki 299 bandara". Antara News. Archived from the original on 7 November 2016. Retrieved 7 November 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[164] "Soekarno-Hatta world's 17th busiest airport". The Jakarta Post. Archived from the original on 11 April 2018. Retrieved 11 April 2018. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[165] "Garuda Indonesia". Skytrax. Retrieved 14 January 2018.

[166] "Garuda Indonesia named World's Best Airline Cabin Crew". Skytrax World Airline Awards. 2017. Retrieved 14 January 2018.

[mckinsey.com-167] 167.0 ^167.1 ^167.2 Budiman, Arief; Das, Kaushik; Mohammad, Azam; Tee Tan, Khoon; Tonby, Oliver (September 2014). "Ten ideas to reshape Indonesia's energy sector". McKinsey&Company. Archived from the original on 30 March 2015. Retrieved 30 March 2015. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)CS1 maint: multiple names: authors list (link)

[IEA2010-168] "Key World Energy Statistics" (PDF). International Energy Agency. 2010. Archived from the original (PDF) on 11 October 2010. Retrieved 11 October 2010. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[169] "Statistik Ketenagalistrikan" (PDF). Kementerian ESDM. September 2016. Archived from the original (PDF) on 15 August 2017. Retrieved 15 August 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[170] Javed, Farhat; Asghar Nasim, Muhammad (2005). "Construction of Seepage Measurement System at Jatiluhur Dam, Indonesia". Electronic Journal of Geotechnical Engineering. Archived from the original on 3 January 2015. Retrieved 30 October 2015. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)CS1 maint: multiple names: authors list (link)

[171] Dr. Coyne & Bellier (9 October 2007). "Jatiluhur in Indonesia" (in French). Planete-TP. Archived from the original on 9 November 2013. Retrieved 9 November 2013. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[172] "Country Report: Indonesia" (PDF). Asian Development Bank. Archived from the original (PDF) on 24 December 2004. Retrieved 19 January 2012. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[173] "Indonesia seeking greater funding for R&D". Oxford Business Group. 29 August 2017. Archived from the original on 14 November 2017. Retrieved 25 August 2018. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[174] Kasten, Michael. "History of the Indonesian Pinisi". Archived from the original on 9 December 2016. Retrieved 9 December 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[175] Sertori, Trisha (11 December 2014). "Man of 1000 shoulders". The Jakarta Post. Archived from the original on 20 March 2015. Retrieved 20 March 2015. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[176] Rika Stevani, Louis (4 February 2017). "INKA to Manufacture Trains for Export to Bangladesh, Sri Lanka". Tempo. Archived from the original on 15 January 2018. Retrieved 15 January 2018. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[177] Dwi Sutianto, Feby (5 February 2016). "PTDI Ekspor 40 Unit Pesawat, Terlaris CN235" (in Indonesian). detikFinance. Archived from the original on 15 August 2017. Retrieved 15 August 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[178] "Habibie receives honorary doctorate". The Jakarta Post. 30 January 2010. Archived from the original on 5 March 2016. Retrieved 5 March 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[179] "KF-X Fighter: Korea's Future Homegrown Jet". Defense Industry Daily. 21 November 2017. Archived from the original on 23 November 2017. Retrieved 23 November 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[180] Mcelheny, Victor K. (8 July 1976). "Indonesian Satellite to Be Launched". The New York Times. Archived from the original on 2 August 2018. Retrieved 2 August 2018. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[181] "Planning and Development of Indonesia's Domestic Communications Satellite System PALAPA". Online Journal of Space Communication. 2005. Archived from the original on 18 May 2015. Retrieved 18 May 2015. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[182] "Satellites by countries and organizations: Indonesia". N2YO. Retrieved 28 July 2018.

[183] Faris Sabilar Rusydi (17 June 2016). "Lapan Target Luncurkan Roket Pengorbit Satelit Pada 2040" (in Indonesian). National Institute of Aeronautics and Space(LAPAN). Archived from the original on 16 August 2017. Retrieved 16 August 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[184] Elliott, Mark (November 2003). Indonesia. Melbourne: Lonely Planet Publications Pty Ltd. pp. 211–215. ISBN 978-1-74059-154-6.

[185] "Mapped: The World's Dependency On Their Tourism Industries". HowMuch. 2018. Retrieved 11 May 2018. {{cite web}}: Check |archiveurl= value (help); Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[186] "Tak Capai Target, Jumlah Kunjungan Wisman 2017 Hanya 14 Juta". detik.com. 1 February 2018. Archived from the original on 12 July 2018. Retrieved 11 July 2018. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[187] Erwida, Maulia (6 January 2011). "Tourism Ministry set to launch 'Wonderful Indonesia' campaign". The Jakarta Post. Archived from the original on 12 March 2014. Retrieved 12 March 2014. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[188] Doubilet, David (September 2007). "Indonesia Undersea". National Geographic. Archived from the original on 6 August 2009. Retrieved 6 August 2009. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[189] "Indonesia - Properties inscribed on the World Heritage List". UNESCO. Retrieved 27 November 2016.

[TTCR-190] 190.0 ^190.1 "Indonesia" (PDF). World Economic Forum. 2017. Archived from the original (PDF) on 29 May 2018. Retrieved 29 June 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[191] "Fifty years needed to bring population growth to zero". Waspada Online. 19 March 2011. Archived from the original on 10 May 2011. Retrieved 10 May 2011. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[bps2010-192] "Census 2010" (PDF). Statistics Indonesia. August 2010. Archived from the original (PDF) on 13 November 2010. Retrieved 13 November 2010. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[193] "Indonesia Population Projection" (PDF). Central Bureau of Statistics. Retrieved 30 December 2016.

[194] "BBC: First contact with isolated tribes?". Survival International. 25 January 2007. Archived from the original on 30 July 2017. Retrieved 30 July 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[195] Nitisastro, Widjojo (2006). "Population Trends in Indonesia". Equinox Publishing. p. 268. Retrieved 5 September 2015 – via Google Books.

[196] "Population of Indonesia". Indonesia Investments. 5 September 2007. Archived from the original on 24 April 2016. Retrieved 24 April 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[197] "World Population Prospect: 2017 Revision" (PDF). United Nations Department of Economics and Social Affairs - Population Division. 21 June 2017. Archived from the original (PDF) on 20 December 2017. Retrieved 20 December 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[198] Krisetya, Beltsazar (14 September 2016). "Tapping the Indonesian Diaspora Potential". Forum for International Studies. Archived from the original on 20 December 2017. Retrieved 20 December 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[Expat-199] 199.0 ^199.1 "An Overview of Indonesia". Living in Indonesia: A Site for Expatriates. Archived from the original on 14 November 2017. Retrieved 14 November 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[200] Dawson, B.; Gillow, J. (1994). The Traditional Architecture of Indonesia. London: Thames and Hudson Ltd. p. 7. ISBN 978-0-500-34132-2.

[ethnologue-201] 201.0 ^201.1 ^201.2 Simons, Gary F. and Fennig, Charles D. "Ethnologue: Languages of the World, Twenty-first edition". SIL International. Retrieved 20 September 2018.{{cite web}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link)

[202] "The History of Indonesian". Language Translation, Inc. Archived from the original on 4 March 2016. Retrieved 12 January 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[203] Sneddon, James N. (April 2013). "The Indonesian Language: Its History and Role in Modern Society". University of South Wales Press Ltd. Archived from the original on 29 July 2017. Retrieved 20 January 2018. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[204] Anwar, Khaidir (1976). "Minangkabau, Background of the main pioneers of modern standard Malay in Indonesia". Retrieved 9 June 2017.

[205] Amerl, Ivana (May 2006). "Language interference: Indonesian and English". MED Magazine. Archived from the original on 29 July 2017. Retrieved 20 January 2018. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[206] van Nimwegen, Nico (2002). "The Demographic History of the Dutch in the East Indies" (PDF). Nederlands Interdisciplinair Demografisch Instituut. Archived from the original (PDF) on 23 July 2011. Retrieved 23 July 2011. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[207] Baker (1998), p.202.

[208] Booij (1999), p.2

[sp2010-209] "2010 Census: Population by Region and Religion". BPS. 15 May 2010. Retrieved 20 November 2011.

[210] Chapter XA, Article 28E, 1st Clause of the 1945 Constitution.

[211] Yang, Heriyanto (August 2005). "The history and legal position of Confucianism in post-independence Indonesia" (PDF). Marburg Journal of Religion. Archived from the original (PDF) on 11 April 2017. Retrieved 2 October 2006. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[212] "Court recognises Indonesian native faiths in victory for religious freedom". The Sydney Morning Herald. 8 November 2017. Archived from the original on 3 December 2017. Retrieved 3 December 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[213] "Sunni and Shia Muslims". Pew Research Center. 27 January 2011. Archived from the original on 6 May 2017. Retrieved 6 May 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[214] There are approximately 1-3 million Shia Muslims and 200,000-400,000 Ahmadi Muslims in the country.

[irfr-215] Bureau of Democracy, Human Rights and Labor (2017). "2016 Indonesia International Religious Freedom Report" (PDF). U.S. Department of State. Archived from the original (PDF) on 19 December 2017. Retrieved 19 December 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[OEYBALI-216] Oey, Eric (1997). "Bali". Periplus Editions.

[217] Leo Suryadinata (editor) (23 October 2008). "Ethnic Chinese in Contemporary Indonesia". Retrieved 20 December 2017 – via Google Books. {{cite web}}: |author= has generic name (help)

[Ooi-218] 218.0 ^218.1 Ooi, Keat Gin (editor) (2004). Southeast Asia: A historical encyclopedia, from Angkor Wat to East Timor (3 volume set). ABC-CLIO. p. 177. ISBN 978-1576077702. {{cite book}}: |author= has generic name (help)

[219] Magnis-Suseno, F. 1981, Javanese Ethics and World-View: The Javanese Idea of the Good Life, PT Gramedia Pustaka Utama, Jakarta, 1997, pp.15–18 ISBN 979-605-406-X, "2003 International Religious Freedom Report". U.S. Department of State. 2003. Archived from the original on 13 January 2012. Retrieved 13 January 2012. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[jgonda-220] Jan Gonda, The Indian Religions in Pre-Islamic Indonesia and their survival in Bali, in Handbook of Oriental Studies. Section 3 Southeast Asia, Religions, p. 1, at Google Books, pp. 1–54

[221] Darsa, Undang A. 2004. "Kropak 406; Carita Parahyangan dan Fragmen Carita Parahyangan", Makalah disampaikan dalam Kegiatan Bedah Naskah Kuna yang diselenggarakan oleh Balai Pengelolaan Museum Negeri Sri Baduga. Bandung-Jatinangor: Fakultas Sastra Universitas Padjadjaran: hlm. 1–23.

[222] "Buddhism in Indonesia". Buddha Dharma Education Association. Buddha Dharma Education Association. 2005. Retrieved 3 October 2006.

[gbindonesia-223] Gerhard Bowering et al. (2012), The Princeton Encyclopedia of Islamic Political Thought, Princeton University Press, ISBN 978-0691134840, pp. xvi

[224] Taufiq Tanasaldy, Regime Change and Ethnic Politics in Indonesia, Brill Academic, ISBN 978-9004263734

[225] Gerhard Bowering et al., The Princeton Encyclopedia of Islamic Political Thought, Princeton University Press, ISBN 978-0691134840

[226] "Indonesia - Bhineka Tunggal Ika". Centre Universitaire d'Informatique. Archived from the original on 14 September 2006. Retrieved 20 October 2006.

[FOOTNOTERicklefs199125,_26,_28-227] Ricklefs 1991, pp. 25, 26, 28.

[228] "About St Francis Xavier". Catholic Archdiocese of Sydney. Archived from the original on 16 November 2012. Retrieved 5 July 2018. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[Larantuka-229] Barnes, R.H. (2008). "Raja Lorenzo II: A Catholic kingdom in the Dutch East Indies" (PDF). University of Oxford. Archived from the original (PDF) on 20 August 2017. Retrieved 20 August 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[FOOTNOTERicklefs199128,_62-230] Ricklefs 1991, pp. 28, 62.

[FOOTNOTEVickers200522-231] Vickers 2005, p. 22.

[232] Goh, Robbie B.H. (2005). Christianity in Southeast Asia. Institute of Southeast Asian Studies. p. 80. ISBN 978-981-230-297-7.

[233] "Indonesia - (Asia)". Reformed Online. Archived from the original on 5 December 2006. Retrieved 5 December 2006. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[234] Encyclopedia of Protestantism: 4-volume Set by Hans J. Hillerbrand, chapter on Indonesia, p. 337

[235] -Samarrai, Samer; Cerdan-Infantes, Pedro (9 March 2013). "Awakening Indonesia's Golden Generation: Extending Compulsory Education from 9 to 12 Years". The World Bank Blog. Archived from the original on 10 October 2017. Retrieved 10 October 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)CS1 maint: multiple names: authors list (link)

[236] Tan, Charlene (2014). "Educative Tradition and Islamic Schools in Indonesia" (PDF). Nanyang Technological University. Archived from the original (PDF) on 27 March 2016. Retrieved 27 March 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[237] "Indonesia: Education Expenditures". UNESCO Institute for Statistics. Retrieved 21 August 2017.

[238] "QS World University Rankings". QS Top Universities. Retrieved 19 June 2018.

[239] "Andalas University". Global Business Guide Indonesia. Archived from the original on 8 November 2016. Retrieved 8 November 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[240] "Indonesia's healthcare spending to balloon to$47.1b by 2022". Healthcare Asia. 20 April 2018. Archived from the original on 26 August 2018. Retrieved 26 August 2018. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[241] Hasbullah Thabrany (2 January 2014). "Birth of Indonesia's 'Medicare': Fasten your seatbelts". The Jakarta Post. Archived from the original on 10 January 2014. Retrieved 26 August 2018. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[242] "The Republic of Indonesia Health System Review" (PDF). Asia Pacific Observatory on Health Systems and Policies. 2017. Archived from the original (PDF) on 29 March 2017. Retrieved 12 January 2018. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[243] Tadjoeddin, Mohammad Zulfan; Chowdury, Anis; Murshed, Syed Mansoob (October 2010). "Routine Violence in Java, Indonesia: Neo-Malthusian and Social Justice Perspectives" (PDF). Archived from the original (PDF) on 10 October 2017. Retrieved 10 October 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)CS1 maint: multiple names: authors list (link)

[244] Upton, Stuart (January 2009). "The impact of migration on the people of Papua, Indonesia: A historical demographic analysis" (PDF). University of New South Wales. Archived from the original (PDF) on 10 May 2017. Retrieved 10 May 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[245] "Indonesia's Rising Divide". World Bank. 7 December 2015. Archived from the original on 14 December 2016. Retrieved 14 December 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[246] "Indonesia: The population of Chinese Indonesians and Chinese Christians in the Sulawesi provinces and the cities of Medan and Banda Aceh; incidents of violence and state protection available" (PDF). Immigration and Refugee Board of Canada. 17 March 2010. Archived from the original (PDF) on 10 October 2017. Retrieved 10 October 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[247] Setijadi, Charlotte (17 March 2016). "Ethnic Chinese in Contemporary Indonesia: Changing Identity Politics and the Paradox of Sinification". ISEAS Perspective 12 (2016). ISSN 2335-6677.

[intolerance-248] 248.0 ^248.1 Harvey, Adam (7 February 2018). "UN rights chief warns 'intolerance' and political extremism making inroads in Indonesia". ABC News. Archived from the original on 10 February 2018. Retrieved 21 April 2018. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[249] Knight, Kyle (27 January 2016). "Dispatches: LGBT Backlash in Indonesia". Human Rights Watch. Archived from the original on 31 January 2017. Retrieved 31 January 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[250] "Indonesia's Aceh: Two gay men sentenced to 85 lashes". BBC. 17 May 2017. Archived from the original on 23 August 2017. Retrieved 7 April 2018. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[demografi.bps.go.id-251] 251.0 ^251.1 Jill Forshee (2006). "Culture and Customs of Indonesia" (PDF). Greenwood Press. Archived from the original (PDF) on 10 October 2017. Retrieved 10 October 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[252] Henley, David (2015). "Indonesia". The Wiley Blackwell Encyclopedia of Race, Ethnicity, and Nationalism. The Wiley Blackwell Encyclopedia of Race, Ethnicity, and Nationalism. John Wiley & Sons, Inc. pp. 1–7. doi:10.1002/9781118663202.wberen460. ISBN 9781118663202.

[253] "Indonesia - Intangible heritage, cultural sector". UNESCO. Retrieved 21 December 2017.

[254] "Indonesian Arts and Crafts". Living in Indonesia: A site for expats. Archived from the original on 27 December 2016. Retrieved 27 December 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[BaliPaint-255] 255.0 ^255.1 ^255.2 Forge, Anthony (1978). "Balinese Traditional Paintings" (PDF). The Australian Museum. Archived from the original (PDF) on 20 December 2016. Retrieved 20 December 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[256] "Indonesian Culture; Arts and Tradition". Embassy of Indonesia, Athens. 30 September 2010. Archived from the original on 26 December 2016. Retrieved 26 December 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[257] "Indonesian Culture; Arts and Tradition". Embassy of Indonesia, Athens. 30 September 2010. Archived from the original on 26 December 2016. Retrieved 26 December 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[258] "Borobudur Temple Compounds". UNESCO World Heritage Centre. Archived from the original on 10 October 2017. Retrieved 10 October 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[259] Reimar Schefold; P. Nas; Gaudenz Domenig, eds. (2004). Indonesian Houses: Tradition and Transformation in Vernacular Architecture. NUS Press. p. 5. ISBN 978-9971-69-292-6.

[260] Harnish, David; Rasmussen, Anne, eds. (2011). Divine Inspirations: Music and Islam in Indonesia. Oxford University Press.

[261] "'Keroncong': Freedom music from Portuguese descendants". The Jakarta Post. 16 June 2011. Archived from the original on 23 September 2015. Retrieved 23 September 2015. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[262] Heryanto, Ariel (2008). Popular Culture in Indonesia: Fluid Identities in Post-Authoritarian Politics. Routledge.

[263] "Indonesia Tourism : The Dance and Theater in the Archipelago". Indonesia Tourism. Archived from the original on 24 November 2010. Retrieved 24 November 2010. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[264] Ziyi, Xia (16 November 2011). "Cultural feast at ASEAN Fair". Xinhua. Archived from the original on 19 December 2011. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[ReferenceA-265] 265.0 ^265.1 Jill Forshee, Culture and customs of Indonesia, Greenwood Publishing Group: 2006: ISBN 0-313-33339-4. 237 pages

[266] "Indonesian Batik". UNESCO. 2009. Retrieved 12 October 2014.

[267] "About Indonesian food". Special Broadcasting Service. 13 May 2015. Archived from the original on 21 May 2015. Retrieved 21 May 2015. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[Tumpeng-268] 268.0 ^268.1 Natahadibrata, Nadya (10 February 2014). "Celebratory rice cone dish to represent the archipelago". The Jakarta Post. Archived from the original on 14 July 2014. Retrieved 14 July 2014. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[269] Witton, Patrick (2002). World Food: Indonesia. Melbourne: Lonely Planet. ISBN 978-1-74059-009-9.

[270] Compared to the infused flavors of Vietnamese and Thai food, flavors in Indonesia are kept relatively separate, simple and substantial. Brissendon, Rosemary (2003). South East Asian Food. Melbourne: Hardie Grant Books. ISBN 978-1-74066-013-6.

[271] Cheung, Tim (12 July 2017). "Your pick: World's 50 best foods". CNN Travel. Archived from the original on 11 October 2017. Retrieved 11 October 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[272] "Traditions, Wayang Wong Priangan: Dance Drama of West Java" (PDF). 2004. Archived from the original (PDF) on 10 October 2017. Retrieved 10 October 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[273] Maceda José. "Southeast Asian arts". Encyclopædia Britannica. Archived from the original on 20 April 2016. Retrieved 20 April 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[274] Dewangga, Kusuma (10 November 2013). "Ketoprak: Javanese Folk Art (Part 1 of 2)". Indonesia's Global Portal. Archived from the original on 13 November 2013. Retrieved 13 November 2013. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[275] "Indonesia - Theatre and Dance". Encyclopædia Britannica. Archived from the original on 29 June 2016. Retrieved 29 June 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[Pauka1998-276] Pauka, Kirstin (1998). "The Daughters Take Over? Female Performers in Randai Theatre". The Drama Review 42 (1): 113–121. doi:10.1162/105420498760308706.

[randai-277] "Randai (Indonesian folk theater form, uses silat) « MIT Global Shakespeares".

[278] Hatley, Barbara (13 November 2017). "Review: Indonesian post-colonial theatre". Inside Indonesia. Archived from the original on 21 December 2017. Retrieved 21 December 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[Annette_Kuhn-279] Kuhn, Annette (2012). A Dictionary of Film Studies. Oxford/New York: Oxford University Press. p. 229. ISBN 978-0-19-958726-1.

[Krishna_Sen-280] 280.0 ^280.1 Sen, Krishna (2006). Giecko, Anne Tereska (ed.). Contemporary Asian Cinema, Indonesia: Screening a Nation in the Post-New Order. Oxford/New York: Berg. pp. 96–107. ISBN 978-1-84520-237-8.

[kompasmovies-281] 281.0 ^281.1 Kristianto, JB (2 July 2005). "The Last 10 Years of Indonesia's Film Industry" (in Indonesian). Kompas. Archived from the original on 13 January 2008. Retrieved 13 October 2008. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[282] "The State of Indonesia's Film Industry". Archived from the original on 21 December 1999. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[283] Lee, Maggie (21 May 2017). "World Notices Indonesian Film Resurgence". Variety. Archived from the original on 24 November 2017. Retrieved 7 April 2018. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[FOOTNOTEWitton2003103-284] Witton 2003, p. 103.

[285] Alex Monnig, World Cup, 2013

[286] "History of Basketball in Indonesia". National Basketball League Indonesia. Archived from the original on 8 September 2016. Retrieved 8 September 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[287] Widazulfia, Fahmiranti (3 May 2015). "7 Boxing World Champions from Indonesia" (in Indonesian). Good News from Indonesia. Archived from the original on 8 July 2015. Retrieved 8 July 2015. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[288] Baldwin, Alan (18 February 2016). "Haryanto becomes Indonesia's first F1 driver". Reuters. Archived from the original on 27 December 2016. Retrieved 27 December 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[289] Shannon L., Smith; Lloyd Grayson J. (2001). Indonesia Today: Challenges of History. Melbourne, Australia: Singapore : Institute of Southeast Asian Studies. ISBN 978-0-7425-1761-5.

[frd2011-290] 290.0 ^290.1 Kuipers, Joel C. "Post and Telecommunications".William H. Frederick and Robert L. Worden, editors (2011). "Indonesia: A country study" (PDF). Library of Congress, Federal Research Division. Archived from the original (PDF) on 15 March 2015. Retrieved 15 March 2015. {{cite web}}: |author= has generic name (help); Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help) This article incorporates text from this source, which is in the public domain.

[291] "Phoning from home". Globe Asia. 30 August 2010. Archived from the original on 27 March 2011. Retrieved 27 March 2011. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[292] Jennifer Yang Hui (2 December 2009). "The Internet in Indonesia: Development and Impact of Radical Websites" (PDF). Routledge. Archived from the original (PDF) on 12 December 2017. Retrieved 12 December 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[comweekly-293] 293.0 ^293.1 Ai Lei Tao (25 April 2016). "Indonesian internet users turn to smartphones to go online". Computer Weekly. Archived from the original on 10 October 2017. Retrieved 10 October 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[294] Emanuel Kure (30 March 2015). "Majority of Indonesian netizens aged 18-25" (in Indonesian). Berita Satu. Archived from the original on 13 October 2017. Retrieved 13 October 2017. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[295] Czermak, Karin; Delanghe, Philippe; Weng, Wei. "Preserving intangible cultural heritage in Indonesia" (PDF). SIL International. Archived from the original (PDF) on 9 July 2007. Retrieved 9 July 2007. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)CS1 maint: multiple names: authors list (link)

[296] Nursisto (2000). Ikhtisar Kesusastraan Indonesia: dari pantun, bidal, gurindam hingga puisi kontemporer : dari dongeng, hikayat, roman hingga cerita pendek dan novel. Adicita. ISBN 978-979-9246-28-8.

[297] Seong Chee Tham (1981). Essays on Literature and Society in Southeast Asia: Political and Sociological Perspectives. Kent Ridge, Singapore: Singapore University Press. p. 99. ISBN 978-9971-69-036-6.

[FOOTNOTETaylor2003299–301-298] Taylor 2003, pp. 299–301.

[FOOTNOTEVickers20053–7-299] Vickers 2005, pp. 3–7.

[FOOTNOTEFriend200374,_180-300] Friend 2003, pp. 74, 180.

[301] "Author Pramoedya Ananta Toer dies". BBC. 30 April 2006. Archived from the original on 23 September 2015. Retrieved 23 September 2015. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[302] Joy Freidus, Alberta (1977). Sumatran Contributions to the Development of Indonesian Literature, 1920–1942. Asian Studies Program, University of Hawaii.

[303] "Indonesian Holidays". Living in Indonesia: A Site for Expatriates. 27 December 2017. Retrieved 6 January 2018.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

[90]

[91]

[92]

[93]

[94]

[95]

[96]

[97]

[98]

[99]

[100]