Wp/rki/မလေးရှားနိုင်ငံ

မလေးရှား
မလေးရှား; Malaysia; 马来西亚; மலேசியா
	ဆောင်ပုဒ်: Bersekutu Bertambah Mutu; "Unity Is Strength"
	နိုင်ငံတော် သီချင်း: Negaraku; ("My Country")
မြို့တော်	ကွာလာလမ်ပူမြို့; 3°8′N 101°41′E / 3.133°N 101.683°E; ပူတြာဂျယာမြို့ (အုပ်ချုပ်မှု); 2°56′N 101°42′E / 2.933°N 101.700°E;
အကြီးဆုံးမြို့	ကွာလာလမ်ပူမြို့
ရုံးသုံးဘာသာစကား; နန့် အမျိုးသားဘာသာစကား	ပသျှူး
အသိအမှတ်ပြုဘာသာစကားတိ	အင်္ဂလိပ်
လူမျိုးစု (၂၀၂၀)	၆၈.၈% Bumiputera (Malay, Orang Asli, indigenous groups of Sabah and Sarawak); ၂၂.၆% တရုတ်; ၆.၈% အိန္ဒိယ; ၁.ဝ% အခြား;
ကိုးကွယ်မှု	၆၁.၃% အစ္စလာမ် (တရားဝင်); ၁၉.၈% ဗုဒ္ဓဘာသာ; ၉.၂% ခရစ်ယာန်; ၆.၃% ဟိန္ဒူ; ၃.၄% တရုတ်ရိုးရာ; ဝ.၇% မသိဟိ; ဝ.၅% အခြား;
Demonym	Malaysian
အစိုးရ	ဖက်ဒရယ် ပါလီမန် ရွေးကောက်ခံ စည်းမျဉ်းခံဘုရင်စနစ်
• ယန်းဒီ-ပဲရ်တွမ်း အာဂုံး (ဘုရင်)	အဗ္ဗဒူလာ
• ဝန်ကြီးချုပ်	အန်ဝါအီဘရာဟင်ာ့
ဥပဒေပြုလွှတ်တော်	ပါလီမန်
လွတ်လပ်ရီးရ ယူနိုက်တက် ကင်းဒမ်းမှ
• မလာယဖက်ဒရီးသျှင်းဧ လွတ်လပ်ရီးနေ့	၁၉၅၇ ခုနှစ် ဩဂုတ်လ ၃၁ ရက်
• ဆာရာဝပ် ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်မှု	၁၉၆၃ ခုနှစ် ဇူလိုင်လ ၂၂ ရက်
• မြောက်ဘော်နီယို ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်မှု	၁၉၆၃ ခုနှစ် ဩဂုတ်လ ၃၁ ရက်
• မလေးရှားဟု ကြေညာခြင်း	၁၉၆၃ ခုနှစ် စက်တင်ဘာလ ၁၆ ရက်
ဧရိယာ
• စုစုပေါင်း	၃၃၀,၈၀၃ km2 (၁၂၇,၇၂၄ sq mi) (အဆင့်: ၆၇)
• ရေထု (%)	ဝ.၃
လူဦးရေ
• Q1 2020 ခန့်မှန်း	၃၂,၇၃၀,၀၀၀ (အဆင့် - ၄၃)
• ၂၀၁၀ သန်းခေါင်စာရင်း	၂၈,၃၃၄,၁၃၅
• သိပ်သည်းမှု	၉၂/km2 (၂၃၈.၃/sq mi) (အဆင့် - ၁၁၆)
GDP (PPP)	၂၀၂၀ ခန့်မှန်း
• စုစုပေါင်း	$၉၀၀.၄၂၆ ဘီလီယံ (အဆင့် - ၃၀)
• Per capita	$၂၇,၂၈၇ (အဆင့် - ၅၁)
GDP (nominal)	၂၀၂၀ ခန့်မှန်း
• စုစုပေါင်း	$၃၃၆.၃၃၀ ဘီလီယံ (အဆင့် - ၃၆)
• Per capita	$၁၀,၁၉၂ (အဆင့် - ၆၀)
Gini (၂၀၁၅)	၄၁; အလယ်
HDI (၂၀၁၉)	ဝ.၈၁၀; အမှား။ မရီရာရေ HDI တန်ဖိုး · ၆၂
ငွေကြေး	ရင်းဂစ် (RM) (MYR)
အချိန်ဇုန်	MST (UTC+8)
ရက်စွဲပုံစံ	dd-mm-yyyy
ယာဉ်ကြောစနစ်	ဘယ်
တယ်လီဖုန်းကုဒ်	+၆၀
Internet TLD	.my

မလေးရှားနိုင်ငံရေ ဖက်ဒရယ် စည်းမျဉ်းခံ ဘုရင်စနစ် ကျင့်သုံးရေ နိုင်ငံတစ်နိုင်ငံ ဖြစ်ပြီး အရှေ့တောင် အာရှ တွင် တည်ဟိရေ။ မလေးရှားနိုင်ငံတွင် ပြည်နယ် ၁၃ ခုနန့် ဖက်ဒရယ် နယ်မြေ ၃ ခု ပါဝင်ကာ စတုရန်းမိုင်ပေါင်း ၁၂၇,၇၂၀ စတုရန်းမိုင် (စတုရန်း ကီလိုမီတာ ၃၃၀,၈၀၃ ကီလိုမီတာ) မျှ အကျယ်အဝန်းဟိကာ တောင်တရုတ်ပင်လယ်ဖြင့် ပိုင်းခြားထားရေ အရွယ်အစား တူညီရေ နယ်မြေအစိတ်အပိုင်းနှစ်ခု ဟိကာ ကျွန်းဆွယ် မလေးရှား နန့် အရှေ့မလေးရှား (ဘော်နီယို မလေးရှား) ဟု ခေါ်ကတ်ရေ။ ကျွန်းဆွယ် မလေးရှားဒေသမှာ ထိုင်းနိုင်ငံနန့် ကုန်းမြေနယ်နိမိတ်၊ ပင်လယ်ပြင်နယ်နိမိတ် ထိစပ်လျက် ဟိကာ စင်ကာပူနိုင်ငံ၊ ဗီယက်နမ်နိုင်ငံ၊ အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံ ရို့ နန့် ပင်လယ်ပြင် နယ်နိမိတ်ချင်း ထိစပ်လျက် ဟိရေ။ အရှေ့မလေးရှား မှာမူ ဘရူနိုင်းနိုင်ငံ၊ အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံရို့ နန့် ပင်လယ်ပြင်နယ်နိမိတ်၊ ကုန်းမြေနယ်နိမိတ်ချင်း ထိစပ်လျက် ဟိကာ ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံ၊ ဗီယက်နမ်နိုင်ငံ ရို့နန့် ပင်လယ်ပြင်နယ်နိမိတ်ချင်း ထိစပ်လျက် ဟိရေ။ မြို့တော်မှာ ကွာလာလမ်ပူမြို့ ဖြစ်ပြီး ဖက်ဒရယ် အစိုးရ ရုံးထိုင်ရာမြို့မှာ ပူထရာဂျာရားမြို့ ဖြစ်ရေ။ လူဦးရေ သန်း ၃၀ ဟိအတွက်နန့် ကမ္ဘာပေါ်တွင် ၄၄ ခုမြောက် လူဦးရေ အများဆုံးနိုင်ငံ ဖြစ်ရေ။ ယူရီးရှားတိုက်ကြီးဧ တောင်ဘက်ဆုံး အမှတ်ဖြစ်ရေ တန်ဂျွန် ပီရိုင်းမှာ မလေးရှားနိုင်ငံတွင် ဟိရေ။ ယဉ်စွန်းတန်း နှစ်ခုကြားဟိ အပူပိုင်းဒေသတွင် တည်ဟိပြီး ကမ္ဘာပေါ်ဟိ မက်ဂါဒိုင်ဗတ်စ် နိုင်ငံ ၁၈ နိုင်ငံတွင် တစ်နိုင်ငံ အဖြစ် ပါဝင်ကာ နိုင်ငံအတွင်း တွိ့ရရေ တောရိုင်းတိရစ္ဆာန် မျိုးစိတ် အများအပြား ဟိရေ။

မလေးရှားနိုင်ငံဧ မူလရင်းမြစ်မှာ ထိုနီရာတွင် ဟိခရေ မလေး ဘုရင် အုပ်ချုပ်ရာ ဒေသတိ ဖြစ်ခပြီး ၁၈ ရာစုမှစ၍ ဗြိတိသျှ အင်ပိုင်ယာ လက်အောက်သို့ ကျရောက်ခရရေ။ ပထမဆုံးရေ ဗြိတိသျှ နယ်မြေတိကို ရေလက်ကြား အခြီချရာ နီရာမျာဟု ခေါ်ပြီး ထိုဒေသမတိ တည်ထောင်ပြီးနောက် မလေးဘုရင် အုပ်ချုပ်ရာ ဒေသတိမှာ ဗြိတိသျှ ရို့ဧ အစောင့်အရှောက်ခံ နယ်မြေ ဖြစ်လာခရေ။ ကျွန်းဆွယ် မလေးရှား ဒေသဟိ နယ်မြေတိကို ၁၉၄၆ ခုနှစ်တွင် မလေးပြည်ထောင်စု အဖြစ် ပေါင်းစည်းခရေ။ မလာယာ ဒေသအား မလာယာ ဖက်ဒရီးသျှင်း ဒေသ အဖြစ် ၁၉၄၈တွင် ပြန်လည် ဖွဲ့စည်းခပြီး ၁၉၅၇ ဩဂုတ်လ ၃၁ရက် တွင် လွတ်လပ်ရီး ရခရေ။ မလေးရှားရေ ဘော်နီယိုကျွန်း မြောက်ပိုင်း၊ ဆာရာဝပ်နန့် စင်ကာပူရို့နန့် ၁၉၆၃ စက်တင်ဘာ ၁၆တွင် ပေါင်းစည်းခရေ။ နှစ်နှစ်မျှ မကြာရေ အချိန် ၁၉၆၅တွင် စင်ကာပူရေ ဖက်ဒရယ် ဒေသမှ ထုတ်ပယ်ခြင်း ခံခရရေ။

မလေးရှားနိုင်ငံရေ လူမျိုးစုံနန့် ယဉ်ကျေးမှုစုံ ဟိရေနိုင်ငံဖြစ်ပြီး ထိုအချက်မှာ နိုင်ငံရီးတွင် ကျယ်ပြန့်ရေ အခန်းကဏ္ဍမှ ပါဝင် ပတ်သက်လျက် ဟိရေ။ ဖွဲ့စည်းပုံ အခြီခံဥပဒေမှ အစ္စလာမ် ဘာသာကို နိုင်ငံတော်ဘာသာ အဖြစ် ကြေညာထားကေလည်း မွတ်စလင် မဟုတ်သူတိ အတွက်လည်း လွတ်လပ်စွာ ကိုးကွယ်ခွင့် ပီးထားရေ။ အစိုးရ စနစ်မှာ ဝက်စ်မင်စတာ ပါလီမန် စနစ်ကို နီးကပ်စွာ နမူနာ ယူထားပြီး တရားဥပဒေစနစ်မှာ ဖြတ်ထုံး စနစ်ကို အခြီခံ ထားရေ။ နိုင်ငံတော်ဧ အကြီးအမှူးမှာ ဘုရင်ဖြစ်ပြီး "ယန် ဒီပါတွမ် အဂေါင်း" ဟု ခေါ်ရေ။ ဘုရင်မှာ မလေးရှား ပြည်နယ် ကိုးခုမှ ဆွေစဉ်မျိုးဆက် အုပ်ချုပ်သူတိထဲမှာ တစ်ဦးကို ငါးနှစ်တစ်ကြိမ် ရွီးချယ်ခြင်း ဖြစ်ရေ။ အစိုးရ အဖွဲ့ဧ အကြီးအမှူးမှာ ဝန်ကြီးချုပ် ဖြစ်ရေ။

လွတ်လပ်ရီး ရသည့် အချိန်မှစ၍ မလေးရှားရေ အာရှတွင် အကောင်းဆုံး စီးပွားရီး စံချိန်တင်ခရေ နိုင်ငံတစ်နိုင်ငံ ဖြစ်လာခပြီး ဂျီဒီပီမှာ နှစ်စဉ် ၆.၅% တိုးတက်လာခရေမှာ နှစ်ပေါင်း ၅၀ ခန့် ဟိပြီ ဖြစ်ရေ။ စီးပွားရီးမှာ ပုံမှန်အားဖြင့် သဘာဝ အရင်းအမြစ်တိကို အခြီခံ ထားကေလည်း သိပ္ပံ၊ ကမ္ဘာလှည့် ခရီးလားလုပ်ငန်း၊ ကူးသန်းရောင်းဝယ်ရီး နန့် နိုင်ငံရပ်ခြား ဆီးကုသခံမည့်သူတိကို လက်ခံခြင်း လုပ်ငန်းရို့သို့ တိုးချဲ့လာခရေ။ ဂနိခေတ် အခါတွင် မလေးရှားနိုင်ငံရေ လတ်တလော စက်မှုလုပ်ငန်း ဖွံ့ဖြိုးပြီးရေ ဈေးကွက် စီးပွားရီး စနစ် ကျင့်သုံးသည့် နိုင်ငံဖြစ်လာပြီး အရှေ့တောင် အာရှတွင် တတိယ နီရာဟိကာ ကမ္ဘာပေါ်တွင် နံပါတ် ၂၉ ဟိရေ။ အာဆီယံ အဖွဲ့၊ အရှေ့အာရှ ထိပ်သီးအဖွဲ့၊ အစ္စလာမ် ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်ရီး အဖွဲ့ ရို့ကို စတင်တည်ထောင်ရာတွင် ပါဝင်ခရေ နိုင်ငံ တစ်နိုင်ငံ ဖြစ်ပြီး အာရှ-ပစိဖိတ် စီးပွားရီး ပူးပေါင်း ဆောင်ရွက်ရီး အဖွဲ့၊ ဓနသဟာယ နိုင်ငံတိ အဖွဲ့ နန့် ဘက်မလိုက် လှုပ်ရှားမှု အဖွဲ့ ရို့တွင် အဖွဲ့ဝင် နိုင်ငံ တစ်နိုင်ငံ ဖြစ်ရေ။

နာမည်ရင်းမြစ်[edit | edit source]

မလေးရှားဆိုရေ နာမည်မှာ မလေး ဟူရေ နာမည်နန့် လက်တင်-ဂရိဘာသာရို့ဧ အပိတ်စကားလုံး "ရှား" ရို့ကို ပေါင်းစပ်ထားခြင်း ဖြစ်ရေ။^[10] မလေးရှား ဘာသာမှ မလာယု ဆိုရေ စကားလုံးမှာ တမီလ် ဘာသာစကား "မလိုင်" နန့် "အာ"ရို့မှ ဆင်းသက်လာခြင်း ဖြစ်နိုင်ပြီး "တောင်ကုန်း" နန့် "မြို့တော်၊ ကုန်းမြေ" ဟု အသီးသီး အဓိပ္ပာယ်ရရေ။^[11]^[12]^[13] ရှေးခေတ် အိန္ဒိယ ကုန်ရေတိမှ မလေးကျွန်းဆွယ်အား မလာယာဒီပ ဟု ခေါ်ဆိုခကတ်ရေ။^[14]^[15]^[16]^[17]^[18] ယင်းပိုင်ရေ ရင်းမြစ်တိမှ ဆင်းသက်ရေ ဖြစ်စေ မဆင်းသက်ရေ ဖြစ်စေ မလာယု ဆိုရေ စကားလုံးမှာ အစောပိုင်း မလေး၊ ဂျာဗား ဘာသာ စကားရို့တွင် ပုံမှန် အဟိန်ရလာရေ သို့မဟုတ် ပြေးရေဟု အဓိပ္ပာယ်ရရေ။ ထိုစကားလုံးမှာ ဆူမတြားကျွန်းဟိ ရေစီးသန်ရေ မလာယု မြစ်ကို ဖော်ပြခြင်း ဖြစ်ရေ။^[19] ထိုနာမည်အား ဆုမတြားကျွန်းပေါ်တွင် ၇ ရာစုက တည်ဟိခရေ မလာယု ဘုရင်နိုင်ငံမှ အသုံးပြုခရေ။^[20]^[21]

ဥရောပသားရို့ ကိုလိုနီနယ်မြေ အဖြစ် သိမ်းယူခြင်း မစတင်မီက မလေးကျွန်းဆွယ်အား တာနာ မလာယု (မလေးမြေ) ဟု ခေါ်ဝေါ်ခကတ်ရေ။^[22]^[23] ဂျာမန် ပညာသျှင် ယိုဟန် ဖရိုင်းဒရစ် ဘလူးမန်းဘတ်ချ် က တီထွင်ခရေ လူမျိုး ခွဲခြားရီး စနစ်တွင် အရှေ့တောင် အာရှ ပင်လယ်ပိုင်းတွင် နီထိုင်သူတိကို မလေး လူမျိုး အဖြစ် အမျိုးအစား တစ်ခုတည်းအောက်တွက် အစုဖွဲ့ သတ်မှတ်ခရေ။^[24]^[25] ၁၈၂၆ ခုနှစ် ပြင်သစ် ရေကြောင်းလားလာသူ ဂျူးလ် ဒူးမောင့် ဒါဗီးလ် ဧ အိုရှန်းနီးယား ခရီးစဉ် အပြီးတွင်မူ ၎င်းက ပထဝီ အဖွဲ့အစည်း ဖြစ်ရေ ဆိုစိုင်ယက်တီ ဒီ ဂျီအိုဂရပ်ဖီသို့ မလေးရှား၊ မိုက်ခရိုနီးရှား နန့် မီလန်နီးရှားဆိုကေ အခေါ်အဝေါ်တိကို တင်ပြခရေ။ ထို ပစိဖိတ် ယဉ်ကျေးမှုနန့် ကျွန်းအုပ်စုတိကို လက်ဟိ အသုံးအနှုန်း ဖြစ်ရေ ပိုလီနီးရှားမှ ခွဲခြားနိုင်ရန် အတွက် ဖြစ်ရေ။ ဒူးမောင့် ဒါဗီးလ် က မလေးရှားကို အရှေ့အင်ဒီး ရို့ဧ ဒေသဟု ဖော်ပြခရေ။^[26] ၁၈၅၀ တွင် အင်္ဂလိပ် လူမျိုးခွဲဗေဒ ပညာသျှင် ဂျော့ရှ် ဆင်မြူယယ် ဝင်ဆာ အားလ်မှ အိန္ဒိယ ကျွန်းစုတိနန့် အရှေ့အာရှ ဂျာနယ်တွင် ရီးသားရေ ဆောင်းပါးတွင် အရှေ့တောင် အာရှ ကျွန်းတိကို မလာယုနီးရှား နန့် အင်ဒုနီးရှား ဟု နာမည်ပီးရန် တင်ပြခပြီး ပထမ နာမည်ကို ပို၍ နှစ်သက်ကြောင်း ဖော်ပြခရေ။^[27] ဂနိခေတ် အသုံးအနှုန်းတွင် မလေးဟူရေ နာမည်မှာ မလေးကျွန်းဆွယ် နန့် အရှေ့တောင် အာရှဟိ အနီးအနား ကျွန်းဆွယ်တိ ဖြစ်ရေ ဆူမတြာကျွန်းဧ အရှေ့ဘက် ကမ်းရိုးတန်း၊ ဘော်နီယိုကျွန်းဧ ကမ်းရိုးတန်းနန့် ထိုဒေသ နှစ်ခု ကြားတွင် တည်ဟိနီရေ ကျွန်းငယ်လေးတိတွင် နီထိုင်ကတ်ရေ ဩစထရိုနီးရှန်း လူမျိုးရို့ဧ လူမျိုးဘာသာရီး အုပ်စု တစ်ခုဧ နာမည်အဖြစ် သုံးနှုန်းကတ်ရေ။^[28]

နိုင်ငံရေ ယူနိုက်တက် ကင်းဒမ်းမှ ၁၉၅၇ တွင် လွတ်လပ်ရီး ရခပြီးနောက် မလာယာ ဖက်ဒရီးသျှင်း ဟု နာမည်ပီးခပြီး မလေးကျွန်းဆွယ်ဧ အထက်ပိုင်း တွင် အေဒီ ပထမရာစုက တည်ဟိခရေ သမိုင်းဝင် ဘုရင်နိုင်ငံနာမည် လန်ကာဆူကာ စရေ နာမည်တိကိုလည်း နာမည်မပီးမီက ထည့်သွင်း စဉ်းစားခရေ။^[29]^[30] ၁၉၆၃ ခုနှစ်တွင် လက်ဟိ မလာယာ ဖက်ဒရီးသျှင်း နန့် စင်ကာပူ၊ ဘော်နီယို မြောက်ပိုင်း၊ ဆာရာဝပ်ရို့ ပူးပေါင်းကာ ဖက်ဒရီးသျှင်း အသစ်တစ်ခု တည်ထောင်သည့် အခါတွင် မလေးရှား ဆိုရေ နာမည်ကို စတင် အသုံးပြုခရေ။^[31] သီအိုရီ တစ်ခု အရ စင်ကာပူ၊ ဘော်နီယို မြောက်ပိုင်း နန့် ဆာရာဝပ်ရို့ ၁၉၆၃ တွင် ပါဝင်လာရေကြောင့် စီ ဆိုရေ နာမည်ကို ထည့်သွင်းခခြင်း ဖြစ်ရေဟု ဆိုရေ။^[31] ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံဟိ နိုင်ငံရီး သမားတိက ၎င်းရို့ဧ "မလေးရှား" ပြည်နယ်ကို နိုင်ငံအသစ်မှ နာမည် မပီးမီတွင် နာမည်ပြောင်းလဲရန် စဉ်းစား သုံးသပ်ခကတ်ရေ။^[32]

သမိုင်း[edit | edit source]

မလေးရှားတွင် လူသားရို့ စတင် အခြီချ နီထိုင်ရေမှာ လွန်ခရေ နှစ်ပေါင်း ၄၀,၀၀၀ ကျော်မှ စခရေ။ ^[33] မလေးကျွန်းဆွယ်တွင် ပထမဆုံး နီထိုင်သူတိမှာ နီဂရစ်တို အနွယ်ဝင်တိ ဖြစ်ကတ်ရေ။^[34] တရုတ်နန့် အိန္ဒိယမှ ကုန်ရေနန့် အခြီချ နီထိုင်မည့်သူတိ စတင်ရောက်ဟိခရေမှာ အေဒီ ၁ ရာစု ကတည်းက ဖြစ်ပြီး ဒုတိယ နန့် တတိယ ရာစုနှစ်တိ အတွင်း ကုန်သွယ် ဆိပ်ကမ်းတိနန့် ကမ်းရိုးတန်းမြို့တိကို တည်ထောင်ခကတ်ရေ။ ၎င်းရို့ ရောက်ဟိခခြင်းကြောင့် ဒေသတွင်း ယဉ်ကျေးမှုတွင် တရုတ်နန့် အိန္ဒိယရို့ဧ အငွေ့အသက်တိ ဖုံးလွှမ်းခြင်းကို ထင်ရှားစွာ တွိ့ရပြီး မလေးကျွန်းဆွယ်ဟိ လူမျိုးတိမှာ ဟိန္ဒူဘာသာ နန့် ဗုဒ္ဓဘာသာ ရို့ကို စတင် ကိုးကွယ်ခကတ်ရေ။ သင်္သကရိုက်ဘာသာ ဖြင့် ရီးထိုးထားရေ စာတိကို အေဒီ ၄ ရာစု နန့် ၅ ရာစုမှပင် စတင် တွိ့ဟိရရေ။^[35] လန်ကာဆူကာ မင်းဆက်မှာ မလေးကျွန်းဆွယ်ဧ မြောက်ပိုင်းဒေသတွင် ဒုတိယ ရာစုမှ ပင် စတင် ပေါ်ပေါက်ခပြီး ၁၅ ရာစု ခန့် အထိ တည်ဟိခရေ။^[29] ၇ရာစု နန့် ၁၃ ရာစု အတွင်းတွင် မလေးကျွန်းဆွယ်ဧ တောင်ပိုင်း ဒေသ အများစုမှာ ပင်လယ်ပိုင်း သီရိဝိဇယ အင်ပိုင်ယာဧ အစိတ်အပိုင်း ဖြစ်ခရေ။ သီရိဝိဇယ အင်ပိုင်ယာ ပျက်သုဉ်းပြီးနောက်တွင် မဂျာပါဟစ် အင်ပိုင်ယာမှ မလေးကျွန်းဆွယ် ဒေသ အတော်တိတိနန့် မလေးကျွန်းစုတိတွင် ဩဇာ လွှမ်းမိုးခရေ။^[36] ၁၄ရာစုတွင် အစ္စလာမ်ဘာသာ မလေးလူမျိုးတိ အကြား စတင် ပျံ့နှံ့ခရေ။^[37] ၁၅ ရာစုတွင် စင်ကာပူ ဘုရင်နိုင်ငံမှ ထွက်ပြေးလာရေ ဘုရင်ဖြစ်သည့် စူလ်တန် အစ်စကန်းဒါး ရှား ရေ မလက်ကာ စူလတန် နယ်မြေကို တည်ထောင်ခပြီး ကျွန်းဆွယ်ဒေသဧ ပထမဆုံး လွတ်လပ်ရေ ပြည်နယ် အဖြစ် မှတ်ယူနိုင်ရေ။^[38] မလက်ကာရေ ထိုစဉ်က အရီးပါရေ ကူးသန်းရောင်းဝယ်ရီး ဒေသ တစ်ခု ဖြစ်ခပြီး ဒေသတွင်းမှ ကုန်သွယ်မှုတိကို ဆွဲဆောင်နိုင်ခရေ။

၁၅၁၁ ခုနှစ်တွင် မလက်ကာမြို့ကို ပေါ်တူဂီရို့ သိမ်းပိုက်ခပြီး^[37] ဒတ်ချ်ရို့မှ ၁၆၄၁ ခုနှစ်တွင် ထပ်မံ သိမ်းပိုက်ခရေ။ ၁၇၈၆ တွင် ဗြိတိသျှ အင်ပိုင်ယာရေ ကဒါ စူလ်တန်ထံမှ ပီနန်ကျွန်းကို အရှေ့အိန္ဒိယ ကုမ္ပဏီသို့ ငှားရမ်းခပြီးနောက် မလာယာတွင် စတင် အခြီချခရေ။ ဗြိတိသျှရို့က စင်ကာပူအား ၁၈၁၉ တွင် ရယူခပြီးနောက်^[39] ၁၈၂၄ ခုနှစ်တွင် အင်ဂလို-ဒတ်ချ် စာချုပ်ဖြင့် မလက်ကာအား ရယူနိုင်ခရေ။ ၁၈၂၆ ခုနှစ်တွင် ဗြိတိသျှရို့မှ ပီနန်၊ မလက်ကာ၊ စင်ကာပူနန့် လာဘွမ်ကျွန်းရို့ကို တိုက်ရိုက်အုပ်ချုပ်ခပြီး ရေလက်ကြားဒေသအား ဗြိတိသျှအစိုးရ တိုက်ရိုက် အုပ်ချုပ်သည့် ကိုလိုနီနယ်မြေ အဖြစ် တည်ထောင်ခရေ။ ၂၀ ရာစုသို့ ရောက်ရေ အခါတွင် ဗဟိုအစိုးရအောက်ဟိ မလေးပြည်နယ်တိဟု သိဟိကတ်ရေ ပါဟန်း၊ စလန်ဂေါ၊ ပီရတ် နန့် နက်ဂရီ ဆမ်ဘီလန်း ပြည်နယ်တိတွင် မလေးအုပ်ချုပ်သူတိကို အကြံပီးမည့် ဗြိတိသျှ လူမျိုးတိကို ခန့်ထားခပြီး အုပ်ချုပ်သူတိမှ စာချုပ်အများုင်း အုပ်ချုပ်ခရရေ။ ^[40] အခြားရေ ဗဟိုအစိုးရအောက်တွင် မဟုတ်ရေ ပြည်နယ် ၅ ခုမှာလည်း ဗြိတိသျှရို့ဧ အုပ်ချုပ်မှု အောက်တွင် တိုက်ရိုက် ဟိမနီရေ်လည်း ဗြိတိသျှ အကြံပီး အရာဟိတိကို ၂၀ ရာစုတွင်း ဝင်ရောက်လာပြီးနောက် တွင် လက်ခံခရရေ။ ကျွန်းဆွယ် ဒေသ နန့် ဘော်နီယိုရို့တွင် ဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်မှုတိမှာ ၁၉ ရာစု အထိ ယေဘုယျအားဖြင့် ခွဲခြားထားခရေ။ ဗြိတိသျှရို့ဧ အုပ်စိုးမှုအောက်တွင် တရုတ်နန့် အိန္ဒိယ လူမျိုးရို့အား အလုပ်သမား အဖြစ် ခေါ်ယူခြင်းကို အားပီးခရေ။^[41] ဘရူနိုင်း စူလ်တန် နန့် စူလူး စူလ်တန်ရို့က ၁၈၇၇ နန့် ၁၈၇၈ ကြားတွင် နယ်မြေပိုင်ဆိုင်ခွင့်အား ဗြိတိသျှရို့အား လွှဲပြောင်းပြီးနောက်တွင် ဂု အခါတွင် ဆာဘား ဖြစ်လာမည့် ဒေသရေ ဗြိတိသျှရို့ဧ အုပ်ချုပ်မှု အောက်တွင် ဘော်နီယို မြောက်ပိုင်း ဒေသ အဖြစ် တည်ဟိလာခရေ။^[42] ၁၈၄၂ ခုနှစ်တွင် ဘရူနိုင်း စူလ်တန်မှ ဂျိမ်းစ် ဘရွတ်သို့ ဆာရာဝပ် ဒေသအား ပီးအပ်လိုက်ရပြီး ၎င်းအား ဆက်ခံသူတိရေ လွတ်လပ်ရေ ဘုရင်နိုင်ငံဧ အပေါ်မှ လူဖြူရာဂျာ တိ အဖြစ် အုပ်ချုပ်ခကတ်ရေမှာ ၁၉၄၆ ခုနှစ် ဗြိတိသျှ အစိုးရ တိုက်ရိုက်အုပ်ချုပ်ရေ ကိုလိုနီ နယ်မြေ ဖြစ်လာသည့် အချိန် အထိပင် ဖြစ်ရေ။^[43]

ဒုတိယ ကမ္ဘာစစ် အတွင်း ဂျပန်တပ်တိမှ ကျူးကျော်ဝင်ရောက်ခပြီး မလာယာ၊ ဘော်နီယိုမြောက်ပိုင်း၊ ဆာရာဝပ် နန့် စင်ကာပူရို့အား ၃ နှစ်တာမျှ သိမ်းပိုက်ခရေ။ ထိုအချိန် အတွင်း လူမျိုးရီး တင်းမာမှုတိ ပေါ်ပေါက်ခပြီး မျိုးချစ်စိတ်ဓာတ်တိ သျှင်သန်ထကြွ လာခရေ။^[44] မလာယာအား မဟာမိတ်တပ်တိမှ ပြန်လည် သိမ်းယူခပြီးနောက် လွတ်လပ်ရီးရဟိရန် အတွက် ထောက်ခံမှုတိ မြင့်တက်လာခရေ။^[45] ဗြိတိသျှရို့မှ စစ်အပြီးတွင် မလာယာပြည်ထောင်စု ဟုခေါ်သည့် ဗြိတိသျှအစိုးရ တိုက်ရိုက်အုပ်ချုပ်ရေ ကိုလိုနီနယ်မြေ တစ်ခုဧ အောက်တွင် မလာယာဒေသဧ အုပ်ချုပ်ရီးအား ပေါင်းစု၍ တစုတစည်းတည်းထားရန် စီစဉ်ခကေလည်း မလေးရို့မှ ပြင်းပြင်းထန်ထန် ကန့်ကွက်ခရေ။ ယင်းပိုင် ကန့်ကွက်ရသည့် အကြောင်းရင်းမှာ မလေး အုပ်ချုပ်သူရို့ဧ ဩဇာကို ကျဆင်းစေသည့် ကိစ္စနန့် တရုတ်လူမျိုးရို့အား နိုင်ငံသား ပီးမည့် ကိစ္စရို့ ဖြစ်ရေ။ မလာယာ ပြည်ထောင်စုကို ၁၉၄၆ ခုနှစ်တွင် စတင်တည်ထောင်၍ မလေးကျွန်းဆွယ်တွင် ဟိရေ စင်ကာပူမှ အပ ဗြိတိသျှရို့ ပိုင်ဆိုင်သည့် နယ်မြေအားလုံး ပါဝင်ရေ။ ယကေလည်းလည်း အကေအမြန်ပင် ဖျက်သိမ်းခရပြီး ၁၉၄၈ ခုနှစ် ဖေဖော်ဝါရီလ ၁ ရက်တွင် မလာယာ ဖက်ဒရီးသျှင်း ဖြင့် အစားထိုးဖွဲ့စည်းခပြီး ထိုဖက်ဒရီးသျှင်းအောက်တွက် မလေးပြည်နယ်တိဟိ အုပ်ချုပ်သူရို့ဧ ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ခွင့်အား ဗြိတိသျှရို့ဧ အစောင့်အရှောက်ဖြင့် ပြန်လည် အပ်နှင်းခရေ။^[46] ယင့်အချိန်က မလာယန် ကွန်မြူနစ်ပါတီဧ ဦးဆောင်မှုဖြင့် တရုတ်လူမျိုး အများစု ပါဝင်ရေ သူပုန်ရို့ရေ ဗြိတိသျှရို့အား မလာယာမှ ထွက်ခွာလားစီရန် ပြောက်ကျားစစ်ဆင်ရီးဖြင့် တိုက်ခိုက်ခရေ။ မလာယန် အရီးပေါ်အခြီအနေရေ ၁၉၄၈ မှ ၁၉၆၀ အထိ ဟိခပြီး ပုန်ကန်ထကြွမှုတိကို နှိမ်နင်းရန် ဓနသယာယ တပ်တိက မလာယာတွင် အခြီချ တိုက်ခိုက်ခရေ။^[47] ယပြီးနောက်တွင် မလာယာအား ဖက်ဒရီးသျှင်း တစ်ခု အဖြစ် ပြန်လည် ဖွဲ့စည်းရန် အတွက် စီစဉ်ခပြီး ဗြိတိသျှ အစိုးရမှ တိုက်ရိုက်အုပ်ချုပ်ရေ နယ်မြေ ဖြစ်သည့် မြောက်ဘော်နီယို (ဆာဘား အဖြစ် ဝင်ရောက်ပေါင်းစည်းခရေ။)၊ ဆာရာဝပ် နန့် စင်ကာပူ ရို့လည်း ပါဝင်လာမည် ဖြစ်ရေ။ ယင်းပိုင် ဖက်ဒရီးသျှင်း အဖြစ် ပေါင်းစည်းမည့် နေ့ရက်အား မလာယန် လွတ်လပ်ရီး ရသည့် နှစ်ပတ်လည် နန့် တိုက်ဆိုက်၍ ၁၉၆၃ ခုနှစ် ဩဂုတ်လ ၃၁ ရက်တွင် စတင်ရန် စီစဉ်ခရေ။ ယကေလည်းလည်း ၁၉၆၃ ခုနှစ် စက်တင်ဘာလ ၁၆ ရက်နိ အထိ ကြာမြင့်ခပြီး အကြောင်းမှာ ကုလသမဂ္ဂမှ ဦးစီးရေ ဖက်ဒရီးသျှင်း ဖွဲ့စည်းမည့် ကိစ္စကို သဘောတူညီကြောင်း စစ်တမ်းကို ပြီးစီးစီရန် အတွက် ဖြစ်ပြီး ဖက်ဒရီးသျှင်း ဖွဲ့စည်းမည့် ကိစ္စကို ဆန့်ကျင်ရေ အင်ဒိုနီးရှား နိုင်ငံမှ ဆူကာနိုနန့် ဆာရာဝပ် ပြည်သူ့ ပေါင်းစည်းရီး ပါတီ ရို့ဧ ကိစ္စတိကို ဖြေသျှင်းရန် အတွက် ဖြစ်ရေ။^[48]^[49]

ဖက်ဒရီးသျှင်း ဖွဲ့စည်းခြင်းကြောင့် တင်းမာမှုတိ ဖြစ်ပွားလာခပြီး ၎င်းရို့တွင် အင်ဒိုနီးရှား နန့် ပဋိပက္ခဖြစ်ခြင်း၊ ၁၉၆၅ ခုနှစ် စင်ကာပူ ဖက်ဒရီးသျှင်းမှ ခွဲထွက်လားခြင်း^[50]^[51] နန့် လူမျိုးရီး ပဋိပက္ခတိ ဖြစ်ပွားခြင်း ရို့ ပါဝင်ရေ။ လူမျိုးရီး ပဋိပက္ခမှာ မေလ ၁၃ ရက် အဓိကရုဏ်းတွင် အထွဋ်အထိပ်သို့ ရောက်ဟိခရေ။ ^[52] အဓိကရုဏ်း အပြီးတွင် အငြင်းပွားစရာ အများအပြား ဟိရေ စီးပွားရီး ပေါ်လစီ အသစ်ကို ဝန်ကြီးချုပ် ထွန်း အဘဒူရ် ရာဇတ် မှ စတင် မိတ်ဆက်ခပြီး စီးပွားရီး ကဏ္ဍတွင် ဘူမိပူထရရို့ဧ ပိုင်ဆိုင်မှုကို တိုးပွားရန် ကြိုးစားခရေ။^[53] ဝန်ကြီးချုပ် မဟာသီယာ မိုဟာမက် လက်ထက်တွင် ၁၉၈၀ ခုနှစ်တိမှ စတင်ရေ စီးပွားရီး တိုးတက်မှု နန့် မြို့ပြ ဖွံ့ဖြိုးမှုတိ အကေအမြန် ဖြစ်ပွားခရေ။ စီးပွားရီးရေ စိုက်ပျိုးရီးကို အခြီခံရာမှ ကုန်ထုတ်လုပ်ငန်းနန့် စက်မှုလုပ်ငန်းတိကို အခြီခံရေ စီးပွားရီး စနစ်သို့ ပြောင်းလဲခရေ။ မက်ဂါဆင့် စီမံကိန်း အများအပြားကို အကောင်အထည်ဖော် ဆောင်ရွက်နိုင်ခပြီး ပက်ထရိုးနက်စ် တာဝါ၊ တောင်-မြောက် အမြန်လမ်း၊ မာလ်တီမီဒီယာ စူပါ ကော်ရစ်ဒါ နန့် ဖက်ဒရယ် အုပ်ချုပ်ရီး မြို့တော် အသစ်ဖြစ်ရေ ပူထရာဂျာရားမြို့ ရို့ ပါဝင်ရေ။^[31] ယကေလည်းလည်း ၁၉၉၀ ခုနှစ် နှောင်းပိုင်းတွင် အာရှ စီးပွားရီးဂယက်ကြောင့် ငွေကြေးစနစ် နန့် စတော့ ဈေးကွက်၊ အိမ်ခြံမြေ ဈေးကွက်ရို့ ပြိုလဲလု နီးနီး ဖြစ်ခရရေ။^[54]

နိုင်ငံရီးနန့် အစိုးရ[edit | edit source]

မလေးရှားရေ စည်းမျဉ်းခံ ရွေးကောက်ခံ ဘုရင်စနစ်ဟိ ဖက်ဒရယ်နိုင်ငံ တစ်ခု ဖြစ်ပြီး အရှေ့တောင်အာရှတွင် တစ်ခုတည်းရေ ဖက်ဒရယ်နိုင်ငံ ဖြစ်ရေ။ အစိုးရ စနစ်ရေ ဝက်မင်စတာ ပါလီမန် စနစ်ကို အတုယူ၍ နီးကပ်စွာ ပုံဖော်ထားပြီး ဗြိတိသျှ ကိုလိုနီ အုပ်ချုပ်မှုဧ အမွေတစ်ခုပင် ဖြစ်ရေ။^[55] နိုင်ငံတော်ဧ အကြီးအကဲအား ယန် ဒီ-ပါတွမ် အာဂေါင်း ဟု ခေါ်ပြီး အများစု က ဘုရင်ဟုပင် ခေါ်ကတ်ရေ။ ဘုရင်ကို မလေးပြည်နယ်တိဟိ ဆွေစဉ်မျိုးဆက် အုပ်ချုပ်လာခရေ အုပ်ချုပ်သူ ၉ ဦးထဲမှ တစ်ဦးအား ကျန်သူတိမှ ၅ နှစ်တစ်ကြိမ် ရွီးချယ် တင်မြှောက်ရေ။ အခြားနာမည်ခံ ပြည်နယ် အုပ်ချုပ်မှူးသာ ဟိရေ ပြည်နယ် ၄ ခုမှ ရွီးချယ်သည့် လုပ်ငန်းစဉ်တွင် ပါဝင်ခြင်း မဟိပေ။ တရားဝင် မဟုတ်ကေလည်း အားလုံးလက်ခံထားသည့် သဘောတူညီမှု အရ ထိုနီရာကို အုပ်ချုပ်သူ ၉ ဦးကြား အစဉ်လိုက် လှည့်လည်လျက် ဟိပြီး ၂၀၁၁ ခုနှစ် ဒီဇင်ဘာလမှ ဂု အထိ ကဒါပြည်နယ် အုပ်ချုပ်သူ အဘဒူရ် ဟာလင်း မှ ဘုရင်အဖြစ် ဆောင်ရွက်လျက် ဟိရေ။^[56] ၁၉၉၄ ခုနှစ် မလေးရှား နိုင်ငံဧ ဖွဲ့စည်းပုံ အခြီခံ ဥပဒေအား ပြုပြင်လိုက်ရေမှ စ၍ ဘုရင်ဧတာဝန် အတော်တိတိမှာ အခမ်းအနား တက်ရုံ နီပြီးကေ ဖြစ်ပြီး အထက်လွှတ်တော် အမတ်တိ နန့် ဝန်ကြီးတိကို ရွီးချယ်ရာတွင်သာ ပါဝင်တော့ရေ။^[57]

ဥပဒေပြုရာတွင် ဖက်ဒရယ်လွှတ်တော် နန့် ပြည်နယ် လွှတ်တော်တိတွင် ဥပဒေပြုအာဏာတိကို ခွဲဝေ ရယူထားရေ။ လွှတ်တော် နှစ်ရပ် ဟိရေ ဖက်ဒရယ် ပါလီမန် တွင် အောက်လွှတ်တော် နန့် အထက်လွှတ်တော် ဖြစ်ရေ ဆီးနိတ် လွှတ်တော်ရို့ ပါဝင်ရေ။^[58] အောက်လွှတ်တော် အမတ် ၂၂၂ ဦးအား တစ်ဦးချင်း ယှဉ်ပြိုင်ရရေ မဲဆန္ဒနယ် တစ်ခုစီမှ အများဆုံး ၅ နှစ်သက်တမ်းဖြင့် ရွီးချယ် တင်မြှောက်ကတ်ရေ။ ဆီးနိတ်လွှတ်တော် အမတ် ၇၀ ဦးမှာ ၃ နှစ် သက်တမ်းဟိပြီး ၂၆ ဦးမှာ ပြည်နယ်လွှတ်တော် ၁၃ ခုမှ ရွီးချယ်၍ ကျန်ဟိရေ ၄၄ ဦးမှာ ဝန်ကြီးချုပ်ဧ ထောက်ခံချက်ဖြင့် ဘုရင်မှ ခန့်အပ်ရေ။ ^[37] ပါလီမန်မှာ ပါတီစုံ စနစ် ဟိပြီး အစိုးရမှာ မဲအများဆုံးရရေ ပါတီက ဖွဲ့စည်းခွင့် ဟိသည့်စနစ်ဖြင့် ရွီးချယ်ရေ။ လွတ်လပ်ရီးရသည့် အချိန်မှစ၍ မလေးရှားနိုင်ငံရေ ညွန့်ပေါင်း ပါတီ ၁၃ ခုဖြင့် ဖွဲ့စည်းထားရေ ဘာရီဆန် နေသျှင်နယ် ဟုခေါ်သည့် ညွန့်ပေါင်း အစိုးရမှ အုပ်ချုပ်ခရေ။^[37]^[59]

ပြည်နယ် တစ်ခုစီတွင် တစ်ခုတည်းဟိရေ ပြည်နယ် ဥပဒေပြု လွှတ်တော်ဟိပြီး အမတ်တိအား တစ်ဦးချင်းယှဉ်ပြိုင်ရရေ မဲဆန္ဒနယ်တိမှ ရွီးချယ် တင်မြှောက်ထားရေ။ ပြည်နယ် အစိုးရအား ပြည်နယ် ဝန်ကြီးချုပ်မှ ဦးဆောင်ပြီး^[37] ထိုသူမှာ လွှတ်တော်ဟိ အမတ်နီရာအများဆုံး ရရေ ပါတီမှ လွှတ်တော် အမတ် ဖြစ်ရေ။ ဆွေစဉ်မျိုးဆက် အုပ်ချုပ်သူ ဟိရေ ပြည်နယ်တွင် ဝန်ကြီးချုပ်ရေ မလေးလူမျိုး ဖြစ်ရန် လိုအပ်ပြီး နိုင်ငံတော် ဝန်ကြီးချုပ်ဧ အကြံပီးချက်ဖြင့် ပြည်နယ် အုပ်ချုပ်သူမှ ခန့်အပ်ရရေ။^[60] ပါလီမန် ရွေးကောက်ပွဲတိကို ၅ နှစ်တစ်ကြိမ် အနည်းဆုံး ကျင်းပပြီး နောက်ဆုံး ကျင်းပခရေ ရွေးကောက်ပွဲမှာ ၂၀၁၃ ခုနှစ် မေလတွင် ဖြစ်ရေ။ ^[37] အသက်၂၁ နှစ် အထက် မှတ်ပုံတင်ထားရေ မဲဆန္ဒသျှင်တိရေ အောက်လွှတ်တော် အမတ် နီရာ အတွက် ဆန္ဒမဲ ပီးပိုင်ခွင့် ဟိပြီး ပြည်နယ် အများစုတွင် ပြည်နယ် ဥပဒေပြု လွှတ်တော် အမတ်နီရာ အတွက် ဆန္ဒမဲ ပီးပိုင်ခွင့် ဟိရေ။ မဲပီးခြင်းမှာ မပီးမနေရ မဟုတ်ပေ။^[61] ဆာရာဝပ်ပြည်နယ် ရွေးကောက်ပွဲမှလွဲ၍ အစဉ်အလာအရ ပြည်နယ် ရွေးကောက်ပွဲကို ဖက်ဒရယ် ရွေးကောက်ပွဲနန့် တစ်ချိန်တည်း တပြိုင်တည်း ကျင်းပလေ့ ဟိရေ။^[57] အုပ်ချုပ်ရီး အာဏာအား ဝန်ကြီးချုပ် ဦးဆောင်ရေ အစိုးရအဖွဲ့သို့ အပ်နှင်းထားရေ။ ဝန်ကြီးချုပ်မှာ အောက်လွှတ်တော်ဧ အမတ် ဖြစ်ရဖို့ ဖြစ်ပြီး ၎င်းရေ ဘုရင်ဧ အကြံဉာဏ်ကို ရယူက ပါလီမန်ကို အုပ်ချုပ်ရဖို့ ဖြစ်ရေ။ အစိုးရ အဖွဲ့အား လွှတ်တော် နှစ်ရပ်စလုံးဟိ ရွီးချယ်ခံ ကိုယ်စားလှယ်တိ ထဲမှ ခန့်အပ်ရရေ။^[37] ဝန်ကြီးချုပ်ရေ အစိုးရအဖွဲ့ဧ ခေါင်းဆောင်ဖြစ်ရုံသာမက အစိုးရ တစ်ခုလုံးဧ ခေါင်းဆောင်လည်း ဖြစ်ရေ။ ^[57]

မလေးရှားနိုင်ငံဧ ဥပဒေမှာ အင်္ဂလိပ်ရို့ဧ ဖြတ်ထုံးဥပဒေ အပေါ်တွင် အခြီခံထားရေ။^[37] တရားစီရင်ရီး စနစ်ရေ သီအိုရီ အရ လွတ်လပ်စွာ တည်ဟိနီရေ်လည်း ၎င်းဧ လွတ်လပ်မှုမှာ မေးခွန်းထုတ်စရာ ဖြစ်နီပြီး တရားသူကြီးတိကို ရွီးချယ်ခန့်အပ်ရာတွင် တာဝန်ခံမှုနန့် ပွင့်လင်းမြင်သာမှု ကင်းမဲ့ရေ။ ^[62] တရားစီရင်ရီး စနစ်တွင် အမြင့်ဆုံး တရားရုံးမှာ ဖက်ဒရယ် တရားရုံးဖြစ်ပြီး ၎င်းဧ အောက်တွင် အယူခံ တရားရုံးနန့် တရားလွှတ်တော် ၂ ခု ဟိကာ တစ်ခုမှာ မလေးရှား ကျွန်းဆွယ် အတွက် ဖြစ်ပြီး အခြားတစ်ခုမှာ အရှေ့မလေးရှား အတွက် ဖြစ်ရေ။ မလေးရှားတွင် တော်ဝင်မိသားစုမှ စွဲဆိုရေ ပြစ်မှုတိနန့် တော်ဝင်မိသားစုသို့ စွဲဆိုရေ ပြစ်မှုတိကို ကြားနာရန် အထူး တရားရုံးတစ်ခု ဟိရေ။ လူသတ်မှု၊ အကြမ်းဖက်မှု နန့် မူးယစ်ဆီးဝါး ရောင်းဝယ်ဖောက်ကားမှု တိ အတွက် သေဒဏ် အပြစ်ပီးလေ့ဟိရေ။^[63] အများပြည်သူဆိုင်ရာ တရာရုံးတိနန့် အပြိုင်ဟိနေရေမှာ^[64] ရှာရီယာ တရားရုံးတိ ဖြစ်ပြီး ထိုတရားရုံးတိမှ မွတ်စလင်တိအား ရှာရီယာ ဥပဒေဖြင့် စီရင်လေ့ ဟိကာ^[65] မိသားစု အရီး နန့် ဘာသာရီး ကိစ္စရပ်တိ အတွက် ဖြစ်ရေ။

လူမျိုးရီးရေ နိုင်ငံရီးတွင် အဓိက အားတစ်ခု ဖြစ်ပြီး နိုင်ငံရီး ပါတီ အများစုမှာ လူမျိုးပေါ်တွင် အခြီခံကတ်ရေ။^[37] စီးပွားရီး ပေါ်လစီ အသစ် နန့် ၎င်းအား အစားထိုးရေ အမျိုးသား တိုးတက်ရီး ပေါ်လစီ အစဟိသည့် ခွဲခြားဆက်ဆံမှု ပပျောက်ရီး လုပ်ဆောင်ချက်တိမှာ မလေးရှားဧ အစပထမ နီထိုင်သူတိဟု ယူဆရေ ဘူမိပူထရ ဟုခေါ်ရေ မလေး နန့် ရှေးဦးနေ လူမျိုးတိဧ ရပ်တည်မှုအား ဘူမိပူထရ မဟုတ်သည့် မလေးတရုတ် လူမျိုးတိ နန့် မလေးကုလား လူမျိုးတိထက် ရှေ့ရောက်စီရန် အကောင်အထည်ဖော် ဆောင်ရွက်ခြင်း ဖြစ်ရေ။^[66] ထိုပေါ်လစီတိမှ ဘူမိပူထရ တိအား အလုပ်အကိုင်၊ ပညာရီး၊ ပညာသင်ဆု၊ စီးပွားရီး၊ အိမ်တိကို သက်သာစွာ ရဟိ နီထိုင်နိုင်ရီး နန့် အထောက်အပံ့ပီးထားရေ စုဆောင်းမှု စရေရို့တွင် ဦးစားပီး အခွင့်အရီး ရဟိနိုင်ရန် ဆောင်ရွက်ပီးထားရေ။ ယကေလည်းလည်း ထိုအကြောင်းကြောင့် လူမျိုး အချင်းချင်း ကြားတွင် မကျေနပ်မှုတိ ပိုပြီးကေ တိုးပွား လာခရေ။^[67] မလေးရှားတွင် လက်ဟိ ဖြစ်ပေါ်နီရေ ငြင်းခုံမှုမှာ မလေးရှား ဥပဒေ နန့် လူ့အဖွဲ့အစည်းရေ ဘာသာရီး လုံးဝ မနွယ်ဘဲ ဟိသင့်ရေ သို့မဟုတ် အစ္စလာမ် စည်းမျဉ်းတိပေါ်တွင် မူတည်သင့်ရေ ဆိုရေ ကိစ္စရပ် ဖြစ်ရေ။^[68] ပင်န်မလေးရှားအစ္စလာမ် ပါတီမှ မလေးအမျိုးသား စည်းလုံးရီး အဖွဲ့ (ယူအမ်အင်န်အို) ဧ ထောက်ခံချက်ဖြင့် ကလန်တန် ပြည်နယ် လွှတ်တော်တွင် အတည်ပြု ပြဋ္ဌာန်းလာရေ အစ္စလာမ် ရာဇဝတ်မှုဆိုင်ရာ ဥပဒေတိကို ဖက်ဒရယ် အစိုးရမှ ပိတ်ပင်ခပြီး အကြောင်းပြချက်မှာ ရာဇဝတ်မှု ဥပဒေတိရေ ဖက်ဒရယ် အစိုးရဧ တာဝန်သာ ဖြစ်ရေကြောင့် ဟူ၍ ဖြစ်ရေ။^[69]^[70]^[71]

နိုင်ငံခြားဆက်ဆံရီးနန့် စစ်ရီးကိစ္စတိ[edit | edit source]

မလေးရှားရေ အာဆီယံ အဖွဲ့ နန့် အစ္စလာမ် ပူးပေါင်း ဆောင်ရွက်ရီး အဖွဲ့ (အိုအိုင်စီ)^[72] ရို့အား စတင်တည်ထောင်ရာတွင် ပါဝင်ရေ နိုင်ငံတစ်နိုင်ငံ ဖြစ်ပြီး ကုလသမဂ္ဂ၊^[73] အာရှ-ပစိဖိတ် ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်ရီး အဖွဲ့၊^[74] ဖွံ့ဖြိုးဆဲ ၈ နိုင်ငံ ^[75] နန့် ဘက်မလိုက်လှုပ်ရှားမှု အဖွဲ့^[76]စရေ နိုင်ငံတကာ အဖွဲ့အစည်း အများအပြားတွင်လည်း အဖွဲ့ဝင် အဖြစ် ပါဝင်လျက် ဟိရေ။ မလေးရှားရေ အာဆီယံ၊ အိုအိုင်စီ နန့် ဘက်မလိုက် လှုပ်ရှားမှု အဖွဲ့ရို့ဧ အလှည့်ကျ ဥက္ကဋ္ဌ အဖြစ် ယခင်က ဆောင်ရွက်ခဖူးရေ။^[37] ဗြိတိသျှကိုလိုနီ ဖြစ်ခဖူးအတွက်နန့် ဓနသဟာယ နိုင်ငံတိ အဖွဲ့တွင်လည်း ပါဝင်ရေ။^[77] ကွာလာလမ်ပူမြို့ရေ ၂၀၀၅ ခုနှစ်တွင် ပထမဆုံး အရှေ့အာရှ ထိပ်သီး အစည်းအဝီးပွဲကို လက်ခံကျင်းပရာ နီရာ ဖြစ်ခရေ။^[78]

မလေးရှားနိုင်ငံဧ နိုင်ငံခြားရီး ပေါ်လစီမှာ ကြားနေဝါဒ အပေါ်တွင် အခြီခံထားပြီး နိုင်ငံအားလုံးအား မည်သည့်နိုင်ငံရီး စနစ်ကို ကျင့်သုံးရေ ဖြစ်စေ ငြိမ်းချမ်းစွာ အတူယှဉ်တွဲ နီထိုင်နိုင်ရန် ရည်ရွယ်ရေ။^[79] အစိုးရရေ အရှေ့တောင် အာရှ လုံခြုံရီး နန့် တည်ငြိမ်အေးချမ်းရီးကို အဓိက အရီးအကြီးဆုံး အချက် အဖြစ် ဦးစားပီး ဆောင်ရွက်ပြီး^[78] ဒေသအတွင်း အခြားရေ နိုင်ငံတိနန့် ဆက်ဆံရီး ပိုပြီးကေ ကောင်းမွန်လာစီရန် ကြိုးစား လုပ်ဆောင်ရေ။ သမိုင်းကြောင်း အရ ပြန်ကြည့်မည် ဆိုကေ အစိုးရမှ မလေးရှားနိုင်ငံအား တိုးတက်ရေ အစ္စလာမ်နိုင်ငံ တစ်နိုင်ငံ အဖြစ် ပုံဖော်ရန် ကြိုးစားခပြီး အစ္စလာမ် နိုင်ငံတိ နန့် ဆက်ဆံရီး ခိုင်မာလာစီရန် လုပ်ဆောင်ခရေ။^[78] မလေးရှား ပေါ်လစီဧ ပြင်းထန်ရေ သက်ဝင်ယုံကြည်မှုမှာ နိုင်ငံဧ အချုပ်အခြာ အာဏာ တည်မြဲရီး နန့် ပြည်တွင်းကိစ္စရပ်တိတွင် မိမိဘာသာ ထိန်းချုပ်မှု ရနိုင်စေရီးရို့ ဖြစ်ကတ်ရေ။

နယ်မြေရီးရာ အငြင်းပွားမှု ပြဿနာတိအတွက် အစိုးရမှ ဖြေသျှင်းသည့် ပေါ်လစီမှာ လက်တွိ့ဝါဒ အပေါ်တွင် အခြီခံထားပြီး အငြင်းပွားမှုတိကို နည်းလမ်း အမျိုးမျိုးဖြင့် ဖြေသျှင်းလေ့ဟိကာ အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ တရားရုံးမှ ဖြေသျှင်းခြင်း^[80] စရေရို့ပါဝင်ရေ။ စပရက်ထလီ ကျွန်းတိဧ ပိုင်ဆိုင်မှုမှာ ဒေသအတွင်း နိုင်ငံအများအပြားကြားတွင် ဖြစ်ပေါ်လျက် ဟိပြီး တောင်တရုတ်ပင်လယ်ဧ နီရာ အများစုကို တရုတ်မှ ပိုင်ဆိုင်ကြောင်း ကြေညာခရေ။ မလေးရှားဧ အိမ်နီးချင်းတိ ဖြစ်ကတ်ရေ ဗီယက်နမ် နန့် ဖိလစ်ပိုင်ရို့ကဲ့သို့ တရုတ်နန့် အငြင်းပွားမှုကို မလေးရှားမှ ရှောင်ရှားခရေကို သမိုင်းတွင် တွိ့ရရေ။^[81] ယကေလည်းလည်း တရုတ်သင်္ဘောတိ မလေးရှား ရေပိုင်နက်အတွင်း ကျူးကျော်ဝင်ရောက်လာပြီးနောက် ^[82] မလေးရှားရေ တရုတ်ကို ရှုံ့ချရာတွင် တက်ကြွစွာ လုပ်ဆောင်လာခရေ။^[83]^[84] ဘရူနိုင်း နန့် မလေးရှားရို့ရေ ၂၀၀၉ ခုနှစ်မှစ၍ တစ်ဦးဧ နယ်မြေအား အခြားတစ်ဦးမှ ပိုင်ဆိုင်ကြောင်း တောင်းဆိုခြင်းကို အဆုံးသတ်ရန် ကြေညာခပြီး ရေပိုက်နက် နယ်နိမိတ်နန့် ပတ်သက်ရေ ကိစ္စရပ်တိကို ဖြေသျှင်းရန် သဘောတူညီခရေ။^[85] ဖိလစ်ပိုင် အနေနန့် ငုပ်လျှိုးနီရေ ဆာဘား အရှေ့ပိုင်းကို ပိုင်ဆိုင်ကြောင်း တောင်းဆိုမှု ဟိရေ။^[86] စင်ကာပူမှ ပင်လယ်ကို ရေဖို့၍ ကုန်းမြေတိ တည်ဆောက်ခြင်းကြောင့် တင်းမာမှုကို ပိုပြီးကေတိုးပွား လာစီခရေ။^[87] အင်ဒိုနီးရှား နန့်လည်း ရေပိုင်နက် နန့် ကုန်းမြေ နယ်နိမိတ် အငြင်းပွားမှုရို့ တဖဲ့ချေမျှ ဟိရေ။^[86]^[88]

မလေးရှားရေ အစ္စရီးနိုင်ငံအား မည်သည့်အခါကမျှ အသိအမှတ် မပြုခသည့် အပြင် သံတမန် ဆက်ဆံရီးလည်း မဟိခပေ။^[89] ယင့်ချင့်အပြင် အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ ရာဇဝတ် တရားရုံးအား အစ္စရီးရို့မှ ဂါဇာဖလော်တီလာ စီးနင်းမှု အတွက် အရီးယူရန် တောင်းဆိုခဖူးရေ။^[90] မလေးရှား အနေနန့် ပါလက်စတိုင်းနိုင်ငံနန့် ငြိမ်းချမ်းရီး သဘောတူညီချက် ရဟိပြီးမှာသာ အစ္စရီးနိုင်ငံ နန့် တရားဝင် ဆက်ဆံရီး ဆောင်ရွက်မည်ဟု ပြောကြားခပြီး ထို့အတွက်ကြောင့် နှစ်ဖက်စလုံးအား အဖြေကို အမြန်ဆုံး ယှာဖွီရန် တိုက်တွန်းခရေ။^[89]^[91]^[92] မလေးရှား ငြိမ်းချမ်းရီး ထိန်းသိမ်းရီး တပ်ဖွဲ့တိရေ ကွန်ဂို၊ အီရန်-အီရတ်၊ နမီးဘီးယား၊ ဘော့စနီးယား နန့် ဟာဇီဂိုးဗီးနား၊ ဆိုမာလီယာ၊ အရှေ့တီမော နန့် လက်ဘနွန် အစဟိရေ ကုလသမဂ္ဂဧ ငြိမ်းချမ်းရီး ထိန်းသိမ်းရီး အထူးတာဝန် အများအပြားတွင် ပါဝင် ပံ့ပိုးကူညီ ဆောင်ရွက်ပီးခဖူးရေ။^[37]^[93]

မလေးရှား စစ်တပ်တွင် အခွဲ ၃ ခု ဟိပြီး တော်ဝင် မလေးရှား ရေတပ်၊ မလေးရှား ကြည်းတပ်နန့် တော်ဝင် မလေးရှား လေတပ် ရို့ ဖြစ်ကတ်ရေ။ စစ်မှုမထမ်းမနေရ အမိန့် မဟိဘဲ စစ်တပ်သို့ မိမိဆန္ဒဖြင့် ဝင်ရောက်လိုပါက အသက် ၁၈ နှစ် ပြည့်ရဖို့ ဖြစ်ရေ။ စစ်တပ်ရေ နိုင်ငံ ဂျီဒီပီဧ ၁.၅% ကို သုံးစွဲပြီး လူအင်အားဧ ၁.၂၃% ကို အသုံးချထားရေ။^[94]

အင်အားဟိ နိုင်ငံ ၅ ခု ဧ ကာကွယ်ရီး အစီအစဉ်မှာ ဒေသအတွင်း လုံခြုံရီးအတွက် ပဏာမ ခြေလှမ်းတစ်ခု ဖြစ်ပြီး နှစ် ၄၀ နီးပါးခန့် သက်တမ်း ဟိခပြီ ဖြစ်ရေ။ ထိုအစီအစဉ်တွင် မလေးရှား၊ စင်ကာပူ၊ ဩစတြေးလျ၊ နယူးဇီလန် နန့် ယူနိုက်တက် ကင်းဒမ်းရို့ ပူးပေါင်း၍ စစ်ရီး လေ့ကျင့်မှုတိ ပြုလုပ်ခြင်း ပါဝင်ရေ။^[95] ဘရူနိုင်း^[96]၊တရုတ်၊^[97]အင်ဒိုနီးရှား^[98] နန့် အမေရိကန်ပြည်ထောင်စု^[99] ရို့နန့်လည်း ပူးပေါင်းလေ့ကျင့်မှုတိ စစ်ရီးဗျူဟာ စမ်းသပ်မှုတိကို တွဲဖက် လုပ်ဆောင်ခရေ။ မလေးရှား၊ ဖိလစ်ပိုင်၊ ထိုင်း နန့် ဗီယက်နမ် ရို့အနေနန့် လုံခြုံရီး တပ်ဖွဲ့တိပူးပေါင်း၍ လေ့ကျင့်ခြင်းဖြင့် ပင်လယ်ရေပိုင်နက်အား လုံခြုံစေပြီး တရားမဝင် ကျူးကျော်ဝင်ရောက်နီထိုင်မှု၊ ပင်လယ်ဓားပြမှု၊ မှောင်ခိုမှုတိကို ဖြေသျှင်းနိုင်ရန် သဘောတူ ထားရေ။^[100]^[101]^[102] မွတ်စလင် ဒေသဖြစ်ရေ ဖိလစ်ပိုင် တောင်ပိုင်း^[103] နန့် ထိုင်းနိုင်ငံ တောင်ပိုင်း^[104]ရို့တွင် တွင် အစွန်းရောက် စစ်သွေးကြွတိဧ လုပ်ဆောင်ချက်တိရေ မလေးရှားသို့ လျှံထွက် ရောက်ဟိလာမည်ကို စိုးရိမ်မှုတိ ဟိနီကတ်ရေ။

ပြည်နယ်တိ[edit | edit source]

မလေးရှားရေ ပြည်နယ် ၁၃ ခုနန့် ဖက်ဒရယ် နယ်မြေ ၃ ခု ပါဝင်ရေ ဖက်ဒရီးသျှင်း တစ်ခုဖြစ်ရေ။^[105] ၎င်းရို့ကို ဒေသ ၂ ခု ခွဲထားပြီး ပြည်နယ် ၁၁ ခုနန့် ဖက်ဒရယ်နယ်မြေ ၂ ခုမှာ မလေးရှား ကျွန်းဆွယ်ပေါ်တွင် ဟိပြီး အခြား ပြည်နယ် ၂ ခုနန့် ဖက်ဒရယ် ဒေသ တစ်ခုမှာ အရှေ့မလေးရှားတွင် ဟိရေ။ ပြည်နယ်တိကို ခရိုင်တိအဖြစ် ပိုင်းခြားထားပြီး ခရိုင်တိကို မူကင်မ်ဟုခေါ်ရေ ဒေသ တိ အဖြစ် ထပ်မံ ပိုင်းခြားထားရေ။ ဆာဘားနန့် ဆာရာဝပ်တွင်မူ ခရိုင်တိကို တိုင်းတိ အဖြစ် ပေါင်းစည်းထားရေ။^[106]

ပြည်နယ်တိ အတွက် အုပ်ချုပ်ရီး ကိစ္စတိကို ဖက်ဒရယ်အစိုးရ နန့် ပြည်နယ် အစိုးရတိ မျှဝေထားပြီး ၎င်းရို့တွင် ကွဲပြားခြားနားရေ ဩဇာအာဏာ အသီးသီးဟိရေ။ ဖက်ဒရယ် နယ်မြေတိ အတွက်မူ ဖက်ဒရယ် အစိုးရမှ တိုက်ရိုက်အုပ်ချုပ်ရေ။ အောက်ပိုင်းမှ အုပ်ချုပ်ရီး ကိစ္စရပ်တိကို ဒေသခံ အာဏာပိုင်တိမှ လုပ်ဆောင်ကတ်ပြီး မြို့တော် ကောင်စီ၊ ခရိုင်ကောင်စီ၊ မြူနီစီပါယ် ကောင်စီ စရေရို့ ပါဝင်ကာ အချို့ရေ ကိစ္စရပ်တိကို ဆောင်ရွက်ရန် အတွက် အတွက် ဥပဒေမှ ခွင့်ပြုထားရေအဖွဲ့အစည်းတိကို ဖက်ဒရယ် အစိုးရနန့် ပြည်နယ် အစိုးရ ရို့မှ ဖွဲ့စည်းနိုင်ရေ။^[107] ဖက်ဒရယ် ဖွဲ့စည်းပုံ အခြီခံ ဥပဒေ အရ ဖက်ဒရယ် နယ်မြေ ပြင်ပဟိ ဒေသခံ အာဏာပိုင်တိရေ ပြည်နယ် အစိုးရဧ စီရင်ပိုင်ခွင့်အောက်တွင်သာ ဟိကေလည်း^[108] လက်တွိ့တွင်မူ ဖက်ဒရယ် အစိုးရမှ ပြည်နယ် အစိုးရဧ ကိစ္စရပ်တိကို ဝင်ရောက်စွက်ဖက်ခြင်းတိ ဟိရေ။^[109] ဒေသခံ အာဏာပိုင်အဖွဲ့ ၁၄၄ ခု ဟိပြီး မြို့တော်ကောင်စီ ၁၁ခု၊ မြူနီစီပါယ်ကောင်စီ ၃၃၃ ခုနန့် ခရိုင်ကောင်စီ ၉၇ ခု ရို့ ဖြစ်ကတ်ရေ။^[110]

ပြည်နယ် ၁၃ ခုမှာ သမိုင်းတွင် ဟိခရေ မလေး ဘုရင်နိုင်ငံ ၁၃ ခုပေါ်တွင် အခြီခံထားရေ။ ကျွန်းဆွယ်ပေါ်ဟိ ပြည်နယ် ၁၁ ခု ထဲမှ မလေးပြည်နယ်တိဟု သိကတ်ရေ ၉ ခုရေ တော်ဝင်မိသားစုကို ဆက်လက် လက်ခံခကတ်ရေ။ ဘုရင်အား ထို အုပ်ချုပ်သူ ၉ဦးထဲမှ တစ်ဦးအား ကျန်သူတိမှ ၅ နှစ် သက်တမ်း တာဝန်ထမ်းဆောင်ရန် ရွီးချယ်ကတ်ရေ။ ^[37] ဘုရင်မှ အုပ်ချုပ်သူ ကင်းမဲ့လားရေ ပြည်နယ်အား အုပ်ချုပ်ရန် အတွက် ၄ နှစ် သက်တမ်း ဟိရေ ဘုရင်ခံအား ထိုပြည်နယ် ဝန်ကြီးချုပ်နန့် တိုင်ပင်ပြီးနောက် ခန့်အပ်လေ့ ဟိရေ။ ပြည်နယ် တစ်ခုချင်းစီတွင် တစ်ခုတည်းဟိရေ ဥပဒေပြု လွှတ်တော် တစ်ခု နန့် ကိုယ်ပိုင် ဖွဲ့စည်းပုံ အခြီခံ ဥပဒေ ဟိရေ။^[111] ဆာဘား နန့် ဆာရာဝပ်ရို့တွင် အခြား ပြည်နယ်တိထက် ကိုယ်ပိုင် အုပ်ချုပ်ခွင့် ပိုဟိပြီး သီးခြား လူဝင်မှု ကြီးကြပ်ရီး ပေါ်လစီ နန့် ထိန်းချုပ်မှုရို့အပြင် သီးသန့် နီထိုင်ခွင့် သတ်မှတ်ချက်ရို့မှာ ထူးခြားချက်တိ ဖြစ်ကတ်ရေ။.^[112]^[113]^[114] ပြည်နယ်နန့် သက်ဆိုင်ရေ ကိစ္စရပ်တိတွင် ဖက်ဒရယ် အဆင့်မှ ဝင်ရောက်စွက်ဖက်ခြင်း၊ ဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်မှု မဟိခြင်း၊ ရေနံအတွက် အခွန်ဆောင်ရခြင်း နန့် ပတ်သက်ရေ အငြင်းပွားမှုတိ စသည့်ရို့ကြောင့် မကြာမကြာ ဆိုပိုင်ပင် ဂျဟိုး၊ ကလန်တန်၊ ဆာဘား နန့် ဆာရာဝပ် အစဟိရေ ပြည်နယ်တိဧ ခေါင်းဆောင်တိမှ ခွဲထွက်မည်ဟု ကြေညာလေ့ ဟိကေလည်း နောက်ဆက်တွဲ ဆောင်ရွက်ချက်တိ မဟိပိုင် လွတ်လပ်ရီး အတွက် အမှန်တကယ် လှုပ်ရှားမျိုးလည်း မဟိပေ။^[115]^[116]^[117]

ပထဝီနန့် ရာသီဥတု[edit | edit source]

မလေးရှားနိုင်ငံရေ ကမ္ဘာပေါ်တွင် စုစုပေါင်း ကုန်းမြေ ဧရိယာ အားဖြင့် ၆၆ ခုမြောက် အကြီးဆုံးရေ နိုင်ငံ ဖြစ်ပြီး စုစုပေါင်း မြေဧရိယာ အားဖြင့် ၁၂၇,၂၆၄ စတုရန်းမိုင် (၃၂၉,၆၁၃ စတုရန်း ကီလိုမီတာ) ဟိရေ။ အနောက်မလေးရှားတွင် ထိုင်းနိုင်ငံ နန့် ကုန်းမြေ နယ်နိမိတ်ခြင်း ထိစပ်လျက် ဟိပြီး အရှေ့မလေးရှားတွင် အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံ နန့် ဘရူနိုင်းနိုင်ငံ ရို့နန့် ကုန်းမြေ နယ်နိမိတ်ခြင်း ထိစပ်လျက် ဟိရေ။^[118] စင်ကာပူနိုင်ငံ နန့် ကျဉ်းမြောင်းရေ တာရိုးလမ်း တစ်ခု နန့် တံတားဖြင့် ဆက်သွယ်ထားရေ။ ဗီယက်နမ်နိုင်ငံ^[119]၊ ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံ ရို့နန့် ပင်လယ် ရေပိုင်နက်ချင်း ထိစပ်လျက် ဟိရေ။.^[120] ကုန်းမြေ နယ်နိမိတ်တိမှာ ပါလစ်မြစ်၊ ဂိုလော့မြစ် နန့် ပဂါလာယန် တူးမြောင်း အစဟိရေ ကြီးမားရေ ဘူမိဗေဒဆိုင်ရာ သွင်ပြင်လက္ခဏာတိနန့် ပိုင်းခြားထားကေလည်း ပင်လယ်ရေပိုင်နက် သတ်မှတ်ချက်တိမှာ အချေအတင် ငြင်းခုံဆဲပင် ဖြစ်ရေ။.^[118] ဘရူနိုင်းနိုင်ငံရေ မလေးရှားနိုင်ငံ အတွင်း နိုင်ငံခြားမြေ ဝန်းရံနယ် ဖြစ်လုနီးပါး တည်ဟိပြီး^[121] ဆာရာဝပ် ပြည်နယ်မှ ဘရူနိုင်းနိုင်ငံအား နှစ်ပိုင်းပိုင်းထားရေ။ မလေးရှားရေ အာရှကုန်းမကြီး နန့် မလေးကျွန်းစုတိ ပေါ်တွင် နယ်နိမိတ် ဟိရေ တစ်ခုတည်းရေ နိုင်ငံ ဖြစ်ရေ။^[122] တောင်ဘက်ပိုင်း ဂျဟိုးပြည်နယ်တွင် တည်ဟိရေ တန်ဂျွန် ပီရိုင်းမှာ အာရှတိုက်ဧ တောင်ဘက် အစွန်ဆုံး ထိပ်စွန်းတစ်ခု ဖြစ်ရေ။^[123] စူမားတြားကျွန်းနန့် မလေးကျွန်းဆွယ် ကြားတွင် တည်ဟိရေ မလက္ကာရေလက်ကြားမှာ ကမ္ဘာ့ ကူးသန်းရောင်းဝယ်ရီးအတွက် အရီးအကြီးဆုံးရေ လမ်းတစ်ခု ဖြစ်ပြီး ကမ္ဘာ့ကုန်သွယ်မှုဧ ၄၀ ရာခိုင်နှုန်းကျော် ဖြတ်သန်း လားလာလျက် ဟိရေ။^[124]

မလေးရှားနိုင်ငံဧ အစိတ်အပိုင်း နှစ်ခုကို တောင်တရုတ်ပင်လယ်မှ ပိုင်းခြားထားပြီး ကျွန်းဆွယ် မလေးရှားနန့် အရှေ့မလေးရှားဒေသရို့ရေ အလွန်တူညီရေ ရှုခင်းတိ ဟိကြကာ ကမ်းရိုးတန်း လွင်ပြင်တိမှ တောင်ကုန်းတိ တောင်တန်းတိသို့ မြင့်တက်လားသည့် မြေမျက်နှာသွင်ပြင်မျိုး ဟိရေ။^[118] မလေးရှား ကျွန်းဆွယ်တွင် မလေးရှား ကုန်းမြေဧ ၄၀ ရာခိုင်နှုန်းမျှ ၌ပါဝင်ပြီး ^[122] မြောက်မှ တောင်သို့ ၄၃၀မိုင် (၇၄၀ ကီလိုမီတာ) မျှ သွယ်တန်းလျက် ဟိကာ အကျယ်ဆုံးနီရာတွင် ၂၀၀မိုင် (၃၂၂ ကီလိုမီတာ)မျှ ကျယ်ဝန်းရေ။^[125] အရှေ့ဘက် ကမ်းရိုးတန်း နန့် အနောက်ဘက် ကမ်းရိုးတန်းကြားတွင် တီတီဝန်ဆာ တောင်ကုန်းတိဖြင့် ပိုင်းခြား ထားပြီး^[126] အမြင့်ဆုံး နီရာဖြစ်ရေ ကော်ဗူတောင်တွင် ၇,၁၆၂ပေ( ၂,၁၈၃ မီတာ) မျှ မြင့်တက်လားကာ^[127] တောင်ကုန်းတိဧ တစ်စိတ်တပိုင်းမှာ ကျွန်းဆွယ်ဧ အလယ်ပိုင်းသို့ သွယ်တန်း ဆင်းသက် လားကတ်ရေ။^[122] တောင်ကုန်းတိမှာ သစ်တောတိ ထူထပ်စွာ ဟိကတ်ပြီး^[128] ဂရက်နိုက် တိနန့် အခြား မီးသင့်ကျောက်တိဖြင့် အဓိကအားဖြင့် ဖွဲ့စည်းထားရေ။ အများစုမှာ တိုက်စားခံခရပြီး ဖြစ်အတွက်နန့် ကာ့စ် ကုန်းမြေပြင် အသွင် ဖြစ်နီကတ်ရေ။^[122] ထိုတောင်ကုန်းတိရေ မလေးရှား ကျွန်းဆွယ်ဟိ မြစ်တိဧ မြစ်ဖျားခံရာ ဒေသဖြစ်ရေ။^[128] ကျွန်းဆွယ်ကို ဝန်းရံထားရေ ကမ်းရိုးတမ်း လွင်ပြင်တွင် အကျယ်ဆုံး နီရာ၌ ၃၁ မိုင် (၅၀ ကီလိုမီတာ) ဟိ၍ ကျွန်းဆွယ် ကမ်းရိုးတန်း အရှည်မှာ ၁,၂၀၀မိုင် (၁,၉၃၁ ကီလိုမီတာ) ရှည်လျားကေလည်း သင်္ဘောဆိပ်ကမ်းတိမှာ အနောက်ဘက်ခြမ်းတွင် သာ ဟိရေ။^[125]

ဘော်နီယိုကျွန်းပေါ်ဟိ အရှေ့မလေးရှားတွင် ကမ်းရိုးတန်း အရှည်အားဖြင့် ၁,၆၂၀မိုင် (၂,၆၀၇ ကီလိုမီတာ) ရှည်လျားရေ။^[118] ထိုဒေသအား ကမ်းရိုးတန်း ဒေသသ၊ တောင်ကုန်းနန့် ချိုင့်ဝှမ်းတိ၊ တောင်ကုန်း ထူထပ်ရေ အတွင်းပိုင်း ဟူ၍ ပိုင်းခြား ထားရေ။^[122] ခရော့ကာ တောင်တန်းတိရေ ဆာရာဝပ်မှ မြောက်ဘက်သို့ သွယ်တန်းလားပြီး^[122] ဆာဘားပြည်နယ် နန့် နယ်နိမိတ် အဖြစ် တည်ဟိရေ။ ထိုဒေသမှာ ၁၃,၄၃၅ ပေ (၄,၀၉၅ မီတာ) မြင့်ရေ ကင်နာဘာလူးတောင် တည်ဟိရာ နီရာ ဖြစ်ပြီး^[129]^[130] မလေးရှားဧ အမြင့်ဆုံးတောင်လည်း ဖြစ်ရေ။ ကင်နာဘာလူးတောင်ရေ ကင်နာဘာလူး အမျိုးသား ဥယျာဉ် အတွင်း တည်ဟိပြီး မလေးရှားနိုင်ငံ အတွင်းဟိ ယူနက်စကို ကမ္ဘာ့ အမွေခံ နီရာ ၄ ခု တွင် တစ်ခုဖြစ်အတွက်နန့် ထိန်းသိမ်းစောင့်ရှောက်ထားရေ ဒေသဖြစ်ရေ။ ^[131]ဆာရာဝပ်တွင် ကမ္ဘာ့အကြီးဆုံး ဂူ ဖြစ်ရေ မူလူးဂူတိ ဟိကာ ကမ္ဘာ့အမွေခံ နီရာ တစ်ခု ဖြစ်ရေ ဂူနန်မူလူး အမျိုးသား ဥယျာဉ် အတွင်းတွင် တည်ဟိရေ။^[122]

မလေးရှားဧ အပိုင်း ၂ ပိုင်း ကြားထဲတွင် ကျွန်း အများအပြား ဟိပြီး အကြီးဆုံး ကျွန်းမှာ ဘန်ဂီကျွန်းတိ ဖြစ်ရေ။^[132] ဒေသဧ ရာသီဥတုမှာ အီကွေတာ ရာသီဥတုဖြစ်ပြီး နှစ်စဉ် ဧပြီလမှ အောက်တိုဘာလ အတွင်း အနောက်တောင် အရပ်မှ ၊ အောက်တိုဘာမှ ဖေဖော်ဝါရီ အတွင်း အရှေ့မြောက် အရပ်မှ မုတ်သုံလေတိ တိုက်ခတ်ရေ။^[125] ဝန်းရံထားရေ သမုဒ္ဒရာတိကြောင့် အပူချိန်မှာ သင့်တင့်မျှတရေ။^[122] စိုထိုင်းဆမှာ ပုံမှန်အားဖြင့် မြင့်မားပြီး နှစ်စဉ် မိုးရေချိန်မှာ ၉၈ လက်မ (၂၅၀ စင်တီမီတာ) မျှ ဟိရေ။^[125] ကျွန်းဆွယ် ဒေသ နန့် အရှေ့မလေးရှားရို့တွင် ရာသီဥတုမှာ ကွာခြားပြီး ကျွန်းဆွယ်ပေါ်ဟိ ရာသီဥတုမှာ ကုန်းမကြီးမှ လေတိုက်ခတ်မှုတိမှ တိုက်ရိုက် သက်ရောက်မှု ဟိကာ ၎င်းနန့် ဆန့်ကျင်စွာ အရှေ့ပိုင်းတွင်မူ ပင်လယ်ပြင်နန့်ပိုပြီးကေ နီးစပ်ရေ ရာသီဥတုမျိုး ဟိရေ။ နိုင်ငံတွင်း ရာသီဥတုကို ဒေသ ၃ ခု ခွဲခြားနိုင်ပြီး ကုန်းမြင့်ပိုင်း၊ မြေနိမ့်ပိုင်း နန့် ကမ်းရိုးတန်း ရာသီဥတုရို့ ဖြစ်ကတ်ရေ။ ရာသီဥတု ပြောင်းလဲခြင်းမှ ပင်လယ်ရေမျက်နှာပြင် အမြင့် နန့် မိုးရွာကျမှုရို့ကို သက်ရောက်မှု ဟိနိုင်ပြီး ရေကြီးမှု ဖြစ်နိုင်ခြေ ပိုပြီးကေ တိပြားလာကာ ထို့အတွက်ကြောင့် မိုးခေါင်ရေရှားခြင်းနန့် ကြုံရနိုင်သည့် အလားအလာ ဟိရေ။^[122]

ဇီဝမျိုးကွဲတိ[edit | edit source]

မလေးရှားနိုင်ငံရေ ၁၉၉၃ ခုနှစ် ဇွန်လ ၁၂ ရက်တွင် ဇီဝဗေဒဆိုင်ရာ မျိုးကွဲတိ နန့် ပတ်သက်သည့် အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ သဘောတူညီချက်အား လက်မှတ်ရေထိုးခပြီး ၁၉၉၄ ခု ဇွန်လ ၂၄ ရက်မှ စ၍ စာချုပ် အဖွဲ့ဝင် နိုင်ငံ တစ်နိုင်ငံ ဖြစ်လာခရေ။^[133] ယပြီးနောက်တွင် တစ်နိုင်ငံလုံးဆိုင်ရာ ဇီဝမျိုးကွဲတိ ဆိုင်ရာ မဟာဗျူဟာ နန့် ရှေ့လုပ်ငန်းစဉ်ရို့ကို ထုတ်ပြန်ခပြီး ညီလာခံတွင် ၁၉၉၈ ခု ဧပြီလ ၁၆ ရက်တွင် တင်သွင်းခရေ။^[134] မလေးရှား နိုင်ငံရေ မက်ဂါ အဆင့်ဟိအောင် အလွန်အမင်း ကွဲပြားခြားနာမှုတိ ဟိပြီး မျိုးစိတ်တိ အမြောက်အမြား ဟိသကဲ့သို့ ဒေသအတွင်း၌ သာတွိ့ရရေ မျိုးစိတ်တိလည်း အလွန်တိပြားရေ။^[135] ကမ္ဘာပေါ်ဟိ သတ္တဝါမျိုးစိတ်တိဧ ၂၀ ရာခိုင်နှုန်းမျှ ဟိမည်ဟု ခန့်မှန်းရရေ။^[136] ဒေသအတွင်း၌ သာ တွိ့ရရေ မျိုးစိတ်တိကို ဘော်နီယိုကျွန်း တောင်ကုန်းတိဟိ အမျိုးမျိုး ကွဲပြားရေ သစ်တောတိတွင် တွိ့ရပြီး မျိုးစိတ် တစ်ခုနန့် တစ်ခုအား မြေနိမ့်ပိုင်း သစ်တောတိဖြင့် သီးသန့် ပိုင်းခြားထားသည့် ပမာ ဖြစ်နီရေ။^[122] နိုင်ငံ အတွင်း နို့တိုက်သတ္တဝါ မျိုးစိတ်ပေါင်း ၂၁၀ ခန့်မျှ ဟိရေ။^[129] ငှက်မျိုးစိတ်ပေါင်း ၆၂၀ ကျော်ကိုလည်း မလေးရှား ကျွန်းဆွယ်ပေါ်တွင် မှတ်တမ်းတင်ထားပြီး^[136] အများစုမှာ ထိုဒေသဟိ တောင်ကုန်းတိ၌သာ တွိ့ရရေ။ ယင့်ချင့်အပြင် မလေးရှား ဘော်နီယို တွင်လည်း ထိုဒေသတွင်သာ တွိ့ရရေ ငှက်မျိုးစိတ် အမြောက်အမြား ဟိရေ။ ^[122] တွားလားသတ္တဝါ မျိုးစိတ် ၂၅၀ ကျော်ကို တွိ့ရပြီး မျိုးစိတ် ၁၅၀ ကျော်မှာ မြွေမျိုးစိတ်တိ ဖြစ်ကတ်ပြီး^[137] ၈၀ ကျော်မှာ ပုတ်သင်ညိုနန့် ဖွတ်ကဲ့သို့ မျိုးစိတ်တိ ဖြစ်ကတ်ရေ။^[129] ဖားမျိုးစိတ် ၁၅၀ ခန့် ဟိပြီး^[129] ပိုးမွှားမျိုးစိတ် ထောင်ပေါင်းများစွာ ဟိရေ။^[129] မလေးရှားဧ သီးသန့် စီးပွားရီး ဇုံမှာ ကုန်းမြေ ဧရိယာထက် ၁ဆခွဲမျှ ပိုပြီးကေ ကျယ်ဝန်းပြီး^[138] ၎င်းဧ အချို့ရေ ရေ နီရာတိမှာ ဇီဝမျိုးကွဲတိအတွက် ထင်ရှားရေ နီရာ ဖြစ်သည့် သန္တာတြိဂံ ဒေသတွင် တည်ဟိရေ။ ^[139] ဆီပါဒန်ကျွန်း အနီးဟိ ရေမှာ ကမ္ဘာပေါ်တွင် ဇီဝမျိုးကွဲ အစုံဆုံး ရေနီရာ ဖြစ်ရေ။^[136] အရှေ့မလေးရှားနန့် နယ်နိမိတ်ဖြစ်ရေ ဆူလူးပင်လယ်မှာ ဇီဝမျိုးကွဲတိ အတွက် ထင်ရှားရေ နီရာ ဖြစ်ပြီး သန္တာမျိုးစိတ် ၆၀၀ ခန့် နန့် ငါးမျိုးစိတ် ၁၂၀၀ ခန့် ဟိရေ။^[140] မလေးရှား ကျောက်ဂူတိဧ ထူးခြားရေ ဇီဝမျိုးကွဲပုံမှာ ကမ္ဘာတဝှမ်းဟိ ဂေဟကမ္ဘာလှည့် ခရီးလားတိကို အမြဲပင် စွဲဆောင်လျက် ဟိရေ။^[141]

မလေးရှားတွင် မှိုမျိုးစိတ်ပေါင်း ၄,၀၀၀ ခန့် ဟိပြီး သစ်ကပ်မှော် ဖြစ်ပွားစေရေ မျိုးစိတ်တိလည်း ပါဝင်ရေ။ မလေးရှားဟိ မျိုးစိတ် အမြောက်အမြားဟိရေ မှိုအစုအဝီး နှစ်ခုတွင် အက်စ်ကိုမိုင်ကိုတာ နန့် ၎င်းရို့ဧ လိင်မဲ့အခြီအနေအား အချို့ရေ တည်ဟိရာ နီရာ (သစ်ဆွေးတိ၊ ပင်လယ်နန့် ရေချို ဂေဟစနစ်တိ တွင် အချို့အပင်တိဧ ကပ်ပါးတိ အဖြစ်လည်းကောင်း၊ ဇီဝအားဖြင့် ဆွေးမြေ့ပျက်စီးမှုတွင် အထောက်အကူ ပီးရေ ပစ္စည်းတိ အဖြစ်လည်းကောင်း) ရို့တွင် ဆန်းစစ်လေ့လာခပြီး အခြားရေ တည်ဟိရာ နီရာတိ (အတွင်းကပ်ပါးတိ အဖြစ် မြေကြီးထဲတွင် လည်းကောင်း၊ တိရစ္ဆာန် အညစ်အကြေးတိတွင် လည်းကောင်း၊ လူနန့် တိရစ္ဆာန်ရို့တွင် ရောဂါဖြစ်စေနိုင်ရေ ပစ္စည်းတိ အဖြစ်လည်းကောင်း) တွင်မူ ဆန်းစစ် လေ့လာခြင်း မပြုရသေးပေ သို့မဟုတ် တဖဲ့ချေနီပြီးကေ ပြုရသေးရေ။ ဘာစီဒီယို မိုင်ကိုတာ ရို့ကိုမူ တစ်စိတ်တစ်ပိုင်းနီပြီးကေ လေ့လာဆန်းစစ်ခပြီး ဘရက်ကက်မှိုတိတွင် လည်းကောင်း၊ မှိုပွင့်တိ နန့် တုတ်ဒ်စတူးလ်တိတွင် လည်းကောင်း လေ့လာခပြီး မလေးရှား ရပ်စ် နန့် စမတ် မှိုတိ အကြောင်းကိုမူ အလွန်ပင် နည်းပါးစွာ သိဟိသေးရေ။ မလေးရှားဟိ မှို မျိုးစိတ် အမြောက်အမြားကို မှတ်တမ်းတင်ရခြင်း မဟိသေး ဆိုရေ အချက်မှာ သံသယ ဖြစ်ဖွယ်ရာ မဟိပေ။ အသစ် ထပ်မံ တွိ့ဟိမည့် မှိုတိရေ သိပ္ပံပညာအတွက် အသစ်ဖြစ်မည်ဟု မှန်းဆ နိုင်လီရေ။ ^[142]

မလေးရှားဧ ၃ ပုံ ၂ ပုံ ခန့်မှာ သစ်တောတိဖြင့် ဖုံးလွှမ်းလျက် ဟိပြီး ^[125] အချို့ရေ သစ်တောတိမှာ နှစ်ပေါင်း သန်း ၁၃၀ ကျော်မျှ သက်တမ်း ဟိပြီ ဖြစ်ရေ။ ^[129] သစ်တောတိတွင် အင်-ကညင်မျိုး အပင်တိ အများဆုံး ပေါက်ရောက်လျက် ဟိရေ။^[143] မြေနိမ့်သစ်တောတိရေ ပေ ၂,၄၉၀ (၇၆၀ မီတာ) အောက် ဒေသတိကို ဖုံးလွှမ်းထားပြီး ^[125] ယခင်က မလေးရှား အရှေ့ပိုင်းကို ယင်းပိုင်ရေ သစ်တောတိဖြင့် ဖုံးလွှမ်းထားကာ^[143] ၎င်းရို့ကို ပူနွေးစွတ်စိုရေ ရာသီဥတုက အထောက်အပံ့ ပီးထားရေ။^[122] အပွင့်ပွင့်ရေ ပန်းပင် နန့် သစ်ပင် မျိုးစိတ် ၁၄,၅၀၀ ခန့် ဟိရေ။^[129] မိုးသစ်တောတိအပြင် ၅၅၀ စတုရန်းမိုင် (၁,၄၂၅ စတုရန်း ကီလိုမီတာ) ကျော် ကျယ်ဝန်းရေ လမုတောတိလည်း မလေးရှားတွင် ဟိပြီး သစ်ဆွေးတောတိလည်း အများအပြား ဟိရေ။ အမြင့်ပိုင်း ဒေသတိတွင် ဝက်သစ်ချပင်တိ၊ သစ်အယ်ပင်တိ နန့် တောင်ဇလပ်ပင်တိက အင်ကညင်ရို့ နီရာတွင် အစားထိုး ပေါက်ရောက်ကတ်ရေ။ ^[122] မလေးရှား ကျွန်းဆွယ်တွင် ဗက်စကျူလာ အပင်မျိုးစိတ်ပေါင်း ၈,၅၀၀ ခန့်ဟိပြီး အရှေ့ မလေးရှားတွင် ၁၅,၀၀၀ ခန့် ဟိရေ။ ^[144] အရှေ့မလေးရှားဟိ သစ်တောတိတွင် သစ်ပင် မျိုးစိတ်ပေါင်း ၂,၀၀၀ ခန့် ဟိပြီး ကမ္ဘာပေါ်တွင် ဇီဝမျိုးကွဲ အစုံဆုံး ဒေသ တစ်ခု ဖြစ်ကာ တစ်ဟက်တာ အကျယ်အဝန်းတိုင်းတွင် အပင်မျိုးစိတ်ပေါင်း ၂၄၀ မျှ ဟိရေ။ ^[122] ထိုသစ်တောတိတွင် ကမ္ဘာ့အကြီးဆုံး ပန်းပွင့်တိ ဖြစ်ရေ ရပ်ဖဲလ်ရှား မျိုးစုဝင် အများအပြားကို တွိ့ရပြီး အကြီးဆုံး အချင်းမှာ ၃.၃ပေ (၁ မီတာ) မျှ ဖြစ်ရေ။^[145]

ထိန်းသိမ်းစောင့်ရှောက်မှု ဆိုင်ရာ ပြဿနာတိ[edit | edit source]

သစ်ထုတ်လုပ်ခြင်း နန့် စိုက်ပျိုးရီး ဆိုင်ရာ လုပ်ထုံးတိကြောင် သစ်ပင်ဖုံးလွှမ်းမှုကို အကြီးအကျယ် ပျက်စီးစေပြီး နိုင်ငံအတွင်း သဘာဝ ပတ်ဝန်းကျင် ပျက်စီးမှုကို ဆိုးရွားစွာ ဖြစ်ပေါ်စေရေ။ ဆာရာဝပ်ဟိ မိုးသစ်တောတိဧ ၈၀ ရာခိုင်နှုန်းကျော် ပြုန်းတီးနေပြီ ဖြစ်ရေ။^[122] အရှေ့မလေးရှားတွင် သစ်ပင်တိ မဟိတော့၍ ရေကြီးမှုတိ ပိုပြီးကေဆိုးရွားလာပြီး ကျွန်းဆွယ်ပေါ်တွင်မူ ၆၀ ရာခိုင်နှုန်းရေ သစ်တောတိအား ပြုန်းတီးပြီး ဖြစ်ရေ^[145] ဂု လက်ဟိ သစ်တော ပြုန်းတီးမှုနှုန်း အရ သစ်တောတိရေ ၂၀၂၀ တွင် လုံးဝ ပျောက်ကွယ်လားမည်ဟု ယူဆရရေ။^[122] သစ်တောပြုန်းတီးခြင်းမှာ တိရစ္ဆာန်တိ၊ မှိုတိ နန့် အပင်တိ အတွက် အဓိက ပြဿနာပင် ဖြစ်ပြီး သစ်တောတိအား စိုက်ပျိုးမြေတိ အတွက် ခုတ်ထွင် သျှင်းလင်းခကတ်ရေ။^[146] ကျန်ဟိနီရေ သစ်တောတိကို အမျိုးသား ဥယျာဉ်တိ အတွင်း တွိ့ရရေ။ ^[145] နီထိုင်ရာ ဒေသ ပျက်စီးခြင်းရေ ပင်လယ်ရေနေ သတ္တဝါတိ အတွက် ခြိမ်းခြောက်မှု တစ်ခု ပင် ဖြစ်ရေ။ ^[140] တရားမဝင် ငါးဖမ်းခြင်းမှာလည်း အခြား အန္တရာယ် တစ်ခု ဖြစ်ပြီး ^[140] ငါးဗုံးခွဲခြင်း နန့် အဆိပ်ခပ်ခြင်း ရို့ကြောင့်လည်း ပင်လယ်ဆိုင်ရာ ဂေဟစနစ်တိကို ပျက်စီးစီခရေ။ ^[147]သားရေကျော လိပ်တိမှာ ၁၉၅၀ နှစ်တိမှ စ၍ ၉၈ ရာခိုင်နှုန်းမျှ လျော့နည်းလားခရေ။^[137] အမဲလိုက်ခြင်းမှာလည်း အချို့ရေ တိရစ္ဆာန်တိ အတွက် ပြဿနာ ဖြစ်ပြီး ^[145] တိရစ္ဆာန် ရို့ဧ အစိတ်အပိုင်းတိကို အကျိုးအမြတ် အတွက် အလွန်အကျွံ သုံးစွဲခြင်းကလည်း ပင်လယ် သတ္တဝါတိမှ အစ^[140] ကျားတိအဆုံး^[146] သတ္တဝါ အများအပြားကို ခြိမ်းခြောက်လျက် ဟိရေ။ ပင်လယ်နေ သတ္တဝါတိရေလည်း ချုပ်ထိန်းမှု မဟိရေ ကမ္ဘာလှည့် ခရီးလား လုပ်ငန်းတိကြောင့် အလွန်အမင်း ထိခိုက်ပျက်စီးစေရေ။^[148]

မလေးရှား အစိုးရရေ စီးပွားရီး ဖွံ့ဖြိုးမှုအား သဘာဝပတ်ဝန်းကျင် ထိန်းသိမ်းရီး နန့် ဘက်မျှစီရန် ရည်ရွယ် လုပ်ဆောင်နီရေ်လည်း သဘာဝ ပတ်ဝန်းကျင် ထက် လုပ်ငန်းကြီးတိကို ပို၍ ဦးစားပီးရေဟု စွပ်စွဲခြင်း ခံရရေ။^[145] အချို့ရေ ပြည်နယ် အစိုးရတိရေ သစ်တောပြုန်းတီးမှုကြောင့် ဖြစ်ပေါ်လာရေ သဘာဝ ပတ်ဝန်းကျင် ထိခိုက်မှု နန့် ပတ်ဝန်းကျင် ညစ်ညမ်းမှုရို့ကို တန်ပြန်ရန် ကြိုးစားလျက် ဟိကတ်ပြီး^[143] ဖက်ဒရယ် အစိုးရမှ သစ်ထုတ်လုပ်ခြင်းကို တစ်နှစ်ကေ ၁၀ ရာခိုင်နှုန်းမျှ လျှော့ချရန် ကြိုးစားလျက် ဟိရေ။ အမျိုးသား ဥယျာဉ် ၂၈ ခုကို တည်ထောင်ခပြီး ၂၃ ခုမှာ အရှေ့မလေးရှားတွင် ဖြစ်ပြီး ကျန် ၅ ခုမှာ ကျွန်းဆွယ်မလေးရှားတွင် ဖြစ်ရေ။ ^[145] ဆီပါဒန် ကျွန်းကဲ့သို့ရေ ဇီဝမျိုးကွဲစုံရာ ဒေသတိတွင် ကမ္ဘာလှည့် ခရီးလား လုပ်ငန်းအား ကန့်သတ် ထားရေ။ ^[148] တိရစ္ဆာန် မှောင်ခိုမှုမှာ ကြီးစွာရေ ပြဿနာ တစ်ခု ဖြစ်ပြီး မလေးရှား အစိုးရမှာ ဘရူနိုင်း အစိုးရ၊ အင်ဒိုနီးရှား အစိုးရ ရို့နန့် ဆွေးနွေး၍ မှောင်ခိုမှု တားဆီးရီး ဥပဒေတိကို တသမတ်တည်း ဖြစ်စီရန် ဆွေးနွေးလျက် ဟိကတ်ရေ။^[149]

စီးပွားရီး[edit | edit source]

မလေးရှားရေ အတော်အသင့် တံခါးပွင့်ပြီး နိုင်ငံအတွက် အသားပီးကာ စက်မှုလုပ်ငန်း ဖွံ့ဖြိုးမှုသို့ လောလောလတ်လတ် ပြောင်းလဲပြီးရေ ဈေးကွက်စီးပွားရီး စနစ် ဟိရေ။^[150]^[151] နိုင်ငံတော်မှာ မက်ခရို စီးပွားရီး အစီအစဉ်တိဖြင့် စီးပွားရီး ကိစ္စတိကို ထိန်းကျောင်း မောင်းနှင်ရန် ကြိုးစားရာတွင် အရီးပါရေ နီရာမှ ဟိပြီး ဂုအခါတွင်မူ အစိုးရဧ ကဏ္ဍ တဖြည်းဖြည်းချင်း မှေးမှိန်လာရေ။ မလေးရှားရေ အာရှတွင် အကောင်းဆုံးရေ စီးပွားရီး မှတ်တမ်းဟိရေ နိုင်ငံ တစ်ခုဖြစ်ပြီး ၁၉၅၇ ခုနှစ်မှ ၂၀၀၅ ခုနှစ် အထိ စုစုပေါင်း ပြည်တွင်းထုတ်ကုန်မှာ ပျမ်းမျှ ၆.၅ ရာခိုင်နှုန်းဖြင့် ဖွံ့ဖြိုးလာခရေ။ ^[37] ၂၀၁၄ မှ ၂၀၁၅ အတွင်း မလေးရှားဧ စီးပွားရီးမှာ အာရှတွင် ပြိုင်ဆိုင်မှု အပြင်းထန်ဆုံး ဖြစ်ပြီး အာရှ တွင့် အဆင့် ၆ ဟိကာ တကမ္ဘာလုံးတွင် အဆင့် ၂၀ ဟိ၍ ဩစတြေးလျ၊ ပြင်သစ် နန့် တောင်ကိုရီးယား ရို့ထက် ပို၍ မြင့်ရေ။ ^[152] ၂၀၁၄ ခုနှစ်တွင် မလေးရှားဧ စီးပွားရီးမှာ ၆% တိုးတက်ခအတွက်နန့် အာဆီယံတွင် ဖိလစ်ပိုင်ဧ ၆.၁% ပြီးကေ ဒုတိယမြောက် အမြင့်ဆုံး တိုးပွားမှု ဖြစ်ရေ။^[153] မလေးရှားနိုင်ငံဧ ၂၀၁၄ ခုနှစ် စုစုပေါင်း ပြည်တွင်း ထုတ်ကုန်ကို လူတစ်ဦးချင်း ဝယ်ယူနိုင်မှု စွမ်းအား နန့် နှိုင်းယှဉ်ပြီး ကိန်းဂဏန်းမှာ ၇၄၆.၈၂၁ ဘီလီယံ ဒေါ်လာ ဖြစ်အတွက်နန့် အာဆီယံတွင် အင်ဒိုနီးရှား နန့် ထိုင်းနိုင်ငံရို့ပြီးကေ တတိယ အကြီးဆုံး ဖြစ်ပြီး ကမ္ဘာတွင် ၂၈ ခုမြောက် အကြီးဆုံး ဖြစ်ရေ။^[154]

၁၉၉၁ ခုနှစ်တွင် ယခင် ဝန်ကြီးချုပ် မဟာသီယာ မိုဟာမက် မှ မလေးရှားနိုင်ငံ ဧ အနာဂတ် အတွက် ၎င်းဧ စိတ်ကူးအား "ရည်မှန်းချက် ၂၀၂၀" ဖြင့် ထုတ်ဖော်ပြသခပြီး ၂၀၂၀တွင် မလေးရှားနိုင်ငံ အနေနန့် မိမိဘာသာ အမှီအခို ကင်းမဲ့စွာ ပြည့်စုံလုံလောက်ရေ စက်မှုလုပ်ငန်း ဖွံ့ဖြိုးပြီး နိုင်ငံ တစ်နိုင်ငံ အဖြစ် ပုံဖော်ထားခရေ။^[155] နာဂျစ် ရာဇက် မှ မလေးရှား အနေနန့် ဖွံ့ဖြိုးပြီး နိုင်ငံ အဆင့်သို့ ပန်းတိုင် အဖြစ်မျှော်မှန်းထားရေ ၂၀၂၀ ခုနှစ် မရောက်မီ စောလျင်စွာ ရဟိနိုင်ကြောင်း ပြောကြာခပြီး နိုင်ငံ အတွင်း အစိုးရ ပြုပြင်ပြောင်းလဲရီး အစီအစဉ် နန့် စီးပွားရီး ပြုပြင်ပြောင်းလဲရီး အစီအစဉ် အစဟိသည့် အစီအစဉ် ၂ ခု ဟိကြောင်း ထပ်လောင်း ပြောကြားခရေ။^[156]

အိတ်ချ်အက်စ်ဘီစီဧ အစီရင်ခံစာ အရ မလေးရှားရေ ၂၀၅၀ ခုနှစ်တွင် ကမ္ဘာတွင် ၂၁ ခုမြောက် အကြီးဆုံး စီးပွားရီး အနေနန့် ဟိနေမည် ဖြစ်ပြီး ဂျီဒီပီအားဖြင့် ၁.၂ ထရီလီယံ (၂၀၀၀ ခုနှစ် ဒေါ်လာတန်ဖိုး) မျှ ဟိမည်ဟု ခန့်မှန်းထားပြီး လူတစ်ဦးချင်း ဂျီဒီပီ အနေနန့် အမေရိကန် ဒေါ်လာ ၂၉,၂၄၇ ဒေါ်လာ (၂၀၀၀ ခုနှစ် ဒေါ်လာတန်ဖိုး) ဖြင့် ဟိမည်ဟု ခန့်မှန်းထားရေ။ အစီရင်ခံစာမှ ဖော်ပြထားချက်တိတွင် အီလက်ထရွန်းနစ် ကိရိယာတိ၊ ဓာတ်ဆီ နန့် အရည်အဖြစ် ပြောင်းထားရေ သဘာဝ ဓာတ်ငွေ့ ထုတ်လုပ်သူတိ အနိန်နန့် လူတစ်ဦးချင်း ဝင်ငွေ သိသာစွာ တိုးတက်လာရေကို မြင်ရလိမ့်မည်။ မလေးရှားဧ လူတစ်ဦးချင်း သက်တမ်း၊ အခြားသူတိ ထက်သာလွန်ရေ ကျောင်းနေမှုနန့် သာမန်ထက်ပိုရေ မွေးဖွားနှုန်းရို့က စီးပွားရီး တိုးချဲ့မှုတိ အတွက် ကူညီ ပံ့ပိုးပီးလိမ့်မည်ဟု ဆိုထားရေ။ ^[157] ခရက်ဒစ် ဆွိစ် မှ မန်းနေးဂျင်း ဒါရိုက်တာ ဗစ်တာ ရှဗက်မှ "မလေးရှားတွင် ဖွံ့ဖြိုးပြီး နိုင်ငံတစ်နိုင်ငံ ဖြစ်လာရန် လိုအပ်ရေ အရာတိ အားလုံး ဟိရေ" ဟု ဆိုခရေ။^[158]

၁၉၇၀ ခုနှစ်တိတွင် သတ္တုတူးဖော်ရီး နန့် စိုက်ပျိုးရီး အပေါ် အခြီခံထားရေ စီးပွားရီးမှာ ကဏ္ဍ စုံလင်ရေ စီးပွားရီး အဖြစ်သို့ စတင်ပြောင်းလဲခရေ။ ၁၉၈၀ ခုနှစ်တိမှ စ၍ ရင်းနှီးမြှုပ်နှံမှု အလွန်မြင့်မားရေ ကုန်ထုတ်လုပ်မှု ကဏ္ဍရေ နိုင်ငံဧ ဖွံ့ဖြိုးရီး အတွက် ဦးဆောင် ဖြစ်ခရေ။^[37]^[159] နိုင်ငံဧ စီးပွားရီး ရေ ၁၉၉၇ အာရှ ငွေကြေးဂယက်တွင် အိမ်နီးချင်း နိုင်ငံတိထက် စောလျင်စွာ ပြန်လည်ဦးမော့ လာခပြီး ထိုအချိန်မှစ၍ ငွေကြေးဂယက် မဖြစ်မီ အချိန် လူတစ်ဦးချင်း ဂျီဒီပီ တစ်နှစ်ကေ ဒေါ်လာ ၁၄,၈၀၀ သို့ ပြန်လည် ရောက်ဟိလာခရေ။^[160]^[161] စီးပွားရီး မညီမျှမှုတိမှာ မတူညီရေ လူမျိုးတိ အကြား တည်ဟိနေခရေ။ တရုတ်လူမျိုးတိမှာ နိုင်ငံ လူဦးရေဧ ၄ ပုံ ၁ပုံမျှ သာ ဟိကေလည်း ဈေးကွက် အတွင်းဟိ အရင်းအနှီးဧ ၇၀ ရာခိုင်နှုန်းမျှကို ပိုင်ဆိုင်ကတ်ရေ။ ^[162] မလေးရှားဟိ တရုတ်ရို့ဧ စီးပွားရီးမှာ ဝါးလုံး ကွန်ယက်ဟု ခေါ်ရေ အရှေ့တောင် အာရှ ဈေးကွက် အတွင်း မိသားစု နန့် ယဉ်ကျေးမှု အရ ဆက်နွယ်နီကတ်ရေ နိုင်ငံခြားရောက် တရုတ်စီးပွားရီး လုပ်ငန်းတိ ကွန်ယက်ဧ တစိတ်တဒေသ ဖြစ်ရေ။^[163]

မလက်ကာ ရေလက်ကြားနန့် ကပ်လျက် ဟိနီရေ ပင်လယ်ကူး သင်္ဘော လားလာရီး လမ်းကြောင်းမှ ကူညီပံ့ပိုးပီးထားရေ အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ ကုန်သွယ်ရီး နန့် ကုန်ထုတ်လုပ်ရီး ရို့မှာ အဓိက စီးပွားရီး ကဏ္ဍတိ ဖြစ်ကတ်ရေ။^[164]^[165]^[166] မလေးရှားရေ သဘာဝနန့် စိုက်ပျိုးမွေးမြူရီး ဆိုင်ရာ အရင်းအမြစ်တိ တင်ပို့ရောင်းချရေ နိုင်ငံဖြစ်ပြီး ဓာတ်ဆီမှာ အဓိက ပို့ကုန် ဖြစ်ရေ။^[37] တစ်ချိန်က မလေးရှား ရေ ကမ္ဘာတွင် ခဲမဖြူ၊^[167] ရာဘာ နန့် စားအုန်းဆီ အများဆုံး တင်ပို့ရေ နိုင်ငံ ဖြစ်ခရေ။ မလေးရှားဧ စီးပွားရီး အဆောက်အအုံပုံစံမှာ ကုန်ထုတ်လုပ်ငန်းမှ တခြားသို့ ပြောင်းလဲ ဦးတည်လျက် ဟိကေလည်း^[168] ကုန်ထုတ်လုပ်ငန်းမှ နိုင်ငံဧ စီးပွားရီး အပေါ် များစွာ လွှမ်းမိုးခရေ။ ^[169] မလေးရှားရေ ကမ္ဘာပေါ်တွင် စားအုန်းဆီ အများဆုံး ထုတ်လုပ်ရာ နိုင်ငံတစ်နိုင်ငံ အဖြစ် ဟိနေဆဲပင် ဖြစ်ရေ။^[170]

စီးပွားရီးအား တခြား ကဏ္ဍတိသို့ ချဲ့ထွင်ရန်နန့် တင်ပို့ကုန်အပေါ်တွင် မှီခိုနေမှုအား လျှော့ချရန် အတွက် အစိုးရရေ ကမ္ဘာလှည့်ခရီးလား လုပ်ငန်းကို တိုးမြှင့်လာစီရန် တွန်းအားပီးခရေ။ ထို့အတွက်ကြောင့် ကမ္ဘာလှည့် ခရီးလား လုပ်ငန်းရေ မလေးရှားတွင် တတိယမြောက် နိုင်ငံခြားငွေ အများဆုံး ရဟိရေ လုပ်ငန်း ဖြစ်လာခရေ။ ယကေလည်းလည်း တိုးတက်လာရေ စက်မှုလုပ်ငန်း စီးပွားရီးကြောင့် လေထု ညစ်ညမ်းမှု နန့် ရေထု ညစ်ညမ်းမှု များစွာ ဖြစ်ပွားပြီး သစ်တောပြုန်းတီးခြင်းတိကလည်း ကမ္ဘာလှည့် ခရီးလားလုပ်ငန်း အပေါ်တွင် မကောင်းသည့် ဘက်မှ အကျိုးသက်ရောက် စီခရေ။^[171] ၂၀၁၄ ခုနှစ်တွင် မလေးရှားနိုင်ငံပိုင် လေကြောင်းလိုင်း ဖြစ်ရေ မလေးရှား လေကြောင်းလိုင်းမှ လေယာဉ် တစ်စင်း ပျောက်ဆုံးခြင်း နန့် အခြား လေယာဉ်တစ်စင်း ဇူလိုင်လ အတွင်း ယူကရိန်း နိုင်ငံ ပေါ်တွင် ပစ်ချခံခရခြင်း ရို့ကြောင့် ခရီးရေနန့် လေယာဉ် အမှုထမ်း စုစုပေါင်း ၅၃၇ ဦး ဆုံးရှုံးခရအတွက်နန့် ကမ္ဘာလှည့်ခရီးလားလုပ်ငန်း အပေါ်တွင် ဖိအားတိ သက်ရောက်စီခရေ။ လေကြောင်းလိုင်း အနေနန့် ၃ နှစ်တာမျှ အမြတ်မရဟိခအတွက်နန့် အစိုးရ အနေနန့် ၂၀၁၄ ခုနှစ် ဩဂုတ်လတွင် ၎င်းရို့ မပိုင်ဆိုင်သေးရေ ရှယ်ယာ ၃၀ ရာခိုင်နှုန်းကို ဝယ်ယူခြင်းအားဖြင့် လေကြောင်းလိုင်းကို နိုင်ငံပိုင် အဖြစ် ပြောင်းလဲခရေ။.^[172] ၂၀၁၃ ခု နန့် ၂၀၁၄ ခု ကြားတွင် မလေးရှားရေ ကမ္ဘာပေါ်တွင် အငြိမ်းစား ယူသည့် အခါ နီထိုင်ရန် အကောင်းဆုံး နိုင်ငံ တစ်နိုင်ငံ အဖြစ် ဖော်ပြခြင်းခံရပြီး ကမ္ဘာ့ အငြိမ်းစား ညွှန်းကိန်း တွင် တတိယ နီရာမှ ဖော်ပြခြင်း ခံခရရေ။ ထိုအကြောင်းမှာ "မလေးရှား ကျွန်ုပ်ရို့ဧ ဒုတိယအိမ်" ဆိုရေ အစီအစဉ်ဖြင့် နိုင်ငံခြားသားတိအား နိုင်ငံအတွင်း ရေရှည် နီထိုင်ရန် ဗီဇာ ၁၀ နှစ်မျှ ထုတ်ပီးခြင်းဧ ရလဒ်ပင်ဖြစ်ရေ။^[173] ၂၀၁၅ ခုနှစ်တွင် မလေးရှား အနေနန့် ကမ္ဘာပေါ်တွင် စတုတ္ထမြောက် အကောင်းဆုံး အငြိမ်းစားယူ နီထိုင်ရန် နီရာနန့် အာရှတွင် အကောင်းဆုံး အငြိမ်းစားယူ နီထိုင်ရန် နီရာ အဖြစ် အဆင့်သတ်မှတ်ခြင်း ခံရရေ။ ပူနွေးရေ ရာသီဥတု နန့် ဗြိတိသျှရို့ဧ ကိုလိုနီ ဖြစ်ခဖူးရေ နောက်ခံ အခြီအနေက နိုင်ငံခြားသားတိအား ဒေသခံရို့နန့် ဆက်ဆံရာတွင် လွယ်ကူစေရေ။^[174]

မလေးရှားနိုင်ငံရေ အစ္စလာမ် ဘဏ်လုပ်ငန်း ကဏ္ဍတွင် ဗဟိုဌာန တစ်ခု အဖြစ် ဖွံ့ဖြိုး တိုးတက်လာခပြီး ထိုကဏ္ဍအတွင်း အမျိုးသမီး ဝန်ထမ်း အများဆုံး နိုင်ငံတစ်နိုင်ငံလည်း ဖြစ်ရေ။^[175] အသိဉာဏ်ပေါ်တွင် အခြီခံရေ ဝန်ဆောင်မှု လုပ်ငန်းတိမှာလည်း တိုးပွားလျက် ဟိရေ။ ^[168] မိမိဘာသာ အားကိုးနိုင်ရေ ကာကွယ်နိုင်စွမ်း နန့် နိုင်ငံဧ ဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်ရီး အတွက် မလေးရှားရေ ၁၉၇၀ ခုနှစ်တိတွင် နိုင်ငံဧ စစ်ရီး လုပ်ငန်း အချို့ကို ပုဂ္ဂလိကပိုင် အဖြစ် ပြောင်းလဲခရေ။ ယင်းပိုင် ပုဂ္ဂလိကပိုင် ပြုလုပ်ခခြင်းကြောင့် ကာကွယ်ရီးနန့် ဆိုင်ရေ ကုန်ထုတ်လုပ်ငန်းကို ဖြစ်ပေါ်စီခပြီး ၁၉၉၉ ခုနှစ်တွင် မလေးရှား ကာကွယ်ရီး နန့် ဆိုင်ရေ ကုန်ထုတ်လုပ်ငန်း ကောင်စီ အောက်သို့ ထည့်သွင်း ခရေ။ အစိုးရ အနေနန့် ဒေကဏ္ဍအား ဖွံ့ဖြိုးစီရန် ဆက်လက် လုပ်ဆောင်လျက် ဟိပြီး ကာကွယ်ရီး ကုန်ထုတ်လုပ်ငန်း အတွက် ဈေးကွက်ကိုလည်း အစဉ်တစိုက် ယှာဖွီလျက် ဟိရေ။^[176]

မလေးရှားဟိ သိပ္ပံဆိုင်ရာ ပေါ်လစီတိကို သိပ္ပံ၊ နည်းပညာ နန့် တီထွင်ဆန်းသစ်မှု ဝန်ကြီးဌာနမှ ကြီးကြပ်ကွပ်ကဲရေ။ မလေးရှားနိုင်ငံရေ ကမ္ဘာပေါ်တွင် တပိုင်းလျှပ်ကူးပစ္စည်း ကိရိယာတိ၊ လျှပ်စစ် ပစ္စည်းတိ၊ အိုင်တီနန့် ဆက်သွယ်ရီး ပစ္စည်းတိ အများဆုံး တင်ပို့ ရောင်းချနီရေ နိုင်ငံတစ်နိုင်ငံလည်း ဖြစ်ရေ။^[37] မလေးရှားရေ ၂၀၀၂ ခုနှစ်မှစ၍ ၎င်းဧ ကိုယ်ပိုင် အာကာသ အစီအစဉ်တိကို စတင် ဆောင်ရွက်လျက် ဟိပြီး^[177]^[178] ၂၀၀၆ ခုနှစ်တွင် ရုရှားမှ မလေးရှားနိုင်ငံသား တစ်ဦးအား နိုင်ငံတကာ အာကာသ စခန်း သို့ ပို့ဆောင်ပီးရန် သဘောတူခပြီး တော်ဝင် မလေရှား လေတပ်မှ ဒေါ်လာ ဘီလီယံပေါင်း မြောက်မြားစွာ တန်ရေ ရုရှားဧ ဆူကိုဟိ အက်စ်ယူ-၃၀ အမ်ကေအမ် တိုက်လေယာဉ်တိကို ဝယ်ယူခြင်းကြောင့် ဖြစ်ရေ။^[179] အစိုးရရေ ရာဇက်ဆက် အစီအစဉ်ဖြင့် ဂြိုဟ်တုတိ တည်ဆောက်ရာတွင်လည်း ရင်းနှီးမြှုပ်နှံမှု ပြုခရေ။^[180]

အခြီခံ အဆောက်အအုံ[edit | edit source]

မလေးရှားနိုင်ငံဧ အခြီခံ အဆောက်အအုံကို ခြုံ၍ ကြည့်မည်ဆိုပါက အာရှ၌ အဖွံ့ဖြိုးဆုံး တိထဲတွင် ပါဝင်ပြီး^[181] အာရှတွင် အဆင့် ၈ ဟိကာ ကမ္ဘာတွင် အဆင့် ၂၅ ဟိရေ။ ^[182] မလေးရှားရေ လမ်းရို့ဧ အရည်အသွေး၊ ဆိပ်ကမ်းဆိုင်ရာ အခြီခံ အဆောက်အအုံတိဧ အရည်အသွေး၊ လေကြောင်းပို့ဆောင်ရီးဆိုင်ရာ အခြီခံ အဆောက်အအုံတိဧ အရည်အသွေးရို့တွင် ကမ္ဘာ့အဆင့် ၁၉ ဟိကေလည်း လျှပ်စစ်ဖြန့်ဖြူးမှု အရည်အသွေး တွင်မှု ကမ္ဘာ့အဆင့် ၃၉ သာ ဟိရေ။^[182] ၎င်းဧ တယ်လီဖုန်း ဆက်သွယ်ရီး ကွန်ယက်ရေ အရှေ့တောင် အာရှတွင် စင်ကာပူပြီးကေ ဒုတိယ နီရာမှ လိုက်ပြီး လိုင်းဖုန်း အသုံးပြုသူ ၄.၇ သန်း နန့် ဆယ်လူလာဖုန်း အသုံးပြုသူ သန်း ၃၀ မျှ ဟိရေ။^[183]^[184] နိုင်ငံအတွင်း အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ ဆိပ်ကမ်း ၇ ခု ဟိပြီး အဓိက ဆိပ်ကမ်းမှာ ကလန်း ဆိပ်ကမ်း ဖြစ်ရေ။ စက်မှု ရပ်ဝန်း ဒေသ ၂၀၀ ဟိပြီး အထူးပြု စက်မှု ရပ်ဝန်းတိဖြစ်ရေ နည်းပညာရပ်ဝန်း မလေးရှား နန့် ကူလင်း ဟိုင်းတက်ခ် ရပ်ဝန်း စရေရို့လည်း ဟိရေ။^[185] လူဦးရေ ၉၅ ရာခိုင်နှုန်း ကျော် အတွက် ရေကောင်းရေသန့် ရနိုင်ရေ။ ကိုလိုနီခေတ်အတွင်းက ဖွံ့ဖြိုးရီး လုပ်ငန်းတိကို စီးပွားရီး အရ အရီးပါရေ မြို့ကြီးတိ နန့် လုံခြုံရီး အရ စိုးရိမ်ရရေ ဒေသတိကိုသာ အာရုံစိုက် ဆောင်ရွက်ခရေ။ ကျေးလက်ဒေသတိကို ဖွံ့ဖြိုးရီး အတွက် အာရုံစိုက်ခကေလည်း ၎င်းရို့ရေ ကျွန်းဆွယ် မလေးရှားဧ အနောက်ဘက် ကမ်းရိုးတန်း ဒေသနန့် နှိုင်းယှဉ်ပါက နောက်ကျန်နေခရေ။^[186] တယ်လီဖုန်း ဆက်သွယ်ရီး ကွန်ယက်မှာ မြို့ပြဒေသတိတွင် အားကောင်းကေလည်း ကျေးလက်နေသူတိ အတွက်မူ ကောင်းစွာ မရနိုင်ပေ။^[183]

စွမ်းအင်[edit | edit source]

မလေးရှားနိုင်ငံဧ စွမ်းအင်ဆိုင်ရာ အခြီခံ အဆောက်အအုံကဏ္ဍတွင် အရှေ့တောင်အာရှတွင် အကြီးဆုံးရေ လျှပ်စစ်သုံးစွဲမှု ကုမ္ပဏီ ဖြစ်သည့် တဲနာဂါ နေသျှင်နယ် မှ လွှမ်းမိုးထားပြီး ပိုင်ဆိုင်မှု အနိန်နန့် မလေးရှားရင်းဂစ် ၉၉.၀၃ ဘီလီယံ မျှ ဟိရေ ပစ္စည်းတိ ဟိရေ။ သုံးစွဲသူတိရေ နိုင်ငံတော် ဂရစ် မှ တဆင့် လျှပ်စစ်ရဟိရန် ဆက်သွယ်ပြီး ကျွန်းဆွယ် အတွင်းတွင် လျှပ်စစ်ပို့လွတ်ရေ ဓာတ်အားခွဲရုံ ၄၂၀ ကျော်မျှ ဟိကာ ခန့်မှန်းခြေ ကီလိုမီတာ ၁၁,၀၀၀ ကျော်မျှ ရှည်လျားပြီး^[187] ၁၃၂၊ ၂ရ၅ နန့် ၅၀၀ ကီလိုဗို့ ရို့ဖြင့် ပို့လွှတ်နီရေ ဓာတ်အားပီးလိုင်းတိ ဟိရေ။ မလေးရှားဧ စုစုပေါင်း ပါဝါ ထုတ်လုပ်မှုမှာ ၂၉,၂၇၈ မဂ္ဂါဝပ် ဖြစ်ရေ။ စုစုပေါင်း လျှပ်စစ် ထုတ်လုပ်မှုမှာ ၁၄၀,၉၈၅.၀၁ ဂစ်ဂါဝပ် ဟာဝါ ဖြစ်ပြီး စုစုပေါင်း လျှပ်စစ် သုံးစွဲမှုမှာ ၁၁၆,၀၇၈.၅၁ ဂစ်ဂါဝပ် ဟာဝါ ဖြစ်ရေ။^[188] မလေးရှားဧ စွမ်းအင်ထုတ်လုပ်မှုမှာ လောင်စာဆီနန့် သဘာဝ ဓာတ်ငွေ့ပေါ်တွင် မူတည်နေပြီး မလေးရှားဟိ လောင်စာဆီ နန့် သဘာဝဓာတ်ငွေ့ သိုက်တိ ကြောင့်သာ ထုတ်လုပ်နိုင်ခြင်း ဖြစ်ရေ။ မလေးရှားဧ လောင်စာဆီ နန့် သဘာဝဓာတ်ငွေ့သိုက်ရေ အာရှ-ပစိဖိတ် ဒေသတွင် တရုတ်၊ အိန္ဒိယနန့် ဗီယက်နမ် နိုင်ငံရို့ ပြီးကေ စတုတ္ထမြောက် အကြီးဆုံး ဖြစ်ရေ။ ^[189]

သယ်ယူပို့ဆောင်ရီး[edit | edit source]

မလေးရှားဧ အရှည်ဆုံး ဟိုင်းဝီးလမ်းမ ဖြစ်ရေ တောင်မြောက်အမြန်လမ်း

မလေးရှားနိုင်ငံဧ ကုန်းလမ်း ကွန်ယက်ရေ အာရှတွင် အကျယ်ပြန့်ဆုံး ကွန်ယက်တစ်ခု ဖြစ်ပြီး စုစုပေါင်း ၈၉,၇၂၈မိုင် (၁၄၄,၄၀၃ ကီလိုမီတာ) မျှ ကျယ်ဝန်းရေ။ အဓိက နိုင်ငံတော်ဧ ကုန်းလမ်းကွန်ယက်မှာ မလေးရှား ဖက်ဒရယ် လမ်း စနစ်ဖြစ်ပြီး ၃၁,၀၂၈မိုင် (၄၉,၉၃၅ ကီလိုမီတာ) ရှည်လျားရေ။ မလေးရှားဟိ ဖက်ဒရယ် လမ်း အများစုမှာ ၂ လမ်းလားတိ ဖြစ်ကတ်ရေ။ မြို့နီရာတိတွင်မူ ဖက်ဒရယ် လမ်းတိမှာ ကားတိ ပိုလားနိုင်ရန် ၄ လမ်းလား ဖောက်လုပ်ထားရေ။ ဖက်ဒရယ်လမ်း အများစုကို ကတ္တရာ ခင်းထားကေလည်း စကူဒိုင်း-ပွန်တယံ အဝီးပြေးလမ်းဧ တစိတ်တဒေသကို ကွန်ကရစ်လမ်း ခင်းထားပြီး ကလန်းမှ ကွာလာလမ်ပူသို့ ဆက်သွယ်ထားရေ ဖက်ဒရယ် အဝီးပြေးလမ်းဧ တစိတ်တဒေသကို နိုင်လွန်ကတ္တရာ ခင်းထားရေ။ မလေးရှားနိုင်ငံတွင် ၁,၁၁၇မိုင် (၁,၇၉၈ကီလိုမီတာ) ရှည်လျားရေ အဝီးပြေးလမ်းတိ ဟိပြီး အရှည်လျားဆုံး အဝီးပြေးလမ်းမှာ ၄၉၇မိုင် (၈၀၀ ကီလိုမီတာ) ရှည်လျားရေ တောင်မြောက်အမြန်လမ်း ဖြစ်ကာ မလေးရှားကျွန်းဆွယ်ဧ အနောက်ဘက် ကမ်းရိုးတန်းတလျှောက် ဖောက်လုပ်ထားပြီး အဓိက မြို့ကြီးတိဖြစ်ရေ ကွာလာလမ်ပူမြို့၊ ပီနန်မြို့ နန့် ဂျဟိုးဘာရူးမြို့ ရို့ကို ဆက်သွယ်ပီးထားရေ။ ၂၀၁၅ ခုနှစ်တွင် အစိုးရမှ မလေးရှား ရင်းဂစ် ၂၇ ဘီလီယံ (အမေရိကန်ဒေါ်လာ ၈.၂၃ ဘီလီယံ) တန်ဖိုးဟိရေ ပန်ဘော်နီယို အဝီးပြေးလမ်း စီမံကိန်းကို ကြေညာခပြီး မြို့ချင်းဆက်လမ်းတိကို နှစ်လမ်းလား အမြန်လမ်းတိ အဖြစ် အဆင့်မြှင့်ခြင်းအားဖြင့် အရှေ့မလေးရှားဟိ အဝီးပြေးလမ်းရို့ဧ အဆင့်ကို ကျွန်းဆွယ်မလေးရှားဧ ကွာလတီနန့် ညီမျှအောင် လုပ်ဆောင်နိုင်ရန်အတွက် ဖြစ်ရေ။^[190]^[191]

မလေးရှားတွင် ရထားလမ်း အရှည် ၁,၁၃၉မိုင် (၁,၈၃၃ ကီလိုမီတာ) မျှ ဟိပြီး ၄၇၇မိုင် (၇၇၆) မိုင်မှာ အလားအပြန် လမ်း နန့် လျှပ်စစ်ရထားလမ်းရို့ ဖောက်လုပ်ပြီး ဖြစ်ရေ။ မလေးရှားနိုင်ငံဧ ရထားပို့ဆောင်ရီးတွင် အကြီးစားရထား (ကေတီအမ်)၊ အပေါ့စား ရထား၊ တစ်လမ်းပြေးရထား(အမြန်ရထား)၊ ကြိုးဆွဲရထား (ပီနန်တောင် ရထား) စရေဖြင့် အမျိုးမျိုး ဟိရေ။ အကြီးစားရထားတိကို မြို့တစ်မြို့ နန့် တစ်မြို့ အကြား ခရီးရေတိနန့် ကုန်စည်တိကို ပို့ဆောင်ခြင်း အပြင် မြို့ပြ ခရီးလား ပြည်သူတိကို ပို့ဆောင်ရီး အတွက် အသုံးပြုရေ။ အပေါ့စားရထားတိကိုမူ မြို့ပြတိ အတွင်း မြို့တွင်း အများပြည်သူတိကို ပို့ဆောင်ပီးရေ။ ကွာလာလမ်ပူ အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ လေဆိပ် နန့် ကွာလာလမ်ပူမြို့ရို့ကို ဆက်သွယ် ပို့ဆောင်ပီးရေ ရထား ၂ စင်းလည်း ဟိရေ။ နိုင်ငံအတွင်းဟိ တစ်ခုတည်းရေ တစ်လမ်းပြေး ရထားမှာ ကွာလာလမ်ပူမြို့တွင် အများပြည်သူ သယ်ယူပို့ဆောင်ရီး အတွက် အသုံးပြုထားပြီး တစ်ခုတည်းရေ ကြိုးဆွဲရထားမှာ ပီနန်တွင် ဟိရေ။ အမြန်ရထားစီမံကိန်း ဖြစ်ရေ ကေဗွီအမ်အာရ်တီရေ ကွာလာလမ်ပူမြို့ဧ အများပြည်သူ သယ်ယူပို့ဆောင်ရီးကို အဆင့်မြှင့်တင်နိုင်ရန် လက်ဟိ တည်ဆောက်ဆဲ ဖြစ်ရေ။ ရထားကွန်ယက်မှာ ကျွန်းဆွယ် မလေးရှားဟိ ပြည်နယ် ၁၁ခုလုံးသို့ ရောက်ဟိ ဆက်သွယ်ထားရေ။ အရှေ့မလေးရှားတွင်မူ ဆာဘားပြည်နယ်၌သာ ရထားလမ်း ဟိရေ။ ရထားလမ်းမှာ ၁၀၀၀ မီလီမီတာ အကျယ် ရထားလမ်း ဖြစ်ရေ ထိုင်းရထားလမ်းနန့်လည်း မြောက်ဘက်တွင် ဆက်သွယ်ထားရေ။ အကယ်၍ မြန်မာနိုင်ငံသာ ရထားလမ်းအား ပြန်လည်တည်ဆောက်မည် ဆိုပါက မြန်မာ၊ အိန္ဒိယ နန့် တရုတ်ရို့သို့ ရထားဖြင့် ပို့ဆောင်ပီးနိုင်မည် ဖြစ်ရေ။

မလေးရှားတွင် လေဆိပ် ၁၁၈ ခုဟိပြီး ၃၈ ခုတွင် ပြေးလမ်းခင်းထားရေ။ နိုင်ငံပိုင် လေကြောင်းလိုင်းမှာ မလေးရှား လေကြောင်းလိုင်း ဖြစ်ပြီး ပြည်တွင်း နန့် အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ လေကြောင်း ဝန်ဆောင်မှုတိ ပီးရေ။ အဓိက နိုင်ငံတကာ ခရီးစဉ် နန့် အနောက်မလေးရှား နန့် အရှေ့မလေးရှားရို့ကို ဆက်သွယ်ပီးရေ ခရီးစဉ်တိအား မလေးရှား လေကြောင်းလိုင်း၊ အဲယား အေးရှား၊ မလင်ဒို အဲယားရို့မှ ပြေးဆွဲလျက် ဟိပြီး ပြည်တွင်း ခရီးစဉ် အများုတိကို လေကြောင်းလိုင်း အသေးတိ ဖြစ်ရေ အမ်အေဆွင်း၊ ဖိုင်းယားဖလိုင်း နန့် ဘာဂျားယားအဲယားရို့မှ ပံ့ပိုးပြေးဆွဲပီးလျက် ဟိရေ။ အဓိက ကုန်တင် လေကြောင်းလိုင်းတိမှာ အမ်အေအက်စ် ကာဂို နန့် ထရန်စမိုင်း အဲယား ဆားဗစ် ရို့ ဖြစ်ကတ်ရေ။ ကွာလာလမ်ပူ အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ လေဆိပ်ရေ မလေးရှားဧ အဓိကနန့် အလုပ်အများဆုံး လေဆိပ် ဖြစ်ရေ။ ၂၀၁၄ ခုနှစ်တွင် ကမ္ဘာပေါ်တွင် ၁၃ ခုမြောက် အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ ခရီးရေ အများဆုံး အလုပ်အများဆုံး လေဆိပ်အဖြစ် မှတ်တမ်းတင်ခြင်း ခံခရပြီး စုစုပေါင်း ခရီးရေ ၄၈.၉ သန်းမျှ ဟိရေ။ အခြား အဓိက လေဆိပ်တိတွင် ခရီးရေ ၆.၉ သန်း ဟိပြီး မလေးရှားဧ ဒုတိယ အလုပ်အများဆုံး လေဆိပ်နန့် အရှေ့မလေးရှားဧ အလုပ်အများဆုံး လေဆိပ်ဖြစ်ရေ ကိုတာ ကင်နာဘာလူး အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ လေဆိပ် နန့် ၂၀၁၃ ခုနှစ်တွင် ခရီးရေ ၅.၃ သန်းဟိပြီး မလေးရှားဧ ဒုတိယမြောက် အကြီးဆုံး မြို့ပြဒေသကို ဆက်သွယ်ပီးရေ လေဆိပ်ဖြစ်သည့် ပီနန် အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ လေဆိပ် ရို့ ပါဝင်ရေ။

မလေးရှားရေ ကမ္ဘာပေါ်တွင် အရီးအပါဆုံး သင်္ဘောလားလာရာ လမ်းကြောင်းတစ်ခုဖြစ်ရေ မလက္ကာရေလက်ကြားတွင် တည်ဟိရေ။ မလေးရှား ဟိ ဆိပ်ကမ်းနှစ်ခုမှာ ကမ္ဘာပေါ်တွင် အလုပ်အများဆုံး ဆိပ်ကမ်း အခု ၂၀ တွင် ပါဝင်ရေ။ ကလန်းဆိပ်ကမ်း နန့် တန်ဂျွန် ပီလာပတ်စ် ဆိပ်ကမ်းရို့မှာ အရှေ့တောင်အာရှတွင် စင်ကာပူ ဆိပ်ကမ်းပြီးကေ ဒုတိယ နန့် တတိယမြောက် အလုပ်အများဆုံး ဆိပ်ကမ်းတိ ဖြစ်ကတ်ရေ။ ကလန်းဆိပ်ကမ်းရေ မလေးရှားတွင် အလုပ်အများဆုံး ဆိပ်ကမ်း ဖြစ်ပြီး ၂၀၁၃ ခုနှစ်တွင် ကမ္ဘာပေါ်တွင် ၁၃ ခုမြောက် အလုပ်အများဆုံး ဆိပ်ကမ်း တစ်ခု ဖြစ်ကာ ပေ ၂၀ ကွန်တိန်နာ ၁၀.၃ သန်းနန့် ညီမျှရေ ကုန်ကို အတင်အချ ပြုလုပ်ခရေ။ တန်ဂျွန် ပီလာပတ်စ် ဆိပ်ကမ်းမှာ မလေးရှားဧ ဒုတိယမြောက် အလုပ်အများဆုံး ဆိပ်ကမ်း ဖြစ်ပြီး ၂၀၁၃ ခုနှစ်တွင် ကမ္ဘာပေါ်၌ ၁၉ ခုမြောက် အလုပ်အများဆုံး ဆိပ်ကမ်းတစ်ခု ဖြစ်ကာ ပေ၂၀ ကွန်တိန်နာ ၇.၆ သန်းနန့် ညီမျှရေ ကုန်ကို အတင်အချ ပြုလုပ်ခရေ။

ရေပီးဝေမှု နန့် စွန့်ထုတ်မှု[edit | edit source]

လူတိုင်းမှ ရေ အား သင့်တင့်မျှတရေ ဈေးဖြင့် ရဟိနိုင်ခြင်းရေ ကြီးစွာရေ အောင်မြင်မှု တစ်ခုပင် ဖြစ်ရေ။ အစိုးရ အနေနန့်လည်း ရေပီးဝေရီး ကဏ္ဍကို ပိုပြီးကေကောင်းမွန်အောင် လုပ်ဆောင်ရန်၊ ရေရှည်တည်တံ့နိုင်ရေ ဘဏ္ဏာငွေ ရဟိနိုင်ရန် နန့် သုံးစွဲသူ အခြီပြုရေ ဝန်ဆောင်မှုကို ကောင်းမွန်အောင် လုပ်ဆောင်နိုင်ရန် စရေရို့အတွက် ၂၀၀၆ ခုနှစ် ပြုပြင်ပြောင်းလဲရီး လုပ်ငန်းတိမှ တဆင့် ကြိုးစားအားထုတ်မှုတိကို ပြသခရေ။ ထိုပြုပြင်ပြောင်းလဲရီးမှ ရေရဟိရီး ကဏ္ဍအတွက် ကိုယ်ပိုင် သီးခြားအုပ်ချုပ်ရေ ကြီးကြပ်သူ အေဂျင်စီ၊ ပစ္စည်းတိကို စီမံခန့်ခွဲသည့် ကုမ္ပဏီ နန့် စီးပွားရီး လုပ်ငန်း အသွင် ပြောင်းလဲထားရေ နိုင်ငံပိုင် ရေပီးဝေရီး ကုမ္ပဏီရို့ ပါဝင်သည့် ခေတ်မီရေ အဖွဲ့အစည်း ပုံစံ ကို ဖန်တီးခပြီး ရေပီးဝေရီး ကုမ္ပဏီ အနေနန့် သတ်မှတ်ထားရေ စံချိန်စံညွှန်းနန့် ညီအောင် လုပ်ဆောင်ရန် ကြီးကြပ်သူ အေဂျင်စီမှ စောင့်ကြပ်ကြည့်ရှုခရေ။ အစိုးရ အနေနန့်လည်း ရေပီးဝေရီး ကဏ္ဍအတွက် ပုဂ္ဂလိကသို့ လုပ်ပိုင်ခွင့် အသစ်တိ ချမပီးတော့ကြောင်း ပြောကြားခပြီး ၁၉၉၀ ခုနှစ်တိက ယင်းပိုင် လုပ်ပိုင်ခွင့်တိ ချပီးခရာမှ ရလဒ် အမျိုးမျိုး ရဟိလာခရေကြောင့် ဖြစ်ရေ။

ယင်းပိုင် အောင်မြင်မှုတိ ရဟိခကေလည်း စိန်ခေါ်မှု အမြောက်အမြား ကျန်ဟိနေဆဲ ဖြစ်ပြီး ထိုစိန်ခေါ်မှုတိ ထဲမှ အချို့ကိုသာ ပြုပြင်ပြောင်းလဲရီး လုပ်ငန်းမှ ကိုင်တွယ်ဖြေသျှင်းခရေ။ ပထမ တစ်ချက်မှာ ရေခွန်မှာ နည်းအတွက်နန့် ကုန်ကျငွေကို ပြန်လည်ရဟိရန် လက်ဟိ အနေအထားဖြင့် မဖြစ်နိုင်ဘဲ ရေပီးဝေရီး ကဏ္ဍ အနေနန့် အစိုးရဧ အထောက်အပံ့ပေါ်တွင် မှီခိုနေရဆဲပင် ဖြစ်ရေ။ ဒုတိယ တစ်ချက်မှာ ရေရယူလိုအား စီမံခန့်ခွဲမှု အတွက် ကြိုးပမ်းအားထုတ်မှုတိ ပြုလုပ်ကေလည်း ရေဆုံးရှုံးမှု နန့် လူတစ်ဦးချင်း ရေသုံးစွဲမှုမှာ မြင့်မားနေဆဲ ဖြစ်ရေ။ တတိယ အချက် အနေနန့် ပါဟန်းမြစ်မှ ကွာလာလမ်ပူသို့ ရေအမြောက်အမြား သွယ်ယူ သုံးစွဲသည့် ကိစ္စမှာ လူမှု နန့် သဘာဝ ပတ်ဝန်းကျင် ထိခိုက်မှုတိကြောင့် အငြင်းပွားစရာ ကိစ္စတစ်ရပ် ဖြစ်နီခရေ။ စတုတ္ထ အချက်မှာ မိလ္လာနန့် ရေဆိုးရေညစ်တိကို သန့်စင်ရီး အတွက် ဆောင်ရွက်ချက်တိမှာ ရေပီးဝေမှု အခြီခံ အဆောက်အအုံအား လိုက်ပါဆောင်ရွက်နိုင်ခြင်း မဟိပေ။ ဥပမာအားဖြင့် ရေဆိုးရေညစ်တိကို စုဆောင်းနိုင်ကေလည်း သန့်စင်နိုင်ခြင်း မဟိပေ။ ရေဆိုးနှုတ် စနစ်မှာ ၂၀၀၆ ခုနှစ် ရေပီးဝေရီး ပြုပြင်ပြောင်းလဲမှုတွင် မပါဝင်ခပေ။

လူဦးရေပျံ့နှံ့နီထိုင်မှု[edit | edit source]

၂၀၁၀ ပြည့်နှစ်စစ်တမ်းတိအရ မလေးရှားနိုင်ငံဧ လူဦးရေရေ ၂၈, ၃၃၄, ၁၃၅ ယောက်ဖြစ်အတွက်နန့်။ ^[6] ကမ္ဘာပေါ်တွင် ၄၂ ခုမြောက် လူဦးရေ အများဆုံး နိုင်ငံ ဖြစ်ရေ။ လူဦးရေဧ ၉၁.၈ ရာခိုင်နှုန်းမှာ မလေးရှားနိုင်ငံသားတိ ဖြစ်ရေ။^[192] မလေးရှားနိုင်ငံသားတိကို လူမျိုးဖြင့် ခွဲခြားထားပြီး ၆၇.၄ ရာခိုင်နှုန်းကို ဘူမိပူထရ တိ အဖြစ် သတ်မှတ်ထားရေ။^[192] ဘူမိပူထရတိဧ အများဆုံးရေ အုပ်စုမှာ မလေးလူမျိုးတိ ဖြစ်ပြီး ဖွဲ့စည်းပုံ အခြီခံ ဥပဒေတွင် မွတ်စလင် ဘာသာဝင်တိ အဖြစ် ပြဋ္ဌာန်းထားကာ ၎င်းရို့ အနေနန့် မလေး ထုံးစံနန့် ယဉ်ကျေးမှုတိကို ကျင့်သုံးကတ်ရေ။ ၎င်းရို့ရေ နိုင်ငံရီး အားဖြင့် အရီးပါရေ အခန်းကဏ္ဍမှ ပါဝင်ကတ်ရေ။^[193] ဘူမိပူထရ အဖြစ် သတ်မှတ်ခံရသူတိတွင် မလေးမဟုတ်ရေ ရှေးဦးနေ လူမျိုးတိ ပါဝင်ကတ်ပြီး ထိုင်းလူမျိုးတိ၊ ခမာလူမျိုးတိ၊ ချမ်လူမျိုးတိ နန့် ဆာဘား နန့် ဆာရာဝပ်ဟိ ရှေးဦးနေ လူမျိုးတိ ပါဝင်ရေ။ မလေးမဟုတ်ရေ ဘူမိပူထရတိရေ ဆာရာဝပ် လူဦးရေဧ တစ်ဝက်ကျော် ဟိပြီး ဆာဘား လူဦးရေဧ သုံးပုံ နှစ်ပုံ ကျော်မျှ ဟိရေ။^[118] ရှေးဦးနေ လူမျိုး တဖဲ့ချေရေ ကျွန်းဆွယ်ပေါ်တွင် ဟိပြီး ၎င်းရို့အား စုပေါင်း၍ အိုရန် အက်ဆလီ ဟု ခေါ်ကတ်ရေ။^[194] မည်သူ့အား ဘူမိပူထရ အဖြစ် သတ်မှတ်မည် ဆိုရေ ဥပဒေရေ ပြည်နယ် အလိုက် ကွဲပြားရေ။^[195]

အခြားရေ လူနည်းစု လူမျိုးတိမှာ ဘူမိပူထရ အဆင့် မရကြချေ။ လူဦးရေဧ ၂၄.၆ ရာခိုင်နှုန်းမှာ မလေး တရုတ် လူမျိုးတိ ဖြစ်ပြီး လူဦးရေဧ ၇.၃ ရာခိုင်နှုန်းမှာ မလေးကုလား လူမျိုးတိ ဖြစ်ကတ်ရေ။^[192] တရုတ်ရို့မှာ စီးပွားရီး နန့် ကူးသန်းရောင်းဝယ်ရီး ကဏ္ဍတွင် သမိုင်းကြောင်းအရ အရီးပါ အရာရောက်ရေ လူမျိုးတိ ဖြစ်ပြီး ပီနန် ပြည်နယ်ဟိ လူဦးရေဧ အများစု ဖြစ်ရေ။ အိန္ဒိယမှ ပြောင်းရွှေ့လာသတိ အများအားဖြင့် တမီလ် လူမျိုးတိရေ မလေးရှားသို့ ၁၉ ရာစု အစောပိုင်းတွင် စတင် ရောက်ဟိလာကတ်ရေ။^[196]^[197] မလေးရှား နိုင်ငံတွင်း မွေးဖွားသူတိကို မလေးရှားနိုင်ငံသား အဖြစ် အလိုအလျောက် ပီးအပ်လေ့ မဟိကေလည်း မလေးရှားနိုင်ငံသား မိဘနှစ်ပါးမှ မလေးရှားနိုင်ငံ အပြင်ဘက်တွင် မွေးဖွားရေ ကလေးကိုမူ နိုင်ငံသား အဖြစ် ပီးအပ်လေ့ ဟိရေ။ နိုင်ငံသား ၂ ခု တစ်ပြိုင်တည်း ခံယူခြင်းအား ခွင့်ပြုမထားပေ။^[198] မလေးရှား ဘော်နီယို ဖြစ်ရေ ဆာဘား နန့် ဆာရာဝပ်တွင် နိုင်ငံသား ရဟိခြင်းမှာ ထူးခြားပြီး လူဝင်မှုကြီးကြပ်ရီး ကိစ္စရပ်တိ အရ မလေးရှား ကျွန်းဆွယ်တွင် နိုင်ငံသား အဖြစ် ရဟိခြင်းနန့် မတူညီပေ။ နိုင်ငံသားတိုင်းအား မိုင်ကတ်ဒ်ဟု ခေါ်ရေ ဘိုင်အိုမက်ထရစ် စမတ် ချစ်ပ် ပါဝင်ရေ စိစစ်ရီး ကတ်ဒ်အား ၁၂ နှစ်ပြည့်ရေမှ စ၍ ထုတ်ပီးထားပြီး မိမိနန့် တပါတည်း အမြဲ သယ်ဆောင်လားရဖို့ ဖြစ်ရေ။^[199]

ပညာရီး စနစ်တွင် မသင်မနေရ မဟုတ်ရေ မူကြို ပညာရီး၊ မသင်မနေရ ၆ နှစ် မူလတန်း ပညာရီး နန့် သင်ကြားလိုရေ ဆန္ဒဟိက သင်ကြားနိုင်ရေ ၅ နှစ် အထက်တန်း ပညာရီး ရို့ ပါဝင်ရေ။^[200] မူလတန်းကျောင်းတိကို ကဏ္ဍ နှစ်ခု ခွဲထားပြီး မလေးဘာသာဖြင့် သင်ကြားရေ နိုင်ငံတော် မူလတန်းကျောင်းတိ နန့် တရုတ် သို့မဟုတ် တမီလ် ဘာသာဖြင့် သင်ကြားရေ ဒေသခံ မူလတန်းကျောင်းတိ ရို့ ဖြစ်ကတ်ရေ။^[201] အထက်တန်း ပညာရီးမှာ ၅ နှစ် သင်ကြားရရေ။ အထက်တန်းပညာရီး နောက်ဆုံးနှစ်တွင် မလေးရှား ပညာရီး အောင်လက်မှတ် စာမေးပွဲကို ဝင်ရောက်ဖြေဆိုကြရရေ။^[202] ၁၉၉၉ ခုနှစ် မလေးရှား မက်ထရစ်ကူလေးသျှင်း အစီအစဉ်ကို စတင်မိတ်ဆက်ခရေမှစ၍ မက်ထရစ် ကူလေးသျှင်း ကောလိပ်တွင် ၁၂ လ သင်ကြား အောင်မြင်ပြီးရေ ကျောင်းသားတိ အနေနန့် ပြည်တွင်း တက္ကသိုလ်တိတွင် ဆက်လက် သင်ကြားနိုင်ရေ။ ယကေလည်းလည်း မက်ထရစ်ကူလေးသျှင်း စနစ်တွင် ၁၀ ရာခိုင်နှုန်းရေ နီရာသာ ဘူမိပူထရ မဟုတ်သူ ကျောင်းသားတိ အတွက် ဖွင့်ပီးထားရေ။^[203]

၂၀၀၉ ခုနှစ်တွင် မွေးကင်းစ ကလေး သေဆုံးမှုနှုန်းမှာ အယောက် ၁၀၀၀ ကေ ၆ ယောက်ဖြစ်ပြီး လူတစ်ဦးချင်းဧ သက်တမ်းမှာ ၇၅ နှစ် ဖြစ်ရေ။^[204] မလေးရှားအား နိုင်ငံခြားသားတိ ဆီးလာကုသည့် နီရာ အဖြစ်သို့ ရောက်ဟိအောင် လုပ်ဆောင်နိုင်ရန် အတွက် အစိုးရရေ လူမှုကဏ္ဍ ဖွံ့ဖြိုးရီး ဘတ်ဂျက်ဧ ၅ ရာခိုင်နှုန်းကို ကျန်းမာရီး စောင့်ရှောက်မှု အတွက် အသုံးပြုရေ။^[205] လူဦးရေရေ မလေးရှားကျွန်းဆွယ်ပေါ်တွင် ပိုပြီးကေသိပ်ရီးပြီး^[206] မလေးရှားနိုင်ငံသား ၂၈ သန်းမှ သန်း ၂၀ ရေ ကျွန်းဆွယ်ပေါ်တွင် နီထိုင်ကတ်ရေ။^[37] ၇၀ ရာခိုင်နှုန်းရေ လူဦးရေမှာ မြို့ပြတွင် နီထိုင်ကတ်ရေ။^[118] ကွာလာလမ်ပူရေ မလေးရှားဧ မြို့တော် နန့်^[118] အကြီးဆုံးမြို့ ဖြစ်သည့်အပြင် ^[207] အဓိက ကူးသန်းရောင်းဝယ်ရီး နန့် ငွေကြေးဆိုင်ရာ အချက်အချာမြို့ ဖြစ်ရေ။^[208] ပူထရာ ဂျာရားမြို့ရေ အစိုးရ ရုံးထိုင်ရန် အတွက် ၁၉၉၉ မှ စတင်တည်ဆောက်ခပြီး^[209] ဖက်ဒရယ် အစိုးရဧ အုပ်ချုပ်ရီး နန့် တရားစီရင်ရီးဆိုင်ရာ ရုံးတိရေ ကွာလာလမ်ပူမြို့ အတွင်း ကျပ်တည်းမှုမှ သက်သာစီရန် ထိုနီရာသို့ ပြောင်းရွှေ့ခရေ။^[210] လုပ်အားကို အသုံးချရရေ လုပ်ငန်းတိကြောင့်^[211] မလေးရှား နိုင်ငံအတွင်း ရွှေ့ပြောင်းလုပ်သား ၃ သန်းကျော် ခန့် နီထိုင်လုပ်ကိုင်လျက် ဟိကတ်ပြီး လူဦးရေ ဧ ၁၀ ရာခိုင်နှုန်းမျှ ဖြစ်ရေ။^[212]^[212] ဆာဘားတွင် အခြီစိုက်ရေ အစိုးရ မဟုတ်ရေ အဖွဲ့အစည်းတိဧ အစိုအရ ဆာဘားတွင် ဟိရေ လူဦးရေ ၃ သန်းတွင် ၂ သန်းမှာ တရားမဝင် ရွှေ့ပြောင်းနီထိုင်သူတိ ဖြစ်ကတ်ရေ ဟုဆိုရေ။^[213] မလေးရှားတွင် ဒုက္ခရေနန့် ခိုလှုံခွင့် တောင်းခံသူပေါင်း ၁၇၁.၅၀၀ ခန့်ကို လက်ခံထားရေ။ ၎င်းရို့ထဲတွင် ၇၉,၀၀၀ မှ မြန်မာနိုင်ငံမှ ဖြစ်ပြီး ၇၂,၄၀၀ မှာ ဖိလစ်ပိုင် နိုင်ငံမှ ဖြစ်ကာ ၁၇,၇၀၀ မှ အင်ဒိုနီးရှား နိုင်ငံမှ ဖြစ်ရေ။ မလေးရှား အရာဟိတိ အနေနန့် နိုင်ငံအတွင်းမှ နှင်ထုတ်သူတိကို ၂၀၀၇ ခုနှစ်တွင် လူမှောင်ခိုသမားတိထံ တိုက်ရိုက်အပ်နှံရေဟု သတင်း ဖော်ပြခြင်း ခံရပြီး မလေးရှား အနေနန့် လူဝင်မှု ကြီးကြပ်ရီး ဥပဒေတိကို အကောင်အထည် ဖော်ရန် အငြင်းပွားစရာ သမိုင်းကြောင်းတိ ဟိရေ ရီလာ ဟု ခေါ်သည့် အပျော်တမ်း တပ်ဖွဲ့တိကို အသုံးပြုလေ့ ဟိရေ။^[214]

ကိုးကွယ်ယုံကြည်မှု[edit | edit source]

မလေးရှားနိုင်ငံဧ အခြီခံဥပဒေအရ လွတ်လပ်စွာ ကိုးကွယ်ခွင့်ကို ပြဋ္ဌာန်းထားကေလည်း အစ္စလမ်ဘာသာအား နိုင်ငံတော်ဘာသာ အဖြစ် သတ်မှတ်ထားရေ။^[215] ၂၀၁၀ ခုနှစ် လူဦးရေ နန့် နီထိုင်မှု စာရင်းအရ လူမျိုးနန့် ကိုးကွယ်ယုံကြည်မှုရို့ဧ ဆက်စပ်မှုမှာ မြင့်မားရေ။ လူဦးရေဧ ၆၁.၃% မှာ အစ္စလာမ်ဘာသာ၊ ၁၉.၈% မှာ ဗုဒ္ဓဘာသာ၊ ၉.၂%မှာ ခရစ်ယာန်ဘာသာ၊ ၆.၃%မှာ ဟိန္ဒူဘာသာ၊ ၁.၃%မှာ ကွန်ဖြူးရှပ်ဘာသာ၊ တာအိုဘာသာ နန့် အခြားရေ တရုတ်ရိုးရာ ဘာသာတိကို ကိုးကွယ်ကတ်ရေ။ ဝ.၇%မှာ ဘာသာမဲ့တိ အဖြစ် ခံယူကတ်ပြီး ကျန်ဟိနီရေ ၁.၄%မှာ အခြားဘာသာတိကို ကိုးကွယ်ရေ သို့မဟုတ် မည်သည့်ဘာသာ ကိုးကွယ်ရေဟု မပြောကတ်လီ။^[6] မလေးရှားတွင် ထင်ရှားရေ အစ္စလာမ် ဘာသာခွဲမှာ ရှဖီး ဥပဒေသိပ္ပံပညာမှ ဆွန်နီ အစ္စလာမ် ဘာသာခွဲ ဖြစ်ပြီး^[216]^[217] ၁၈% ရေ အစ္စလာမ် ဘာသာဝင်ရို့မှာ ဂိုဏ်းဂဏစွဲ မဟိကတ်လီ။^[218]

မလေးရှား ဖွဲ့စည်းပုံ အခြီခံဥပဒေအရ မလေးဖြစ်ရန် အတွက် မွတ်စလင် ဘာသာကိုးကွယ်ရဖို့။ မလေးဘာသာ စကားကို အမြဲပြောဆိုရဖို့၊ မလေးထုံးစံ အများုင်း နီထိုင်ရဖို့။ ဘရူနိုင်း၊ မလေးရှား နန့် စင်ကာပူတွင် နီထိုင်သူ သို့မဟုတ် ဘိုးဘေးဘီဘင်တိ ဟိသူ ဟု သတ်မှတ်ထားရေ။^[122] ၂၀၁၀ ခုနှစ် လူဦးရေ စာရင်း အရ တရုတ်လူမျိုးရို့ဧ ၈၃.၆% မှာ ဗုဒ္ဓဘာသာကိုးကွယ်သူတိ ဖြစ်ကတ်ပြီး အခြား ကိုးကွယ်မှု အများအပြား ဟိရေ ဘာသာတိမှာ တာအိုဘာသာ (၃.၄%)၊ ခရစ်ယာန်ဘာသာ (၁၁.၁%) ရို့ ဖြစ်ကာ ပီနန်ကဲ့သို့ရေ ဒေသတိတွင် ပန်းသေး တဖဲ့ချေ ဟိကတ်ရေ။ အိန္ဒိယလူမျိုးတိတွင် ဟိန္ဒူဘာသာ ကိုးကွယ်သူ ၈၆.၂% မျှ ဟိကာ အခြား ကိုးကွယ်မှု အများအပြား ဟိရေ ဘာသာတိမှာ ခရစ်ယာန် ၆% နန့် မွတ်စလင် ၄.၁% ရို့ ဖြစ်ကတ်ရေ။ မလေး မဟုတ်ရေ ဘူမိပူထရ ရို့တွင် ခရစ်ယာန်ဘာသာ ကိုးကွယ်သူ အများဆုံး ဖြစ်ပြီး ၄၆.၅% ဟိကာ ၄၀.၄ % မှာမူ မွတ်စလင် ဘာသာ ကိုးကွယ်ကတ်ရေ။^[6]

မွတ်စလင်တိရေ ဘာသာရီးနန့် ပတ်သက်ရေ ကိစ္စရပ်တိ အတွက် ရှာရီယာ တရားရုံးဧ ဆုံးဖြတ်ချက်ကို လိုက်နာရရေ။ အစ္စလာမ် တရားသူကြီးတိ အနေနန့် မလေးရှားရို့ လိုက်နာရာ အတွေးအခေါ်ဖြစ်ရေ ရှဖီး အစ္စလာမ် ဥပဒေ ပြဋ္ဌာန်းချက်တိကို လိုက်နာရရေ။^[216] ရှာရီယာ တရားရုံးမှ မွတ်စလင်တိ အပေါ် ဆုံးဖြတ်နိုင်ရေ ကိစ္စရပ်တိမှာ လက်ထပ်ထိမ်းမြားခြင်း၊ အမွေခံခြင်း၊ ကွာသျှင်းပြတ်စဲခြင်း၊ ဘာသာစွန့်ခြင်း၊ ဘာသာပြောင်းခြင်း နန့် အုပ်ထိန်းခြင်းရို့သာ ဖြစ်ရေ။ အခြားရေ ရာဇဝတ်မှုတိ နန့် တရားမမှုတိအား ရှာရီယာ တရားရုံးမှ ဆုံးဖြတ်ပိုင်ခွင့် မဟိပေ။ ရှာရီယာ တရားရုံးတိဧ ဖွဲ့စည်းပုံမှာ အရပ်ဖက် တရားရုံးတိနန့် တူညီရေ။ နိုင်ငံအတွင်း အမြင့်ဆုံး တရားရုံးဖြစ်ကေလည်း အရပ်ဖက် တရားရုံးတိရေ အစ္စလာမ် ဘာသာ ဆိုင်ရာ ကိစ္စရပ်တိကို ကြားနာခြင်း မပြုပေ။^[219]

ဘာသာစကားတိ[edit | edit source]

မလေးရှားနိုင်ငံဧ ရုံးသုံးနန့် နိုင်ငံတော် ဘာသာစကားမှာ မလေးရှန်း ဘာသာ ဖြစ်ပြီး^[118] မလေးဘာသာစကားကို စံသတ်မှတ်ထားခြင်း ဖြစ်ရေ။^[220] အစိုးရ ပေါ်လစီတွင် ထိုဘာသာစကားအား ဘဟာဆား မလေးရှား ဟု ဖော်ပြပြီး မလေးရှန်း ဘာသာစကားဟု အဓိပ္ပာယ် ရရေ။^[221] ယကေလည်းလည်း ဥပဒေတွင် ရုံးသုံးဘာသာစကားကို ဘဟာဆား မလာယု ဟုပင် ရည်ညွှန်းပြီး မလေးဘာသာစကား ဟု အဓိပ္ပာယ် ရရေ။^[222] ၁၉၆၇ ခုနှစ် အမျိုးသား ဘာသာစကား အက်ဥပဒေ အရ နိုင်ငံတော် ဘာသာစကားဧ ရုံးသုံးစာကို လက်တင် (ရူမီ) စကားလုံးဖြင့် ဖော်ပြရန် သတ်မှတ်ထားကေလည်း ရိုးရာ ဂျာဝီ စာလုံးကို ပိတ်ပင်ထားခြင်း မဟိပေ။^[223]

အင်္ဂလိပ်ဘာသာစကားမှာ အသုံးတိရေ ဒုတိယ ဘာသာစကား ဖြစ်ပြီး ၁၉၆၇ အမျိုးသား ဘာသာစကား ဥပဒေ အရ အချို့ရေ ရုံးသုံးကိစ္စရပ်တိတွင် အင်္ဂလိပ်ဘာသာ အသုံးပြုခွင့် ပီးထားရေ။^[223] ဆာရာဝပ်တွင်မူ အင်္ဂလိပ် ဘာသာစကားရေ မလေးရှန်း ဘာသာစကားနန့် ယှဉ်တွဲ၍ သုံးရေ ရုံးသုံး ဘာသာစကား ဖြစ်ရေ။^[224]^[225]^[226] သမိုင်းကြောင်းအရ အင်္ဂလိပ်ဘာသာစကားရေ တရားဝင် မဟုတ်ကေလည်း အုပ်ချုပ်ရီးတွင် သုံးရေ ဘာသာစကား ဖြစ်ကေလည်း ၁၉၆၉ ခုနှစ် လူမျိုးရီး အဓိကရုဏ်းတိ အပြီးတွင် မလေးဘာသာစကားကို ပို၍ သုံးစွဲလာကတ်ရေ။^[227] မလေးရှန်း အင်္ဂလိပ်ဘာသာ စကား သို့မဟုတ် မလေးရှားစံနှုန်း အင်္ဂလိပ် ဘာသာစကားမှာ ဗြိတိသျှ အင်္ဂလိပ်မှ ဆင်းသက်လာရေ အင်္ဂလိပ် ဘာသာစကား တစ်မျိုး ဖြစ်ရေ။ မလေးရှား အင်္ဂလိပ်အား စီးပွားရီး ကိစ္စရပ်တိတွင် ကျယ်ပြန့်စွာ အသုံးပြုကတ်ပြီး မန်းဂလစ်ရှ် ခေါ် အင်္ဂလိပ်ဘာသာ အရပ်သုံး စကားကို မလေးဘာသာ၊ တရုတ်ဘာသာ၊ တမီလ်ဘာသာရို့ ဖြင့် ပေါင်းစပ်ထားရေ ဘာသာစကားကိုလည်း အသုံးပြုလေ့ ဟိကတ်ရေ။ အစိုးရမှ စံမဟုတ်ရေ မလေးဘာသာစကား သုံးစွဲခြင်းကို အားမပီးကေလည်း ကြော်ငြာတိတွင် ပုံစံမမှန်ရေ မလေးဘာသာစကား အသုံးပြုခြင်း အတွက် ဒဏ်ရိုက်ရန် လည်း အခွင့်အာဏာ မဟိပေ။^[228]^[229]

အခြားရေ ဘာသာစကား အမြောက်အမြားကိုလည်း မလေးရှားတွင် သုံးစွဲနီကတ်ပြီး လက်ဟိ သျှင်သန်နေသာ ဘာသာစကား ၁၃၇ မျိုးအား ပြောဆိုသူတိ မလေးရှားနိုင်ငံ အတွင်း ဟိရေ။ ^[230] မလေးရှား ကျွန်းဆွယ်တွင် ထိုဘာသာစကားတိထဲမှ ၄၁မျိုးကို ပြောဆိုသူတိ ဟိရေ။^[231] အရှေ့မလေးရှားဟိ နဂိုရ်မူလ လူမျိုးတိတွင် ၎င်းရို့ ကိုယ်ပိုင် ဘာသာစကားဟိပြီး ထိုဘာသာစကားမှာ မလေးစကားနန့် ဆင်ကေလည်း အလွယ်တကူ ခွဲခြား၍ ရနိုင်ရေ။ ဆာရာဝပ်ဧ အဓိက တိုင်းရင်းသား ဘာသာစကားမှာ အီဘန် ဖြစ်ပြီး ဆာဘားတွင် နဂိုရ်မူလနီထိုင်သူတိမှာမူ ဒူဆူးနစ် နန့် ကာဒါဇန် ဘာသာစကားတိကို ပြောဆိုကတ်ရေ။^[232] မလေးရှား တရုတ်တိမှာ တရုတ်ပြည်တောင်ပိုင်း ပြည်နယ်တိဟိ ဒေသခံ စကားတိကို ပြောဆိုကတ်ရေ။ နိုင်ငံအတွင်း အသုံးတိရေ တရုတ်ဒေသခံ စကားတိမှာ ကန်တုံစကား၊ မန်ဒရင်စကား၊ ဟောက်ကျန့်စကား၊ ဟာကားစကား၊ ဟိုင်ယန်စကား နန့် ဖူကျိုး စကားရို့ ဖြစ်ကတ်ရေ။ မလေးကုလားတိဧ အများစုဖြစ်ရေ တမီလ်တိမှာ တမီလ် ဘာသာစကားကို ပြောဆိုကတ်ရေ။ အခြားရေ တောင်အာရှ ဘာသာစကားတိကိုလည်း မလေးရှားတွင် ကျယ်ပြန့်စွာ ပြောဆိုကတ်ပြီး ထိုင်းစကားလည်း အပါအဝင် ဖြစ်ရေ။^[118] မလေးရှား နိုင်ငံသား အနည်းစုမှာ ကော့ကေးရှန်းရို့မှ ဆင်းသက်လာအတွက်နန့် ခရီရိုး ဘာသာစကားတိဖြစ်ရေ ပေါ်တူဂီစကားပေါ်တွင် အခြီခံရေ မလက်ကာ ခရီရိုး ဘာသာစကား၊^[233] စပိန်စကားပေါ်တွင် အခြီခံရေ ချာဗာကာနို ဘာသာစကား ရို့ကိုလည်း ပြောဆိုကတ်ရေ။^[234]

ယဉ်ကျေးမှု[edit | edit source]

မလေးရှားနိုင်ငံရေ လူမျိုးစုံ၊ ယဉ်ကျေးမှုစုံ၊ ဘာသာစကားစုံရေ လူ့အဖွဲ့အစည်း တစ်ခုဖြစ်ရေ။ ထိုဒေသဟိ မူလ ယဉ်ကျေးမှုမှာ ရှေးဦးနေ တိုင်းရင်းသားတိ နန့် နောင်တွင် ပြောင်းရွှေ့လာရေ မလေးလူမျိုးတိမှ ဆင့်ပွား ပေါ်ပေါက်လာရေ။ နိုင်ငံခြား ကုန်သွယ်မှု စတင်ရေမှ စ၍ တရုတ် နန့် အိန္ဒိယ ယဉ်ကျေးမှုရို့ သိသာစွာ လွှမ်းမိုးမှု ဟိခရေ။ အခြား လွှမ်းမိုးရေ ယဉ်ကျေးမှုတိမှာ ပါရှန်းယဉ်ကျေးမှု၊ အာရပ်ယဉ်ကျေးမှု နန့် ဗြိတိသျှ ယဉ်ကျေးမှုရို့ ဖြစ်ကတ်ရေ။ အစိုးရဧ ပုံစံ နန့် ဖွဲ့စည်းပုံ အခြီခံ ဥပဒေပါ လူမှုပဋိဉာဏ် အပိုဒ်ကြောင့် တိုင်းရင်းသား လူနည်းစုရို့ဧ ယဉ်ကျေးမှုကို တဖဲ့ချေမျှသာ လက်သင့်ခံရေ။^[235]

၁၉၇၁ခုနှစ်တွင် အစိုးရမှ နိုင်ငံတော် ယဉ်ကျေးမှုဆိုင်ရာ ပေါ်လစီကို ရီးဆွဲခပြီး မလေးရှား ယဉ်ကျေးမှုကို အဓိပ္ပာယ် ဖွင့်ဆိုခရေ။ ထို ဖွင့်ဆိုချက်အရ မလေးရှား ယဉ်ကျေးမှုရေ မလေးရှားတွင် ရှေးဦးနီထိုင်ရေ လူရို့ဧ ယဉ်ကျေးမှု ပေါ်တွင် မူတည်ရဖို့ ဖြစ်ပြီး အခြားရေ ယဉ်ကျေးမှုတိမှ သင့်တော်ရေ အချက်တိကို ပေါင်းစပ်နိုင်ကေလည်း အစ္စလာမ် ဘာသာရေ တစိတ်တပိုင်း အဖြစ် ပါဝင်နေရဖို့ ဟု ဆိုထားရေ။^[236] ၎င်းမှ မလေးဘာသာစကားကို အခြားဘာသာ စကားတိထက် ပို၍ မြှင့်တင်ရန် ကြိုးစားရေ။^[237] ယင်းပိုင် အစိုးရမှ ယဉ်ကျေးမှုနန့် ပတ်သက်၍ ဝင်ရောက်စွက်ဖက်ခြင်းကြောင့် မလေးမဟုတ်သူတိ အကြားတွင် ၎င်းရို့ဧ ယဉ်ကျေးမှု ဆိုင်ရာ လွတ်လပ်မှု လျော့နည်းလာရေဟု ခံစားရပြီး မကျေမနပ် ဖြစ်ကြရရေ။ တရုတ် နန့် အိန္ဒိယ အသင်းအဖွဲ့တိမှ အစိုးရသို့ ကြေညာချက်တိကို တင်သွင်းကတ်ပြီး ဒီမိုကရေစီ နည်းလမ်းမကျရေ ယဉ်ကျေးမှု ပေါ်လစီကို ဖော်ထုတ်ရေဟု စွပ်စွဲပြောဆိုကတ်ရေ။^[236]

မလေးရှားနန့် အိမ်နီးချင်းနိုင်ငံတိ အထူးအတွက်နန့် အင်ဒိုနီးရှားရို့ ကြားတွင် ယဉ်ကျေးမှု ဆိုင်ရာ အငြင်းပွားမှု အချို့ ပေါ်ပေါက်ခရေ။ နိုင်ငံ ၂ နှစ်နိုင်ငံ အနေနန့် ယဉ်ကျေးမှု အမွေဆက်ခံရာ တူညီကတ်ပြီး ရိုးရာ နန့် အချက် အတော်တိတိတွင် တူညီကတ်ရေ။ ယကေလည်းလည်း ချက်ပြုတ်ရေ ဟင်းလျာတိမှ စ၍ နိုင်ငံတော်သီချင်း အထိ အမျိုးမျိုးရေ ကိစ္စရပ်တိတွင် အငြင်းပွားမှုတိ ပေါ်ပေါက်ခရေ။ အင်ဒိုနီးရှားတွင် ၎င်းရို့ဧ အမျိုးသား အမွေဆက်ခံမှုကို ကာကွယ်ရန် ပြင်းထန်ရေ ခံစားမှု ဟိရေ။^[238] မလေးရှား အစိုးရ နန့် အင်ဒိုနီးရှား အစိုးရရို့ တွိ့ဆုံပြီး ယဉ်ကျေးမှုတိ တစ်ခုနန့် တစ်ခု ထပ်နေခြင်းကြောင့် ဖြစ်ပေါ်လာရေ တင်းမာမှုတိကို လျှော့ချရန် ကြိုးစားကတ်ရေ။^[239] မလေးရှားတွင်မူ ခံစားချက် မပြင်းထန်ဘဲ အများစု အနေနန့် ယဉ်ကျေးမှု တန်ဖိုး အများစုမှာ နှစ်ဖက်စလုံး နန့် ဆိုင်ရေဟု ခံယူထားကတ်ရေကြောင့် ဖြစ်ရေ။^[238]

အနုပညာ[edit | edit source]

မလေးရှား ရိုးရာ အနုပညာမှာ ပုံဖော်ထွင်းထုခြင်း၊ ယက်လုပ်ခြင်း နန့် ငွေပန်းထိမ် လုပ်ခြင်းတိပေါ်တွင် အခြီခံ၍ လုပ်ကိုင်ကတ်ရေ။.^[240] ရိုးရာ အနုပညာတိတွင် ကျေးလက်မှ လက်ဖြင့် ယက်လုပ်ရေ ခြင်းတောင်းမှစ၍ မလေးရှား လွှတ်ရုံးတိဟိ ငွေပန်းထိမ် လက်ရာတိ အထိ ပါဝင်ရေ။ အတွိ့ရတိရေ အနုပညာ လက်ရာတိတွင် အလှဆင်ရေ ခရစ်ခေါ် မလေးဓား၊ ကွမ်းအစ်၊ ယက်လုပ်ထားရေ ပါတိတ်တိနန့် ဆောင်ကက် ချည်ထည်ရို့ ပါဝင်ရေ။ ရှေးဦးနေ အရှေ့ မလေးရှား လူမျိုးတိတွင် ၎င်းရို့ဧ သစ်သား မျက်နှာဖုံးတိအား လူသိတိကတ်ရေ။ ^[122] တိုင်းရင်းသား တစ်မျိုးချင်းစီတွင် ထင်ရှားရေ ဖျော်ဖြေရီး အနုပညာတိ ဟိပြီး တစ်ခုနန့် တစ်ခု တဖဲ့ချေ ဆင်ရေတိ ဟိရေ။ ယကေလည်းလည်း မလေးအနုပညာတွင် မြောက်အိန္ဒိယ လွှမ်းမိုးမှုတိကို တွိ့ရပြီး သမိုင်းကြောင်းအရ အိန္ဒိယ လွှမ်းမိုးမှုတိ ဟိရေကြောင့် ဖြစ်ရေ။^[241]

ရိုးရာ မလေးဂီတနန့် ဖျော်ဖြေရီး အနုပညာတိမှ ကလန်တန်-ပတ်ထာနီ ဒေသမှ အစပျိုး ဆင်းသက်ရေဟု ထင်မြင်ရပြီး အိန္ဒိယ၊ တရုတ်၊ ထိုင်း နန့် အင်ဒိုနီးရှား ရို့ဧ ဩဇာလွှမ်းမိုးမှုတိ ပါဝင်နေရေ။ ဂီတမှာ ဗုံတိပေါ်တွင် အခြီခံ ထားပြီး ^[241] အရီးအကြီးဆုံးမှာ ဂန်ဒမ်း ဟု ခေါ်ရေ ဗုံ ဖြစ်ရေ။ ရိုးရာ ဗုံ အနည်းဆုံး ၁၄မျိုး ဟိရေ။^[242] ဗုံတိ နန့် အခြားရေ ရိုးရာ ပုတ်၍ တီးခတ်ရရေ တူရိယာတိမှာ သဘာဝ ပစ္စည်းတိဖြင့် အမြဲလိုလို ပြုလုပ်လေ့ ဟိကတ်ရေ။^[242] ဂီတကို ပုံပြောရာတွင် လည်းကောင်း၊ အခမ်းအနား တိတွင် လည်းကောင်း၊ ကောက်ရိတ်သိမ်းခြင်း စရေ ပွဲတော်တိတွင်လည်းကောင်း တီးမှုတ်လေ့ ဟိကတ်ရေ။^[241] တစ်ချိန်က အဝီး ဆက်သွယ်ရီး အတွက်လည်း အသုံးပြုခသေးရေ။ ^[242] အရှေ့မလေးရှားတွင်မူ မောင်းကို အခြီခံထားရေ တီးဝိုင်းတိ ဖြစ်သည့် အာဂေါင်း နန့် ကူလင်တန် ရို့ကို အသုဘ နန့် မင်္ဂလာဆောင် အစဟိရေ အခမ်း အနားတိတွင် တီးမှုတ်လေ့ ဟိကတ်ရေ။။ ^[243] ထိုတီးဝိုင်းတိမှာ အိမ်နီးချင်း ဒေသတိ ဖြစ်ကတ်ရေ ဖိလစ်ပိုင်ဟိ မင်ဒါနောင်း၊ အင်ဒိုနီးရှားဟိ ကာလီမန်တန် နန့် ဘရူနိုင်ရို့တွင်လည်း အလားတူ တီးမှုတ်လေ့ ဟိကတ်ရေ။^[243]

မလေးရှားတွင် အလွန်ခိုင်မာရေ ပါးစပ်ပြော ရိုးရာ ဟိပြီး စာရီးသားမှု မပေါ်ခင်ကပင် ဟိခကာ ဂနိထက်တိုင် ဟိနေဆဲ ဖြစ်ရေ။ မလေးစူလ်တန် တစ်ဦးချင်စီရို့ရေ ၎င်းရို့ ကိုယ်ပိုင် စာပေ ယဉ်ကျေးမှုတိကို ဖန်တီးကတ်ပြီး ယခင်က ဟိနီရေ ပါးစပ်ပြော ဇာတ်လမ်းတိ နန့် အစ္စလာမ် ဘာသာ နန့် အတူ ပါလာရေ ဇာတ်လမ်းတိမှ ဩဇာ လွှမ်းမိုးမှုတိ ဟိရေ။^[244] ပထမဆုံး မလေးစာပေမှာ အာရေဗျ စကားလုံးဖြင့် ရီးသားထားရေ။ အစောဆုံး မလေး စာမှာ ၁၃၀၃ ခုနှစ် တဲရန်ဂနူး ကျောက်တုံးပေါ်တွင် ရီးထိုးထားရေ စာဖြစ်ရေ။^[122] တရုတ်နန့် အိန္ဒိယ စကားပြောသူ တိလာရေနန့် အမျှ တရုတ်နန့် အိန္ဒိယ စာပေတိလည်း တိပြားလာခကာ ၁၉ ရာစုမှ စ၍ ထိုဘာသာစကားရို့ဖြင့် ဖန်တီးထားရေ စာပေတိ ပေါ်ပေါက်လာခရေ။^[244] အင်္ဂလိပ်ရေလည်း စာပေအတွက် အသုံးတိရေ ဘာသာစကား တစ်ခု ဖြစ်လာခရေ။^[122] ၁၉၇၁ တွင် အစိုးရမှ ဘာသာစကား အမျိုးမျိုးဖြင့် ရီးသားထားရေ စာပေတိကို နာမည်ဖွင့်ဆိုရန် ခြေလှမ်းစခရေ။ မလေးဘာသာစကားဖြင့် ရီးသားထားရေ စာပေတိကို "မလေးရှားဧ အမျိုးသား စာပေတိ" ဟုလည်းကောင်း၊ အခြား ဘူမိပူထရ ဘာသာစကားတိနန့် ရီးသားထားရေ စာပေတိကို "ဒေသခံစာပေတိ" ဟူ၍ လည်းကောင်း ခေါ်ဆိုကတ်ပြီး အခြာဘာသာဖြင့် ရီးသားထားရေ စာပေတိကို ဆက်သျှင်နယ် စာပေ ဟုလည်းကောင်း ခေါ်ဆိုခရေ။^[237] မလေးဘာသာ ကဗျာစာပေမှာလည်း အလွန်ပင် ဖွံ့ဖြိုးပြီး ပုံစံ အမျိုးမျိုးဖြင့် ရီးသားကတ်ရေ။ ဟိကာရက် ပုံစံရေ လူကြိုက်တိပြီး ပန်တမ် ပုံစံမှာ မလေးဘာသာမှ အခြားဘာသာတိသို့ ပျံ့နှံ့ ရောက်ဟိ လားရေ။^[244]

အစားအရေက်တိ[edit | edit source]

တေတာရစ် (လက်ဖက်ရည် ဆွဲဖျော်)

နာဆီလီမက် (အုန်းထမင်း)

နိုင်ငံတော် စားစရာ နန့် ရေက်စရာ^[245]^[246]

မလေးရှား အစားအရေက်တိရေ နိုင်ငံအတွင်း နီထိုင်သူတိဧ လူမျိုးစုံမှုကို ထင်ဟပ်ပြနေရေ။ ^[247] နိုင်ငံအတွင်းနန့် ပတ်ဝန်းကျင် ဒေသရို့ဟိ ယဉ်ကျေးမှုတိမှ အစားအရေက်တိပေါ်တွင် အလွန်ပင် လွှမ်းမိုးမှု ဟိနေရေ။ မလေး၊ တရုတ်၊ အိန္ဒိယ၊ ထိုင်း၊ ဂျာဗား နန့် ဆူမားတြား ယဉ်ကျေးမှုရို့မှ လွှမ်းမိုးမှုတိ ဟိပြီး မလေးရှားနိုင်ငံရေ ရှေးခေတ်အခါက ဟင်းခပ်အမွှေးအကြိုင်တိ ဖြတ်သန်းသယ်ဆောင်ရာ လမ်းပေါ်တွင် တည်ဟိနေခြင်းမှာ အဓိက အကြောင်းတစ်ချက် ဖြစ်ရေ။ ^[248] အစားအရေက်တိရေ စင်ကာပူ နန့် ဘရူနိုင်းရို့ဟိ အစားအရေက်တိနန့် အလွန်ဆင်ပြီး ^[145] ဖိလစ်ပိုင် အစားအရေက်တိ နန့် တူရေလည်း ဟိရေ။ ^[122] မတူညီရေ ပြည်နယ်တိတွင် ကွဲပြားရေ ဟင်းလျာတိ ဟိပြီး^[145] မလေးရှားဟိ အစားအရေက်တိမှာ မူရင်း အစားအရေက်တိနန့် ကွဲပြားနေရေကို အမြဲတစေ တွိ့ရတတ်ရေ။^[197]

မကြာမကြာ ဆိုပိုင်ပင် မူရင်းယဉ်ကျေးမှုတွင် မတွိ့ရရေ အစားအစာတိရေ အခြားယဉ်ကျေးမှုနန့် ပေါင်းစပ်လားရေကို တွိ့ရရေ။ ဥပမာအားဖြင့် မလေးရှားဟိ တရုတ် စားရေက်ဆိုင်တိရေ မလေးဟင်းလျာတိကို အမြဲတစေ ရောင်းချလေ့ ဟိရေ။^[249] ယဉ်ကျေးမှု တစ်ခုမှ အစားအရေက်တိကိုလည်း အခြားယဉ်ကျေးမှုမှ စတိုင်လ်ဖြင့် ချက်ပြုတ်လေ့ ဟိကတ်ရေ။^[145] ဥပမာအားဖြင့် ငပိနန့် ဆန်ဘယ်ဆော့စ် ရို့ကို တရုတ်စားရေက်ဆိုင်တိတွင် ထည့်သွင်း ချက်ပြုတ်လေ့ ဟိကတ်ရေ။ ထို့အတွက်ကြောင့် မလေးရှားဟိ အစားအရေက်တိကို ယဉ်ကျေးမှု တစ်ခုသို့ ပြန်၍ ခြီရာခံနိုင်ကေလည်း ၎င်းရို့တွင် သီးခြား ကိုယ်ပိုင်လက္ခဏာ ဟိရေကို တွိ့ရရေ။^[248] ထမင်းရေ ဟင်းလျာ အများစု နန့် တွဲဖက် စားသုံးကတ်ရေ။ ငရုတ်သီးကို မလေးရှား ဟင်းလျာတိတွင် အမြဲလိုလို တွိ့ရတတ်ကေလည်း ဟင်းဧ အရသာမှာ အမြဲ စပ် နေလေ့ မဟိပေ။^[247]

မီဒီယာ[edit | edit source]

မလေးရှားဟိ အဓိက သတင်းစာတိအား အစိုးရနန့် အုပ်ချုပ်နီရေ ညွန့်ပေါင်း အစိုးရ အတွင်းမှ ပါတီတိက ပိုင်ဆိုင်ပြီး^[250]^[251] အဓိက အများုက်အခံပါတီတိမှ ပိုင်ဆိုင်ရေ ကိုယ်ပိုင် သတင်းစာတိလည်း ဟိကာ ပုံမှန် သတင်းစာတိ နန့် ယှဉ်လျှက် ရောင်းချလေ့ ဟိရေ။ နိုင်ငံ အပိုင်း ၂ပိုင်း အတွင်း မီဒီယာရို့ရေ ကွဲပြားလျက် ဟိရေ။ ကျွန်းဆွယ်ပေါ်မှာ မီဒီယာတိရေ အရှေ့ပိုင်းဒေသမှ သတင်းတိကို နောက်ဆုံးထား ဖော်ပြလေ့ ဟိပြီး အရှေ့ပိုင်းအား ကျွန်းဆွယ်ဧ ကိုလိုနီ ပမာ သဘောထား ဖော်ပြလေ့ ဟိကတ်ရေ။^[252] မီဒီယာတိအား မလေးရှား နန့် အင်ဒိုနီးရှား ကြား တင်းမာမှုတိ ပိုပြီးကေတိုးပွားလာစေရေဟု အပြစ်တင်ကတ်ပြီး မလေးရှားရို့အား အင်ဒိုနီးရှားရို့ မျက်စိတွင် အကြည့်ရဆိုးအောင် ပုံဖော်ရေဟု ဆိုကတ်ရေ။^[253] နိုင်ငံအတွင်း မလေးဘာသာ၊ အင်္ဂလိပ်ဘာသာ၊ တရုတ်ဘာသာ၊ တမီလ်ဘာသာရို့ဖြင့် နိစိုင် ထုတ်ဝီရေ သတင်းစာတိ ဟိရေ။^[252]

သတင်းစာ လွတ်လပ်ခွင့်မှာ အကန့်အသတ် ဟိပြီး ထုတ်ဝီခွင့် နန့် သတင်းအချက်အလက် ဖြန့်ဝီခွင့် ရရန်အတွက် ကန့်သတ်ချက် အမျိုးမျိုး ဟိရေ။^[254] အစိုးရရေ ယခင်က ရွေးကောက်ပွဲ မတိုင်မီ အများုက်အခံရို့ဧ သတင်းစာတိကို နှိပ်ကွပ်ခဖူးရေ သာဓက ဟိရေ။ ^[251] ၂၀၀၇ ခုနှစ်တွင် အစိုးရ အေဂျင်စီမှ ပုဂ္ဂလိက ရုပ်မြင်သံကြား နန့် ရေဒီယို အသံလွှင့်ဌာန အားလုံးရို့အား အများုက်အခံ ခေါင်းဆောင်တိမှ ပြောကြားရေ မိန့်ခွန်းတိကို ထုတ်လွှင့်ခြင်း မပြုရန် ညွှန်ကြားချက် ထုတ်ပြန်ခဖူးပြီး ^[255] အများုက်အခံ ဒီမိုကရက်တစ် အက်သျှင်ပါတီမှ နိုင်ငံရီး သမားတိမှ ထိုလုပ်ဆောင်ချက်အား ရှုံ့ချကတ်ရေ။^[256] ဆာဘားတွင်မူ သတင်းစာ တစ်စောင်မှ လွဲ၍ ကျန်သတင်းစာ အားလုံးမှာ အစိုးရဧ ချုပ်ထိန်းမှု အောက်မှ လွတ်ကင်းပြီး မလေးရှားတွင် သတင်းစာ လွတ်လပ်ခွင့် အဟိဆုံး ဖြစ်ရေ။ ^[252] ပုံနှိပ်ခြင်း နန့် ထုတ်ဝီခြင်း အက်ဥပဒေ အစဟိရေ ဥပဒေတိမှာလည်း လွတ်လပ်စွာ ထုတ်ဖော်ပြောဆိုခွင့်ကို ကန့်သတ်ရေဟု ဆိုကတ်ရေ။ ^[257]

အားလပ်ရက်နန့် ပွဲတော်တိ[edit | edit source]

မလေးရှားတွင် တစ်နှစ်ပတ်လုံး အားလပ်ရက်နန့် ပွဲတော်တိ အများအပြား ဟိရေ။ အချို့နေ့တိမှာ ဖက်ဒရယ် အစိုးရမှ ပြန်တမ်း ထုတ်ပြန်ထားရေ အများပြည်သူဆိုင်ရာ ရုံးပိတ်ရက်တိ ဖြစ်ပြီး အချို့မှာ ပြည်နယ် တစ်ခုချင်းစီဧ ရုံးပိတ်ရက်တိ ဖြစ်ရေ။ အခြားရေ ပွဲတော်တိကိုလည်း လူမျိုး သို့မဟုတ် ဘာသာ တစ်ခုချင်းစီမှ မိမိရို့အုပ်စု အလိုက် ကျင်းပလေ့ ဟိပြီး အဓိက အုပ်စုတိဧ အဓိက အားလပ်ရပ်တိကို အများပြည်သူဆိုင်ရာ ရုံးပိတ်ရက် အဖြစ် ကြေညာလေ့ ဟိရေ။ အများဆုံး ကျင်းပကတ်ရေ အားလပ်ရက်မှာ ဟာရီ မာဒေးကား ခေါ် လွတ်လပ်ရီးနေ့ ဖြစ်ပြီး ဩဂုတ်လ ၃၁ ရက်နိတွင် ကျင်းပကြကာ မလာယာ ဖက်ဒရီးသျှင်း ၁၉၅၇ ခုနှစ်တွင် လွတ်လပ်ရီးရသည့် နှစ်ပတ်လည်နေ့ကို ဂုဏ်ပြုကျင်းပခြင်း ဖြစ်ရေ။^[122] ၁၆ စက်တင်ဘာတွင် ကျင်းပရေ မလေးရှားနေ့မှာ ၁၉၆၃ ခုနှစ် ဖက်ဒရီးသျှင်းကို ဂုဏ်ပြုကျင်းပခြင်း ဖြစ်ရေ။^[258] အခြားမှတ်သားလောက်ရေ နိုင်ငံတော် အားလပ်ရက်တိမှာ မေလ ၁ ရက်နိတွင် ကျင်းပရေ အလုပ်သမားနေ့ နန့် ဇွန်လ ပထမပတ်တွင် ကျင်းပရေ ဘုရင့်မွေးနေ့ရို့ ဖြစ်ကတ်ရေ။^[122]

အစ္စလာမ်ဘာသာမှာ နိုင်ငံတော် ဘာသာ ဖြစ်အတွက်နန့် မွတ်စလင် အားလပ်ရက်တိမှာ ထင်ရှားရေ။ ဟာရီ ရာယ ပွာဆာ (ဥပုသ်ထွက်ရေ စမိုင် အစ်နေ့) ၊ဟာရီ ရာယ ဟာဂျီ (အစ်နေ့) ၊ မော်လီဒါ ရာဆူး (တမန်တော် မွေးနေ့) နန့် အခြားနေ့တိကို ကျင်းပကတ်ရေ။ ^[122] မလေးတရုတ်လူမျိုးတိရေ တရုတ်နှစ်သစ်ကူး ကဲ့သို့ရေ ပွဲတော်တိ နန့် အခြား တရုတ်ရိုးရာ ယုံကြည်မှုနန့် ဆက်စပ်နီရေ ပွဲတော်တိကို ကျင်းပလေ့ ဟိရေ။ မလေးရှားဟိ ဟိန္ဒူတိမှာ ဒေဝါလီနေ့ မီးထွန်းပွဲတော်ကို ဆင်နွှဲကတ်ပြီး ^[215] တိုင်ပူဆမ်းခေါ် ဘာသာရီး အလေ့အထ တစ်ခုဖြစ်ရေ တစ်နိုင်ငံလုံးမှာ ဘုရားဖူးတိ ဘတူလှိုဏ်ဂူတွင် ပေါင်းဆုံးကြခြင်း ပွဲတော်ကိုလည်း ကျင်းပလေ့ ဟိကတ်ရေ။^[259] မလေးရှားဟိ ခရစ်ယာန် အသိုင်းအဝိုင်းမှာ အခြားနီရာတိမှ ခရစ်ယာန်တိ ကျင်းပရေ အားလပ်ရက် ပွဲတော်တိကို ဆင်နွှဲကတ်ပြီး အထူးအတွက်နန့် ခရစ္စမတ် နန့် အီစတာပွဲတော် ရို့ ဖြစ်ကတ်ရေ။ အရှေ့မလေးရှား ရို့မှလည်း ဂါဝိုင် ဟုခေါ်ရေ ကောက်ရိတ်သိမ်းပွဲတော်ကို ဆင်နွှဲလေ့ ဟိကတ်ရေ။^[260] ပွဲတော် အများစုမှာ လူမျိုးစု တစ်စု သို့မဟုတ် ဘာသာတစ်ခုနန့်သာ သက်ဆိုင်ကေလည်း အားလုံးပါဝင် ဆင်နွှဲကတ်ရေ။ "အိုးပင်းဟောက်စ်" ဟုခေါ်ရေ ထုံးစံအရ မလေးရှား နိုင်ငံသားရို့ရေ အခြားသူရို့ ကျင်းပရေပွဲတွင် ပါဝင်ဆင်နွှဲကတ်ပြီး အမြဲ ဆိုပိုင်ပင် ပွဲတော်နန့် သက်ဆိုင်ရေဟု သိထားရေ လူတိဧ အိမ်တိသို့ လားရောက်လည်ပတ်ကတ်ရေ။^[185]

အားကစား[edit | edit source]

မလေးရှားတွင် ရေပန်းစားရေ အားကစားနည်းတိမှာ ဘောလုံး၊ ကြက်တောင်၊ ကွင်းအတွင်း ကစားရရေ ဟော်ကီ၊ ဘိုးလ်၊ တင်းနစ်၊ စကွက်ရှ်၊ ကိုယ်ခံပညာ၊ မြင်းစီးခြင်း၊ ရွက်တိုက်ခြင်း နန့် စကိတ်စီးခြင်းရို့ ဖြစ်ကတ်ရေ။^[185] ဘောလုံးရေ ရေပန်းအစားဆုံး အားကစားနည်း တစ်ခုဖြစ်ပြီး မလေးရှား အနေနန့် ၂၀၃၄ ဖီဖာ ကမ္ဘာ့ဖလား ဘောလုံးပြိုင်ပွဲအား တွဲဖက် အိမ်သျှင် အဖြစ် အခြားတစ်နိုင်ငံနန့် ပူးတွဲ ကျင်းပနိုင်မည့် အလားအလာကို လေ့လာလျက် ဟိရေ။^[261]^[262] ကြက်တောင်ရိုက် ပြိုင်ပွဲတိတွင် ပရိသတ် ထောင်ဂဏန်း လာရောက်အားပီးလေ့ ဟိပြီး ၁၉၄၈ ခုနှစ်မှစ၍ မလေးရှားရေ ရေမတ်စ် ဖလားဟုခေါ်ရေ ကမ္ဘာ့အဖွဲ့လိုက် အမျိုးသား ကြက်တောင်ရိုက် ဆုဖလား ပြိုင်ပွဲ ကို ကျင်းပရေ နိုင်ငံ ၄ နိုင်ငံ ထဲတွင် တစ်နိုင်ငံ အပါအဝင် ဖြစ်ရေ။.^[263] မလေးရှား မြက်ခင်းပြင် ဘိုးလ် အဖွဲ့ချုပ်မှာ ၁၉၉၇ ခုနှစ်တွင် မှတ်ပုံတင်ခရေ။ ^[264] စကွက်ရှ် ကစားနည်းကို ဗြိတိသျှ ကြည်းတပ်သားတိမှ နိုင်ငံအတွင်း စတင်သယ်ဆောင်လာပြီး ပထမဆုံး ပြိုင်ပွဲကို ၁၉၃၉တွင် ကျင်းပခရေ။^[265] မလေးရှား စကွက်ရှ် ရက်ကက် အသင်းကို ၁၉၇၂ ခုနှစ် ဇွန်လ ၂၅ ရက်တွင် ဖွဲ့စည်းခရေ။^[266] မလေးရှားရေ အရှေ့တောင်အာရှ ဘောလုံးလိဂ် ကစားပွဲ ကျင်းပရန် အဆိုပြုထားကတ်ရေ။^[267]မလေးရှား အမျိုးသား ကွင်းပြင် ဟော်ကီ အသင်းရေ ၂၀၁၅ ဒီဇင်ဘာ၌ ကမ္ဘာ့ အဆင့် ၁၃ သတ်မှတ်ခြင်း ခံရရေ။^[268] တတိယ အကြိမ်မြောက် ဟော်ကီကမ္ဘာ့ဖလား ပြိုင်ပွဲကို ကွာလာလမ်ပူဟိ မာဒေးကား အားကစားကွင်းတွင် အိမ်သျှင် အဖြစ်လက်ခံ ကျင်းပခပြီး ၁၀ ကြိမ်မြောက် ဖလားကိုလည်း အလားတူ လက်ခံ ကျင်းပခရေ။^[269] မလေးရှား နိုင်ငံအတွင်းတွင် ဖော်မြူလာဝမ်း ကားပြိုင်ပွဲ မောင်းနှင်ရာ လမ်းဖြစ်ရေ ဆီပန်း အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ ပြိုင်ကားလမ်း ဟိရေ။ ၎င်းမှာ ၁၉၂.၈၈မိုငင် (၃၁၀.၄၀၈ ကီလိုမီတာ) မျှ ရှည်လျားပြီး ပထမဆုံး မလေးရှာ ဂရန်းပရီ ပြိုင်ပွဲကို ၁၉၉၉ တွင် ကျင်းပခရေ။^[270] ရိုးရာ အားကစားနည်းတိတွင် ဆီလတ် မာလာယုရေလည်း တစ်ခု အပါအဝင် ဖြစ်ပြီး မလေးရှား၊ ဘရူနိုင်းနန့် စင်ကာပူနိုင်ငံရို့ဟိ မလေးလူမျိုးတိ ကစားရေ ကိုယ်ခံပညာ အားကစားနည်း တစ်မျိုး ဖြစ်ရေ။^[271]

မလာယာ အိုလံပစ်ကောင်စီ အသင်းချုပ်အား ၁၉၅၃ ခုနှစ်တွင် စတင်ဖွဲ့စည်းခပြီး ၁၉၅၄ ခုနှစ်တွင် အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ အိုလံပစ် ကောင်စီမှ အသိအမှတ် ပြုခရေ။ ပထမဆုံး အကြိမ် အဖြစ် ၁၉၅၆ ခုနှစ် မဲလ်ဘုန်းတွင် ကျင်းပရေ နွေရာသီ အိုလံပစ် အားကစားပွဲတွင် ဝင်ရောက် ယှဉ်ပြိုင်ခရေ။ ၁၉၆၄ ခုနှစ်တွင် မလေးရှား အိုလံပစ် ကောင်စီဟု နာမည်ပြောင်းလဲခပြီး မလေးရှား အနေနန့် ကောင်စီဖွဲ့စည်းရေမှ ဂနိအထိ အိုလံပစ် အားကစားပွဲ တစ်ခုမှ လွဲ၍ ကျန်အိုလံပစ် အားကစား ပွဲတိုင်းတွင် ပါဝင် ယှဉ်ပြိုင်ခရေ။ အိုလံပစ် ပြိုင်ပွဲတွင် အားကစားသမား အများဆုံး စေလွှတ်ခရေမှာ ၅၇ ယောက် ဖြစ်ပြီး ၁၉၇၃ မြူးနစ် အိုလံပစ် အားကစားပွဲသို့ ဖြစ်ရေ။ ^[272] မလေးရှား အားကစားသမားတိ အနေနန့် အိုလံပစ် အားကစားပွဲတွင် ဆုတံဆိပ် ၆ ခု ရဟိခဖူးပြီး ၅ ခုမှာ ကြက်တောင် အတွက် ဖြစ်ကာ တစ်ခုမှာ ပလက်ဖောင်း ဒိုင်ဗင်ထိုး အားကစားနည်း အတွက် ဖြစ်ရေ။ ^[273] မလေးရှား အနေနန့် ဓနသဟာယ အားကစားပွဲတိတွင် ၁၉၅၀ ခုနှစ်တိထဲက မလာယာ အနေနန့် ပါဝင်ယှဉ်ပြိုင်ခပြီး ၁၉၆၆ တွင် မလေးရှား အနေနန့် ပါဝင်ယှဉ်ပြိုင်ခကာ ၁၉၉၈ ခုနှစ်တွင် ကွာလာလမ်ပူ၌ အိမ်သျှင်နိုင်ငံ အဖြစ် လက်ခံကျင်းပခရေ။ ^[274]^[275] ကစားသူ အများဆုံး ကိုယ်ခံပညာမှာ ဆီလတ် မလာယု နန့် တိုမွိုင်ခေါ် ကစ်ဘောက်ဆင်ရို့ ဖြစ်ကတ်ရေ။

ဆက်စပ်ကြည့်ရှုရန်[edit | edit source]

== ပြည်ပဆက်သွယ်ရီး ==့ြ

မှတ်ချက်တိ[edit | edit source]

↑ Section 9 of the National Language Act 1963/67 states that "The script of the national language shall be the Rumi script: provided that this shall not prohibit the use of the Malay script, more commonly known as the Jawi script, of the national language".
↑ Section 2 of the National Language Act 1963/67 states that "Save as provided in this Act and subject to the safeguards contained in Article 152(1) of the Constitution relating to any other language and the language of any other community in Malaysia the national language shall be used for official purposes".
↑ ^3.0 ^3.1 See Article 152 of the Federal Constitution of Malaysia and National Language Act 1963/67.

ကိုးကား[edit | edit source]

↑ "Malaysian Flag and Coat of Arms". Malaysian Government. Archived from the original on 22 October 2013. Retrieved 9 September 2013. {{cite web}}: More than one of |accessdate= and |access-date= specified (help); More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
↑ "The States, Religion and Law of the Federation" (PDF). Constitution of Malaysia. Judicial Appointments Commission. Archived from the original (PDF) on 14 June 2017. Retrieved 29 October 2017. Islam is the religion of the Federation; but other religions may be practised in peace and harmony in any part of the Federation. {{cite web}}: More than one of |accessdate= and |access-date= specified (help); More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
↑ Mackay, Derek (2005). Eastern Customs: The Customs Service in British Malaya and the Opium Trade. The Radcliffe Press. pp. 240–. ISBN 978-1-85043-844-1.
↑ "31 Ogos 1963, Hari kemerdekaan Sabah yang rasmi". AWANI. 14 May 2021. Retrieved 1 September 2021.
↑ "Demographic Statistics First Quarter 2020, Malaysia". Department of Statistics, Malaysia. 14 May 2020. Retrieved 12 June 2020.
↑ ^6.0 ^6.1 ^6.2 ^6.3 "Population Distribution and Basic Demographic Characteristics" (PDF). Department of Statistics, Malaysia. p. 82. Archived from the original (PDF) on 2014-05-22. Retrieved 4 October 2011.
↑ ^7.0 ^7.1 ^7.2 ^7.3 "World Economic Outlook Database, October 2019". IMF.org. အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ ငွေကြေးရန်ပုံငွေအဖွဲ့. Retrieved 20 October 2020.
↑ "Gini Index". ကမ္ဘာ့ဘဏ်. Retrieved 20 December 2018.
↑ Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene (PDF). ကုလသမဂ္ဂ ဖွံ့ဖြိုးမှု အစီအစဉ်. 15 December 2020. pp. 343–346. ISBN 978-92-1-126442-5. Retrieved 16 December 2020.
↑ Room, Adrian (2004). Placenames of the World: Origins and Meanings of the Names for Over 5000 Natural Features, Countries, Capitals, Territories, Cities and Historic Sites. McFarland & Company. p. 221. ISBN 978-0-7864-1814-5.
↑ Weightman, Barbara A. (2011). Dragons and Tigers: A Geography of South, East, and Southeast Asia. John Wiley and Sons. p. 449. ISBN 978-1-118-13998-1.
↑ Tiwary, Shanker Shiv (2009). Encyclopaedia Of Southeast Asia And Its Tribes (Set Of 3 Vols.). Anmol Publications Pvt. Ltd. p. 37. ISBN 978-81-261-3837-1.
↑ Singh, Kumar Suresh (2003). People of India. Vol. 26. Anthropological Survey of India. p. 981. ISBN 978-81-85938-98-1.
↑ Pande, Govind Chandra (2005). India's Interaction with Southeast Asia: History of Science, Philosophy and Culture in Indian Civilization, Vol. 1, Part 3. Munshiram Manoharlal. p. 266. ISBN 978-81-87586-24-1.
↑ Gopal, Lallanji (2000). The economic life of northern India: c. A.D. 700–1200. Motilal Banarsidass. p. 139. ISBN 978-81-208-0302-2.
↑ Ahir, D. C. (1995). A Panorama of Indian Buddhism: Selections from the Maha Bodhi journal, 1892–1992. Sri Satguru Publications. p. 612. ISBN 81-7030-462-8.
↑ Mukerjee, Radhakamal (1984). The culture and art of India. Coronet Books Inc. p. 212. ISBN 978-81-215-0114-9.
↑ Sarkar, Himansu Bhusan (1970). Some contributions of India to the ancient civilisation of Indonesia and Malaysia. Punthi Pustak. p. 8.
↑ Abdul Rashid, Melebek; Amat Juhari, Moain (2006), Sejarah Bahasa Melayu ("History of the Malay Language"), Utusan Publications & Distributors, pp. 9–10, ISBN 967-61-1809-5
↑ Milner, Anthony (2010), The Malays (The Peoples of South-East Asia and the Pacific), Wiley-Blackwell, pp. 18–19, ISBN 978-1-4443-3903-1
↑ Eliot, Joshua; Bickersteth, Jane (2000). Sumatra Handbook. Footprint Handbooks. p. 262. ISBN 1-900949-59-8.
↑ Mohamed Anwar Omar Din (2012). "Legitimacy of the Malays as the Sons of the Soil". Canadian Center of Science and Education. pp. 80–81. ISSN 1911-2025.
↑ Reid, Anthony (2010). Imperial alchemy : nationalism and political identity in Southeast Asia. Cambridge University Press. p. 95. ISBN 978-0-521-87237-9.
↑ Bernasconi, Robert; Lott, Tommy Lee (2000). The Idea of Race. Hackett Publishing. ISBN 0-87220-458-8.
↑ Painter, Nell Irvin (7–8 November 2003). "Collective Degradation: Slavery and the Construction of Race" (PDF). Proceedings of the Fifth Annual Gilder Lehrman Center International Conference at Yale University. New Haven, Connecticut: Yale University. p. 18. Archived from the original (PDF) on 20 October 2013. Retrieved 13 May 2014. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "On the Islands of the Great Ocean" (2003). The Journal of Pacific History 38 (2). doi:10.1080/0022334032000120512.
↑ Earl, George S. W. (1850). "On The Leading Characteristics of the Papuan, Australian and Malay-Polynesian Nations". Journal of the Indian Archipelago and Eastern Asia (JIAEA) IV.
↑ "Malay". Encyclopaedia Britannica Inc. 2013.
↑ ^29.0 ^29.1 Suarez, Thomas (1999). Early Mapping of Southeast Asia. Periplus Editions (HK) Ltd. pp. 46–47. ISBN 962-593-470-7.
↑ "Federation of Malaya Independence Act 1957 (c. 60)e". The UK Statute Law Database. 31 July 1957. Retrieved 6 November 2010.
↑ ^31.0 ^31.1 ^31.2 Spaeth၊ Anthony။ "Bound for Glory"၊ Time၊ 9 December 1996။ 20 August 2011 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 17 March 2009။
↑ Sakai, Minako (2009). "Reviving Malay Connections in Southeast Asia". In Cao, Elizabeth; Morrell (eds.). Regional Minorities and Development in Asia (PDF). Routledge. p. 124. ISBN 978-0-415-55130-4. Archived (PDF) from the original on 13 October 2014. Retrieved 11 April 2016. {{cite book}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Holme, Stephanie (13 February 2012). "Getaway to romance in Malaysia". stuff.co.nz. Retrieved 6 January 2014.
↑ Fix, Alan G. (June 1995). "Malayan Paleosociology: Implications for Patterns of Genetic Variation among the Orang Asli". American Anthropologist, New Series 97 (2): 313–323. doi:10.1525/aa.1995.97.2.02a00090.
↑ Mühlhäusler, Peter; Tryon, Darrell T; Wurm, Stephen A (1996). Atlas of languages of intercultural communication in the Pacific, Asia and the Americas. Walter de Gruyer & Co. p. 695. ISBN 978-3-11-013417-9.
↑ Suporno, S. (1979). "The Image of Majapahit in late Javanese and Indonesian Writing". In A. Reid and D. Marr (ed.). Perceptions of the Past. Southeast Asia publications. Vol. 4. Singapore: Heinemann Books for the Asian Studies Association of Australia. p. 180.
↑ ^37.00 ^37.01 ^37.02 ^37.03 ^37.04 ^37.05 ^37.06 ^37.07 ^37.08 ^37.09 ^37.10 ^37.11 ^37.12 ^37.13 ^37.14 ^37.15 ^37.16 "Malaysia". United States State Department. 14 July 2010. Retrieved 14 September 2010.
↑ Kent၊ Jonathan။ "Chinese diaspora: Malaysia"၊ BBC News၊ 3 March 2005။ 21 September 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
↑ Luscombe, Stephen. "The Map Room: South East Asia: Malaya". Retrieved 18 September 2010.
↑ "The Encyclopædia Britannica : a dictionary of arts, sciences, literature and general information". Encyclopædia Britannica. Retrieved 17 October 2010.
↑ Kuar, Amarjit. "International Migration and Governance in Malaysia: Policy and Performance" (PDF). University of New England. Archived from the original (PDF) on 9 May 2010. Retrieved 20 December 2011. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Gullick, J. M. (1967). Malaysia and Its Neighbours, The World studies series. Taylor & Francis. pp. 148–149. ISBN 978-0-7100-4141-8.
↑ Luscombe, Stephen. "The Map Room: South East Asia: North Borneo". Retrieved 1 July 2011.
↑ Hock, David Koh Wee (2007). Legacies of World War II in South and East Asia. Institute of Southeast Asian Studies, Singapore. p. 48. ISBN 978-981-230-457-5.
↑ Mohamad, Mahathir။ "Our Region, Ourselves"၊ Time၊ 31 May 1999။ 26 October 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 28 February 2010။
↑ "MALAYA: Token Citizenship"၊ Time၊ 19 May 1952။ 26 October 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 25 November 2010။
↑ "The Malayan Emergency: 1948–1960". Australian Government Department of Veteran Affairs. Archived from the original on 6 July 2011. Retrieved 1 July 2011.
↑ "Malaysia: Tunku Yes, Sukarno No"၊ Time၊ 6 September 1963။ 17 October 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 17 August 2013။
↑ Boon Kheng Cheah (2002). Malaysia: The Making of a Nation. Institute of Southeast Asian Studies. pp. 93–. ISBN 978-981-230-154-3.
↑ "Proclamation on Singapore". Singapore Attorney-General. Archived from the original on 11 May 2011. Retrieved 27 October 2010.
↑ "Malaysia: The Art of Dispelling Anxiety"၊ Time၊ 27 August 1965။ 26 October 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 27 December 2010။
↑ "Race War in Malaysia"၊ Time၊ 23 May 1969။ 26 October 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 18 May 2007။
↑ Sundaram, Jomo Kwame (1 September 2004). "The New Economic Policy and Interethnic Relations in Malaysia". UNRISD. Retrieved 27 October 2010.
↑ Ping, Lee Poh; Yean, Tham Siew. "Malaysia Ten Years After The Asian Financial Crisis" (PDF). Thammasat University. Archived from the original (PDF) on 1 April 2010. Retrieved 25 July 2011.
↑ "Malaysia Information". Federation of International Trade Associations. Archived from the original on 26 December 2010. Retrieved 27 October 2010.
↑ "Senarai Seri Paduka Baginda Yang di-Pertuan Agong". Laman Web Rasmi. Archived from the original on 21 April 2017. Retrieved 17 April 2016.
↑ ^57.0 ^57.1 ^57.2 "Malaysia country brief". Australian Government Department of Foreign Affairs and Trade. February 2014. Retrieved 22 October 2014.
↑ "Background". Parlimen Malaysia. 3 June 2010. Archived from the original on 4 April 2012. Retrieved 25 July 2011.
↑ John W. Langford; K. Lorne Brownsey (1988). The Changing Shape of Government in the Asia-Pacific Region. IRPP. pp. 101–. ISBN 978-0-88645-060-1.
↑ The management of secondary cities in southeast Asia. United Nations Centre for Human Settlements. 1996. p. 120. ISBN 92-1-131313-9.
↑ "Malaysia (Dewan Rakyat)". Inter-Parliamentary Union. 29 September 2008.
↑ "Attacks on Justice – Malaysia" (PDF). International Commission of Jurists. Archived from the original (PDF) on 6 December 2011. Retrieved 5 December 2011.
↑ "The Death Penalty in Malaysia" (PDF). Government of the United Kingdom. Retrieved 15 October 2013.
↑ England၊ Vaudine။ "Malaysian groups welcome first Islamic women judges"၊ BBC News၊ 9 July 2010။ 27 September 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
↑ "Malaysia rejects Christian appeal"၊ BBC News၊ 30 May 2007။ 27 September 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
↑ "Dasar Ekonomi Baru". Pusat Maklumat Rakyat. 14 November 2008. Archived from the original on 4 March 2016. Retrieved 21 November 2010.
↑ Sundaram, Jomo Kwame (1 September 2004). "The New Economic Policy and Interethnic Relations in Malaysia". United Nations Research Institute for Social Development. ISSN 1020-8194. Retrieved 22 August 2011.
↑ Perlez၊ Jane။ "Once Muslim, Now Christian and Caught in the Courts"၊ The New York Times၊ 24 August 2006။ 22 August 2011 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
↑ "Malaysian state passes Islamic law"၊ BBC News၊ 8 July 2002။ 27 November 2011 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
↑ "'Kelantan's passing of hudud amendments void'". The Star. 23 March 2015. Retrieved 1 April 2015.
↑ "BN won't declare hudud support, but individual members can, chief whip says". The Malay Mail. 31 March 2015. Retrieved 1 April 2015.
↑ "Islamic Affairs (OIC) and D8 Division". Malaysian Ministry of Foreign Affairs. Archived from the original on 9 March 2017. Retrieved 12 November 2010.
↑ "List of Member States". United Nations. Archived from the original on 24 October 2007. Retrieved 8 November 2007. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Member Economies". Asia-Pacific Economic Cooperation. Archived from the original on 1 December 2010. Retrieved 10 June 2011.
↑ "Malaysia". Developing 8 Countries. Archived from the original on 30 June 2017. Retrieved 15 October 2013.
↑ "The Non-Aligned Movement: Member States". Non-Aligned Movement. Archived from the original on 9 December 2010. Retrieved 5 September 2010.
↑ "Member States". Commonwealth Secretariat. Retrieved 26 October 2010.
↑ ^78.0 ^78.1 ^78.2 "Malaysia Foreign Relations". New Zealand Ministry of Foreign Affairs and Trade. 4 December 2008. Archived from the original on 26 May 2010. Retrieved 18 September 2010. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Malaysia's Foreign Policy". Ministry of Foreign Affairs. Retrieved 21 September 2010.
↑ "Malaysia's policy towards its 1963–2008 territorial disputes". Academic Journals. 7 September 2009. Archived from the original on 17 November 2009. Retrieved 1 October 2010. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Diola, Camille (25 June 2014). "Why Malaysia, unlike Philippines, keeps quiet on sea row". The Philippine Star. Retrieved 25 June 2014.
↑ "Presence of China Coast Guard ship at Luconia Shoals spooks local fishermen". The Borneo Post. 27 September 2015. Retrieved 28 September 2015.
↑ "Malaysia lodges diplomatic protest against intrusion at Beting Patinggi Ali". Bernama. The Rakyat Post. 15 August 2015. Archived from the original on 29 September 2015. Retrieved 16 August 2015.
↑ Ben Blanchard; Richard Pullin (18 October 2015). "Malaysia slams China's 'provocation' in South China Sea". Reuters. Channel News Asia. Archived from the original on 19 October 2015. Retrieved 20 October 2015. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Masli, Ubaidillah (17 March 2009). "Brunei drops all claims to Limbang". The Brunei Times. Archived from the original on 12 July 2014. Retrieved 23 August 2013. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ ^86.0 ^86.1 Mohamad, Kadir (2009). "Malaysia's territorial disputes – two cases at the ICJ : Batu Puteh, Middle Rocks and South Ledge (Malaysia/Singapore), Ligitan and Sipadan [and the Sabah claim (Malaysia/Indonesia/Philippines)]" (PDF). Institute of Diplomacy and Foreign Relations (IDFR) Ministry of Foreign Affairs, Malaysia. Retrieved on 16 May 2014. “Map of British North Borneo, highlighting in yellow colour the area covered by the Philippine claim, presented to the Court by the Philippines during the Oral Hearings at the ICJ on 25 June 2001”
↑ "Disputed – International". CIA. Archived from the original on 14 May 2011. Retrieved 26 October 2010.
↑ "Border disputes differ for Indonesia, M'sia". Daily Express. 16 October 2015. Archived from the original on 19 October 2015. Retrieved 19 October 2015. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ ^89.0 ^89.1 "Malaysia: Anti-Semitism without Jews". Jerusalem Center for Public Affairs. Archived from the original on 2 August 2010. Retrieved 5 September 2010.
↑ Peng, Lee Yuk။ "Malaysia wants Israel referred to International Criminal Court (Updated)"၊ The Star၊ 7 June 2010။ 21 May 2011 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 9 July 2014။
↑ "Malaysia can be Muslim 'thought leader' – Clinton"၊ New Straits Times။ 15 November 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 22 June 2011။
↑ "Malaysia calls on Palestine and Israel to demonstrate restraint". Bernama. The Star. 19 October 2015. Retrieved 19 October 2015.
↑ "Malaysia – Permanent Missions to the United Nations"၊ United Nations၊ 12 February 2013။ 15 October 2013 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 2013-10-18။
↑ "Malaysian Military statistics". NationMaster. Retrieved 1 October 2010.
↑ "Australia says major military exercise underway in Malaysia"၊ My Sinchew၊ 26 April 2010။ 1 October 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
↑ Wood, Daniel (20 April 2014). "Brunei, M'sia train in 11th military exercise". The Brunei Times. Archived from the original on 8 December 2014. Retrieved 5 November 2014.
↑ "Joint table top exercise between armies of China, Malaysia kicks off in Malaysia"၊ Global Times၊ 22 December 2014။ 24 December 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
↑ "Indonesia-Malaysia military exercises must continue – defence minister"၊ ANTARA News၊ 13 September 2010။ 1 October 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
↑ "Malaysia, US armed forces in joint exercise". The Star. 25 August 2014. Retrieved 26 August 2014.
↑ "Malaysia, Philippines committed to enhancing border security"၊ My Sinchew၊ 9 August 2010။ 18 September 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
↑ "Piracy in Southeast Asia: Organised Criminal Syndicates or Small Scale Opportunists?" (PDF). Gray Page. April 2013. Archived from the original (PDF) on 24 July 2015. Retrieved 24 July 2015. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Carvalho, Martin (15 May 2012). "Malaysia, Thailand military exercise to include other agencies, Asean members". The Star. Retrieved 5 November 2014.
↑ Pike, John. "Malaysia Intensifies Border Security Following US Warnings". GlobalSecurity.org. Retrieved 18 September 2010.
↑ Kent၊ Jonathan။ "Malaysia ups Thai border security"၊ BBC News၊ 28 April 2004။ 18 September 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
↑ "Understanding the Federation of Malaysia". The Star. 2 November 2015. Archived from the original on 5 November 2015. Retrieved 3 November 2015.
↑ "Malaysia Districts". Statoids. Retrieved 3 November 2010.
↑ "Malaysia's government procurement regime" (PDF). Ministry of Finance Malaysia. Retrieved 19 February 2014.^{[လင့်ခ်သီ]}
↑ "Introduction to local government in Malaysia" (PDF). Universiti Teknologi Mara. Archived from the original (PDF) on 28 March 2018. Retrieved 19 February 2014.
↑ Nooi, Phang Siew (May 2008). "Decentralisation or recentralisation? Trends in local government in Malaysia". Commonwealth Journal of Local Governance. Retrieved 19 February 2014.
↑ "Country profile:Malaysia" (PDF). Commonwealth Local Government Forum. Archived from the original (PDF) on 26 February 2014. Retrieved 19 February 2014.
↑ Hai, Lim Hong. "Electoral Politics in Malaysia: 'Managing' Elections in a Plural Society" (PDF). Retrieved 19 February 2014.
↑ Hannum, Hurst (1993). Basic Documents on Autonomy and Minority Rights. Martinus Nijhoff Publishers. pp. 342–. ISBN 0-7923-1977-X.
↑ Lockard, Craig A. (March 2000). "Sabah and Sarawak: The Politics of Development and Federalism. Kajian Malaysia, Special Issue. Edited by Francis Loh Kok Wah. Penang: Universiti Sains Malaysia, 1997. Pp. 236.". Journal of Southeast Asian Studies 31 (1): 210–213. Cambridge University Press. doi:10.1017/S0022463400016192.
↑ Bong, Karen and Pilo, Wilfred (16 September 2011). "An agreement forged and forgotten". The Borneo Post. Retrieved 3 July 2014.{{cite web}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link)
↑ James Chin (1997). "Politics of Federal Intervention in Malaysia, with reference to Kelantan, Sarawak and Sabah". Journal of Commonwealth and Comparative Politics. Academia.edu. pp. 96–120. Retrieved 3 November 2015.
↑ Mohd Hazmi Mohd Rusli (18 October 2015). "Could the Federation of Malaysia really come apart?". Astro Awani. Retrieved 3 November 2015.
↑ "Will things fall apart in the Malaysian federation?". Today Online. 3 November 2015. Retrieved 3 November 2015.
↑ ^118.0 ^118.1 ^118.2 ^118.3 ^118.4 ^118.5 ^118.6 ^118.7 ^118.8 "Malaysia". CIA. Archived from the original on 7 January 2019. Retrieved 27 March 2014.
↑ "To Reduce Conflicts, Indonesia and Malaysia Should Meet Intensively". Universitas Gadjah Mada. Retrieved 26 October 2010.
↑ Prescott, John Robert Victor; Schofield, Clive H (2001). Undelimited maritime boundaries of the Asian Rim in the Pacific Ocean. International Boundaries Research Unit. p. 53. ISBN 1-897643-43-8.
↑ "Brunei". CIA. Archived from the original on 12 June 2007. Retrieved 13 September 2011.
↑ ^122.00 ^122.01 ^122.02 ^122.03 ^122.04 ^122.05 ^122.06 ^122.07 ^122.08 ^122.09 ^122.10 ^122.11 ^122.12 ^122.13 ^122.14 ^122.15 ^122.16 ^122.17 ^122.18 ^122.19 ^122.20 ^122.21 ^122.22 ^122.23 World and Its Peoples: Malaysia, Philippines, Singapore, and Brunei. Marshall Cavendish Corporation. 2008. pp. 1160, 1166–1192, 1218–1222. ISBN 978-0-7614-7642-9.
↑ Wei, Leow Cheah။ "Asia's southernmost tip"၊ Travel Times၊ 3 July 2007။ 26 October 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 2007-07-03။
↑ Schuman၊ Michael။ "Waterway To the World – Summer Journey"၊ Time၊ 22 April 2009။ 16 August 2011 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 4 August 2011။
↑ ^125.0 ^125.1 ^125.2 ^125.3 ^125.4 ^125.5 Saw, Swee-Hock (2007). The population of Peninsular Malaysia. Institute of Southeast Asian Studies. pp. 1–2. ISBN 978-981-230-730-9.
↑ Stevens, Alan M. (2004). Kamus Lengkap Indonesia Inggris. Ohio University Press. p. 89. ISBN 979-433-387-5.
↑ Ooi Keat Gin, Gin (2010). The A to Z of Malaysia. Rowman & Littlefield. p. lxxxii. ISBN 9780810876415. {{cite book}}: |access-date= requires |url= (help)
↑ ^128.0 ^128.1 "Main Range (mountains, Malaysia)". Encyclopædia Britannica. Retrieved 1 October 2010.
↑ ^129.0 ^129.1 ^129.2 ^129.3 ^129.4 ^129.5 ^129.6 Richmond, Simon (2010). Malaysia, Singapore & Brunei. Lonely Planet. pp. 74–75. ISBN 978-1-74104-887-2.
↑ Thiessen, Tamara (2012). Borneo: Sabah – Brunei – Sarawak. Bradt Travel Guides. p. 192. ISBN 9781841623900. Retrieved 23 April 2014.
↑ "Mount Kinabalu – revered abode of the dead". Ecology Asia. Retrieved 17 September 2010.
↑ Daw, T. (April 2004). "Reef Fish Aggregations in Sabah, East Malaysia" 5. Society for the Conservation of Reef Fish Aggregations.
↑ "List of Parties". Retrieved 9 December 2012.
↑ "Malaysia's National Policy on Biological Diversity" (PDF). Archived from the original (PDF) on 20 August 2013. Retrieved 15 October 2013.
↑ "Biodiversity Theme Report". Australian Government Department of the Environment, Water, Heritage and the Arts. 2001. Archived from the original on 8 December 2008. Retrieved 24 January 2009. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ ^136.0 ^136.1 ^136.2 Alexander, James (2006). Malaysia Brunei & Singapore. New Holland Publishers. pp. 46–50. ISBN 1-86011-309-5.
↑ ^137.0 ^137.1 Richmond, Simon (2007). Malaysia, Singapore and Brunei. Lonely Planet. pp. 63–64. ISBN 1-74059-708-7.
↑ De Young, Cassandra (2006). Review of the state of world marine capture fisheries management: Indian Ocean. Food and Agriculture Organization of the United Nations. p. 143. ISBN 92-5-105499-1.
↑ "Coral Triangle". WWF. Retrieved 14 September 2010.
↑ ^140.0 ^140.1 ^140.2 ^140.3 "Saving the gardeners of the ocean"၊ Inquirer Global Nation၊ 12 July 2010။ 20 December 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 10 December 2010။
↑ "Species diversity and food-web complexity in the caves of Malaysia". Ambient Science, 2014 Vol 1(2). Archived from the original on 3 May 2014. Retrieved 18 April 2016.
↑ Lee, S.S.; Alias, S.A.; Jones, E.B.G.; Zainuddin, N. and Chan, H.T. (2012) Checklist of Fungi of Malaysia Research Pamphlet No. 132, Ministry of Natural Resources and Environment, Malaysia.
↑ ^143.0 ^143.1 ^143.2 "The Malaysian Rainforest". WWF Malaysia. Retrieved 1 October 2010.
↑ Oon, Helen (2008). Globetrotter Wildlife Guide Malaysia. New Holland Publishers. p. 11. ISBN 1-84537-971-3.
↑ ^145.0 ^145.1 ^145.2 ^145.3 ^145.4 ^145.5 ^145.6 ^145.7 ^145.8 Richmond, Simon (2010). Malaysia, Singapore & Brunei. Lonely Planet. pp. 78–82 and 366. ISBN 978-1-74104-887-2.
↑ ^146.0 ^146.1 McQuillan, Rebecca (22 November 2010). "Can global summit save the tiger". The Herald. Glasgow. Archived from the original on 14 May 2011. Retrieved 20 December 2010. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Artificial reefs to prevent illegal fishing"၊ The Borneo Post၊ 4 December 2010။ 20 December 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
↑ ^148.0 ^148.1 "Go: A diver's paradise"၊ New Straits Times။ 20 December 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 22 June 2011။
↑ "Standardize illegal animal trafficking law – Ellron"၊ The Borneo Post၊ 15 December 2010။ 20 December 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
↑ Boulton, WilliaM; Pecht, Michael; Tucker, William; Wennberg, Sam (May 1997). "Electronics Manufacturing in the Pacific Rim, World Technology Evaluation Center, Chapter 4: Malaysia". The World Technology Evaluation Center, Inc. Retrieved 1 November 2010.
↑ "Malaysia, A Statist Economy". Infernalramblings. Archived from the original on 7 October 2010. Retrieved 1 November 2010.
↑ "WEF". Retrieved 13 February 2015.
↑ "Malaysia's GDP grows 6 percent in 2014". Retrieved 12 February 2014.
↑ "Report for Selected Countries and Subjects (Malaysia)". International Monetary Fund. Retrieved 19 October 2014.
↑ Mohamad, Mahathir။ "The Way Forward"၊ Prime Minister's Office၊ 17 November 2008။ 18 April 2016 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 3 December 2008။
↑ "M'sia On Track To Become High-income Nation Earlier Than Projected, Says Najib"၊ 12 May 2014။ 13 May 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 12 May 2014။
↑ Platt, Eric (13 January 2012). "These Economies Will Dominate The World In 2050". Business Insider. Retrieved 19 October 2014.
↑ Wong, Wei-Shen (7 May 2012). "Malaysia got what it takes to be developed nation". The Star. Archived from the original on 3 July 2014. Retrieved 25 June 2013. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Osman-Rani, H.; Toh, Kin Woon and Ali, Anuwar (1986). Effective mechanisms for the enhancement of technology and skills in Malaysia. Institute of Southeast Asian Studies. p. 1. ISBN 978-9971-988-34-0.{{cite book}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link)
↑ Bożyk, Paweł (2006). "Newly Industrialized Countries". Globalization and the Transformation of Foreign Economic Policy. Ashgate Publishing Ltd. p. 164. ISBN 0-7546-4638-6.
↑ Mankiw, N. Gregory (2007). Principles of Economics (4 ed.). ISBN 0-324-22472-9.
↑ Chau, Amy. "Minority rule, majority hate". Asia Times. Archived from the original on 18 January 2021. Retrieved 15 November 2010.
↑ Weidenbaum, Murray L (1996). The Bamboo Network: How Expatriate Chinese Entrepreneurs are Creating a New Economic Superpower in Asia. Martin Kessler Books, Free Press. pp. 4–8. ISBN 978-0-684-82289-1.
↑ "The Security of The Straits of Malacca and Its Implications to The South East Asia Regional Security". Office of The Prime Minister of Malaysia. Archived from the original on 2014-03-04. Retrieved 21 June 2010.
↑ "BNM National Summary Data Page". Bank Negara Malaysia. 30 September 2003. Archived from the original on 6 February 2010. Retrieved 29 October 2010.
↑ Schuman၊ Michael။ "How to Defeat Pirates: Success in the Strait"၊ Time၊ 22 April 2009။ 18 April 2016 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 4 August 2011။
↑ "TED Case Studies: Tin Mining In Malaysia – Present And Future". American University. Archived from the original on 30 November 2016. Retrieved 15 October 2013.
↑ ^168.0 ^168.1 "WHO Western Pacific Region – 2006 – Malaysia – Political and socioeconomic situation". WHO. Archived from the original on 29 August 2010. Retrieved 18 October 2010.
↑ "BNM National Summary Data Page". Bank Negara Malaysia. Archived from the original on 6 February 2010. Retrieved 27 October 2010.
↑ Clover၊ Charles။ "Malaysia defends palm oil production"၊ The Telegraph၊ 10 June 2007။ 28 November 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 24 June 2011။
↑ Heidi, Munan; Yee, Foo Yuk (2001). Malaysia. Benchmark Books. pp. 28, 36–37. ISBN 0-7614-1351-0.
↑ "State investment firm keen to acquire Malaysia Airlines"၊ Malaysia Sun။ 8 August 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 10 August 2014။
↑ Avineshwaran, T. (8 January 2014). "M'sia listed as 3rd best place to retire". Jakarta Post. Retrieved 9 January 2014.
↑ "The World's Best Retirement Havens In 2015". The Huffington Post. 2 January 2015. Retrieved 5 January 2015.
↑ Gooch၊ Liz။ "A Path to Financial Equality in Malaysia"၊ International Herald Tribune၊ September 2010။ 27 September 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
↑ Pike, John. "Malaysia Defence Industry". Globalsecurity.org. Retrieved 24 September 2010.
↑ National Space Agency. "About Us – Our Organisation". Government of Malaysia (ANGKASA). Archived from the original on 23 September 2015. Retrieved 6 October 2014.
↑ Kent၊ Jonathan။ "Malaysia has high hoped for moon"၊ BBC News၊ 28 August 2005။ 30 May 2011 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
↑ "Malaysian astronaut to fly to ISS in 2007"၊ 19 May 2006။ 18 October 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ ^{[လင့်ခ်သီ]}
↑ "RM200mil for RazakSAT-2 satellite programme". 9 September 2011. Archived from the original on 3 July 2014. Retrieved 7 August 2013. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Why Malaysia". Malaysia Industrial Development Authority. Archived from the original on 23 July 2011. Retrieved 20 August 2011.
↑ ^182.0 ^182.1 "Global Competitiveness Index" (PDF). World Economic Forum. Retrieved 20 October 2015.
↑ ^183.0 ^183.1 "Malaysian Telecommunications Overview". American University. Archived from the original on 4 May 2011. Retrieved 25 May 2011.
↑ "Telephones – mobile celluar". The World Factbook. Archived from the original on 16 November 2011. Retrieved 25 May 2011.
↑ ^185.0 ^185.1 ^185.2 Guidebook on Expatriate Living in Malaysia (PDF). Malaysia Industrial Development Authority. May 2009. pp. 8–9, 69. Archived from the original (PDF) on 28 September 2011. Retrieved 19 April 2016.
↑ "Infrastructure and Rural Development in Malaysia" (PDF). Centre on Integrated Rural Development for Asia and the Pacific. Archived from the original (PDF) on 6 June 2011. Retrieved 25 May 2011.
↑ "Tenaga Nasional Berhad 500kV Transmission System, Phase 1". Ranhill Berhad. Archived from the original on 27 February 2009. Retrieved 23 May 2009. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Energy Commission". Archived from the original on 9 May 2015. Retrieved 11 April 2015.
↑ Selamat, Salsuwanda and Abidin, Che Zulzikrami Azner. "Renewable Energy and Kyoto Protocol: Adoption in Malaysia". Universiti Malaysia Perlis. Archived from the original on 4 September 2013. Retrieved 15 October 2013. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)CS1 maint: multiple names: authors list (link)
↑ Mody, Ashoka (1997). Infrastructure strategies in East Asia: the untold story. The World Bank. p. 35. ISBN 0-8213-4027-1.
↑ Pim, Lim How (17 October 2014). "Fadillah says Pan Borneo Highway to be built under Ukas initiative". The Borneo Post. Retrieved 19 October 2014.
↑ ^192.0 ^192.1 ^192.2 "Population Distribution and Basic Demographic Characteristic Report 2010 (Ethnic composition)". Department of Statistics, Malaysia. 2010. Archived from the original on 8 October 2013. Retrieved 10 October 2013. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Brant, Robin။ "Malaysia's lingering ethnic divide"၊ BBC News၊ 4 March 2008။ 29 October 2013 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
↑ Gomes, Alberto G. (2007). Modernity and Malaysia: settling the Menraq forest nomads. Taylor & Francis Group. p. 10. ISBN 0-203-96075-0.
↑ "PM asked to clarify mixed-race bumiputra status"၊ The Star၊ 4 November 2009။ 26 October 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 2 July 2014။
↑ Kuppusamy, Baradan (24 March 2006). "Racism alive and well in Malaysia". Asia Times. Archived from the original on 12 March 2017. Retrieved 27 October 2010.
↑ ^197.0 ^197.1 West, Barbara A. (2009). Encyclopedia of the Peoples of Asia and Oceania, Volume 1. Facts on File inc. p. 486. ISBN 0-8160-7109-8.
↑ "Malaysia: Citizenship laws, including methods by which a person may obtain citizenship; whether dual citizenship is recognized and if so, how it is acquired; process for renouncing citizenship and related documentation; grounds for revoking citizenship". Immigration and Refugee Board of Canada. 16 November 2007. Archived from the original on 24 November 2011. Retrieved 25 July 2011.
↑ May, Leow Yong။ "More than just a card"၊ The Star၊ 30 August 2007။ 27 October 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 2 July 2014။
↑ Nozawa, M.; Wing, C.; Chaiyasook, S. (2011). Secondary Education Regional Information Base: Country Profile – Malaysia (PDF). Bangkok: UNESCO. p. 4 (12). ISBN 978-92-9223-374-7.{{cite book}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link)
↑ Mustafa၊ Shazwan။ "Malay groups want vernacular schools abolished"၊ The Malaysian Insider၊ 22 August 2010။ 18 September 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 25 August 2010။
↑ "Secondary School Education". Malaysian Government. Archived from the original on 31 December 2013. Retrieved 15 October 2013. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Saw, Swee-Hock; Kesavapany, K. (2006). Malaysia: recent trends and challenges. Institute of Southeast Asian Studies. p. 259. ISBN 981-230-339-1.
↑ "Malaysia – Statistics". UNICEF. Retrieved 22 May 2011.
↑ "Mission, Vision & Background". Ministry of Health Malaysia. 3 July 2009. Archived from the original on 17 October 2010. Retrieved 17 September 2010.
↑ Hassan, Asan Ali Golam (2004). Growth, structural change, and regional inequality in Malaysia. Ashgate Publishing Ltd. p. 12. ISBN 0-7546-4332-8.
↑ "Tourism Malaysia Corporate Website". Tourism Malaysia. Archived from the original on 13 October 2013. Retrieved 15 October 2013. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Vision & Goals of Kuala Lumpur". Portal Rasmi Dewan Bandaraya Kuala Lumpur. Archived from the original on 7 May 2009. Retrieved 18 September 2010.
↑ "Putrajaya – Federal Administrative Capital". Malaysian Government. Archived from the original on 31 December 2013. Retrieved 15 October 2013. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Ho, Chin Siong (2006). "Putrajaya – Administrative Centre of Malaysia – Planning Concept and Implementation". Archived from the original on 11 May 2011. Retrieved 18 September 2010.
↑ Permatasari၊ Soraya။ "As Malaysia deports illegal workers, employers run short"၊ The New York Times၊ 13 July 2009။ 26 October 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
↑ ^212.0 ^212.1 Kent၊ Jonathan။ "Illegal workers leave Malaysia"၊ BBC News၊ 29 October 2004။ 26 October 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
↑ Quek၊ Kim။ "Demographic implosion in Sabah? Really?"၊ Malaysiakini။ 21 June 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
↑ "World Refugee Survey 2009". United States Committee for Refugees and Immigrants. 17 June 2009. Retrieved 10 June 2011.
↑ ^215.0 ^215.1 "Malaysia – Religion". Asian Studies Center – Michigan State University. Archived from the original on 9 August 2011. Retrieved 13 July 2011.
↑ ^216.0 ^216.1 Peletz, Michael G. (2002). Islamic Modern: Religious Courts and Cultural Politics in Malaysia. Princeton University Press. ISBN 0-691-09508-6.
↑ "Chapter 1: Religious Affiliation". Pew Research Center. 9 August 2012. Retrieved 4 September 2013.
↑ Religious Identity Among Muslims | Pew Research Center
↑ Mahathir, Marina (17 August 2010). "Malaysia moving forward in matters of Islam and women by Marina Mahathir". Common Ground News Service. Archived from the original on 22 December 2010. Retrieved 14 September 2010.
↑ "Malay, Standard". Ethnologue. 2009. Retrieved 25 July 2011.
↑ "Mahathir regrets govt focussing too much on Bahasa". Daily Express. 2 October 2013. Archived from the original on 12 July 2014. Retrieved 16 October 2013. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Federal Constitution" (PDF). Judicial Appointments Commission. Archived from the original (PDF) on 24 April 2012. Retrieved 29 November 2011. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ ^223.0 ^223.1 "National Language Act 1967" (PDF). Malaysian Attorney General Chambers. 2006. Archived from the original (PDF) on 6 August 2015. Retrieved 20 October 2015. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Sulok Tawie (18 November 2015). "Sarawak makes English official language along with BM". The Malay Mail. Retrieved 18 November 2015.
↑ "Sarawak to recognise English as official language besides Bahasa Malaysia". The Borneo Post. 18 November 2015. Retrieved 18 November 2015.
↑ "Sarawak adopts English as official language". The Sun. 19 November 2015. Retrieved 19 November 2015.
↑ Andaya, Barbara Watson; Andaya, Leonard Y. (1982). A History of Malaysia. MacMillan Press Ltd. pp. 26–28, 61, 151–152, 242–243, 254–256, 274, 278. ISBN 0-333-27672-8.
↑ Zimmer, Benjamin (5 October 2006). "Language Log: Malaysia cracks down on "salad language"". University of Pennsylvania. Retrieved 14 September 2010.
↑ "Dewan Bahasa champions use of BM in ads". New Straits Times. 14 October 2013. Archived from the original on 6 October 2014. Retrieved 16 October 2013. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Ethnologue report for Malaysia". Ethnologue. Retrieved 18 October 2010.
↑ "Ethnologue report for Malaysia (Peninsular)". Ethnologue. Archived from the original on 16 January 2013. Retrieved 18 October 2010. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Adelaar, Alexander; Himmelmann, Nikolaus P. (2005). The Austronesian languages of Asia and Madagascar. Taylor and Francis Group. pp. 56, 397. ISBN 0-7007-1286-0.
↑ "Malaysian Creole Portuguese: Asian, African or European?" (1975). Anthropological Linguistics 17 (5): 211–236. University of Texas.
↑ Michaelis, Susanne (2008). Roots of Creole structures. John Benjamins Publishing Co. p. 279. ISBN 978-90-272-5255-5.
↑ Raghavan, R. (1977). "Ethno-racial marginality in West Malaysia: The case of the Peranakan Hindu Melaka or Malaccan Chitty community". Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde 133 (4): 438–458. Royal Netherlands Institute of Southeast Asian and Caribbean Studies. doi:10.1163/22134379-90002605. Retrieved on 7 October 2010.
↑ ^236.0 ^236.1 "Cultural Tourism Promotion and policy in Malaysia". School of Housing, Building and Planning. 22 October 1992. Archived from the original on 29 May 2010. Retrieved 6 November 2010.
↑ ^237.0 ^237.1 Van der Heide, William (2002). Malaysian cinema, Asian film: border crossings and national cultures. Amsterdam University Press. pp. 98–99. ISBN 90-5356-580-9.
↑ ^238.0 ^238.1 Schonhardt, Sara (3 October 2009). "Indonesia cut from a different cloth". Asia Times. Archived from the original on 22 August 2015. Retrieved 6 November 2010.
↑ "Indonesia, Malaysia agree to cool tension on cultural heritage dispute". People Daily. 17 September 2009. Retrieved 6 November 2010.
↑ Dunford, George (2006). Southeast Asia on a Shoestring. Lonely Planet. pp. 419–. ISBN 978-1-74104-444-7.
↑ ^241.0 ^241.1 ^241.2 Miller, Terry E.; Williams, Sean (2008). The Garland handbook of Southeast Asian music. Taylor and Francis Group. pp. 223–224. ISBN 0-203-93144-0.
↑ ^242.0 ^242.1 ^242.2 Gateway to Malay culture. Asiapac Books Ptd Ltd. 2003. p. 110. ISBN 981-229-326-4.
↑ ^243.0 ^243.1 Matusky, Patricia Ann; Tan, Sooi Beng (2004). The Music of Malaysia: The Classical, Folk, and Syncretic Traditions. Ashgate Publishing Ltd. pp. 177–187. ISBN 978-0-7546-0831-8.
↑ ^244.0 ^244.1 ^244.2 Osman, Mohd Taib. "Languages and Literature". The Encyclopedia of Malaysia. Archived from the original on 6 January 2011. Retrieved 3 November 2010. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Lipton urges Malaysians to take pride in teh tarik, our national beverage". New Sabah Times. 7 September 2012. Archived from the original on 2 July 2014. Retrieved 6 November 2013. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Rules, Dwayne A. (7 April 2011). "Nasi lemak, our 'national dish'". The Star. Archived from the original on 2 July 2014. Retrieved 6 November 2013. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ ^247.0 ^247.1 Eckhardt, Robyn (1 June 2008). Kuala Lumpur Melaka & Penang. Lonely Planet. p. 42. ISBN 978-1-74104-485-0.
↑ ^248.0 ^248.1 Jarvis၊ Alice-Azania။ "Far Eastern cuisine: Fancy a Malaysian? – Features, Food & Drink"၊ The Independent၊ 13 October 2010။ 3 November 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 17 October 2010။
↑ Wu, David Y. H.; Tan, Chee Beng (2001). Changing Chinese foodways in Asia. The Chinese University of Hong Kong. p. 128. ISBN 962-201-914-5.
↑ Ahmad၊ Razak။ "Malaysian media shapes battleground in Anwar trial"၊ 5 February 2010။ 3 November 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
↑ ^251.0 ^251.1 "Malaysian opposition media banned"၊ BBC News၊ 23 March 2009။ 3 November 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
↑ ^252.0 ^252.1 ^252.2 "The East-West divide of Malaysian media"၊ Malaysian Mirror၊ 9 September 2010။ 3 November 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 22 July 2011။
↑ "Comment: Anwar blames Malaysian media"၊ The Jakarta Post၊ 28 September 2010။ 3 November 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
↑ "Malaysia". Freedom House. 2013. Archived from the original on 7 April 2014. Retrieved 30 March 2014.
↑ "Opposition muzzled – here's black and white proof"၊ Malaysiakini၊ 29 June 2007။
↑ Vikneswary၊ G။ "TV station denies censoring opposition news"၊ Malaysiakini၊ 28 June 2007။
↑ McAdams, Mindy. "How Press Censorship Works". Mindy McAdams. Archived from the original on 30 June 2011. Retrieved 25 May 2011.
↑ Chun, Yeng Ai။ "Malaysia Day now a public holiday, says PM"၊ 19 October 2009။ 7 May 2011 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 2 July 2014။
↑ "Batu Caves, Selangor". Tourism Malaysia. Archived from the original on 25 June 2014. Retrieved 15 October 2013.
↑ Hutton, Wendy (1997). East Malaysia and Brunei. Periplus Editions (HK) Ltd. p. 169. ISBN 962-593-180-5.
↑ Assunta, Mary (2006). "BAT flouts tobacco-free World Cup policy". University of Sydney, New South Wales, Australia. Tobacco Control. doi:10.1136/tc.11.3.277. Retrieved 3 October 2014.
↑ "Asean to bid for 2034 FIFA World Cup". The Brunei Times. 16 May 2013. Archived from the original on 2 July 2014. Retrieved 15 October 2013. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "History of Badminton". SportsKnowHow.com. Archived from the original on 29 June 2011. Retrieved 11 June 2011.
↑ "Malaysia Lawn Bowls Federation". 88DB.com. Archived from the original on 7 July 2011. Retrieved 1 October 2010.
↑ Nauright, John; Parrish, Charles (2012). Sports Around the World: History, Culture, and Practice. ABC-CLIO. pp. 250–. ISBN 978-1-59884-300-2.
↑ "History of SRAM". Squash Racquets Association of Malaysia. Archived from the original on 15 October 2013. Retrieved 15 October 2013. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Malaysia, Indonesia propose Southeast Asia football league"၊ The Malaysian Insider၊ 31 July 2010။ 27 September 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 3 August 2010။
↑ "FIH Men's World Rankings – 7 December 2015" (PDF). International Hockey Federation. 7 December 2015. Retrieved 20 January 2016.
↑ "History of Hockey World Cup"၊ The Times of India၊ 27 February 2010။ 1 November 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။
↑ Novikov, Andrew. "Formula One Grand Prix Circuits". All Formula One Info. Retrieved 27 September 2010.
↑ Minahan, James B. (30 August 2012). Ethnic Groups of South Asia and the Pacific: An Encyclopedia: An Encyclopedia. ABC-CLIO. pp. 76–. ISBN 978-1-59884-660-7.
↑ "Olympic Games – History". The Olympic Council of Malaysia. Archived from the original on 2013-08-07. Retrieved 27 September 2010.
↑ "Previous Olympic Games Medal Tally". Olympic Council of Malaysia. Archived from the original on 2013-08-07. Retrieved 17 October 2013.
↑ Dudley, Rueben (13 September 2010). "Doing Malaysia proud". The Sun. Retrieved 15 October 2013.
↑ "Commonwealth Games Federation, History and Tradition of Commonwealth Games, Edinburgh, Bendigo, Pune". Commonwealth Youth Games 2008. 14 August 2000. Archived from the original on 8 October 2010. Retrieved 27 September 2010.

[Script-2] Section 9 of the National Language Act 1963/67 states that "The script of the national language shall be the Rumi script: provided that this shall not prohibit the use of the Malay script, more commonly known as the Jawi script, of the national language".

[3] Section 2 of the National Language Act 1963/67 states that "Save as provided in this Act and subject to the safeguards contained in Article 152(1) of the Constitution relating to any other language and the language of any other community in Malaysia the national language shall be used for official purposes".

[Recognised_language-4] 3.0 ^3.1 See Article 152 of the Federal Constitution of Malaysia and National Language Act 1963/67.

[1] "Malaysian Flag and Coat of Arms". Malaysian Government. Archived from the original on 22 October 2013. Retrieved 9 September 2013. {{cite web}}: More than one of |accessdate= and |access-date= specified (help); More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)

[5] "The States, Religion and Law of the Federation" (PDF). Constitution of Malaysia. Judicial Appointments Commission. Archived from the original (PDF) on 14 June 2017. Retrieved 29 October 2017. Islam is the religion of the Federation; but other religions may be practised in peace and harmony in any part of the Federation. {{cite web}}: More than one of |accessdate= and |access-date= specified (help); More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)

[6] Mackay, Derek (2005). Eastern Customs: The Customs Service in British Malaya and the Opium Trade. The Radcliffe Press. pp. 240–. ISBN 978-1-85043-844-1.

[7] "31 Ogos 1963, Hari kemerdekaan Sabah yang rasmi". AWANI. 14 May 2021. Retrieved 1 September 2021.

[8] "Demographic Statistics First Quarter 2020, Malaysia". Department of Statistics, Malaysia. 14 May 2020. Retrieved 12 June 2020.

[Population-9] 6.0 ^6.1 ^6.2 ^6.3 "Population Distribution and Basic Demographic Characteristics" (PDF). Department of Statistics, Malaysia. p. 82. Archived from the original (PDF) on 2014-05-22. Retrieved 4 October 2011.

[IMFWEOMY-10] 7.0 ^7.1 ^7.2 ^7.3 "World Economic Outlook Database, October 2019". IMF.org. အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ ငွေကြေးရန်ပုံငွေအဖွဲ့. Retrieved 20 October 2020.

[wb-gini-11] "Gini Index". ကမ္ဘာ့ဘဏ်. Retrieved 20 December 2018.

[HDI-12] Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene (PDF). ကုလသမဂ္ဂ ဖွံ့ဖြိုးမှု အစီအစဉ်. 15 December 2020. pp. 343–346. ISBN 978-92-1-126442-5. Retrieved 16 December 2020.

[13] Room, Adrian (2004). Placenames of the World: Origins and Meanings of the Names for Over 5000 Natural Features, Countries, Capitals, Territories, Cities and Historic Sites. McFarland & Company. p. 221. ISBN 978-0-7864-1814-5.

[14] Weightman, Barbara A. (2011). Dragons and Tigers: A Geography of South, East, and Southeast Asia. John Wiley and Sons. p. 449. ISBN 978-1-118-13998-1.

[15] Tiwary, Shanker Shiv (2009). Encyclopaedia Of Southeast Asia And Its Tribes (Set Of 3 Vols.). Anmol Publications Pvt. Ltd. p. 37. ISBN 978-81-261-3837-1.

[16] Singh, Kumar Suresh (2003). People of India. Vol. 26. Anthropological Survey of India. p. 981. ISBN 978-81-85938-98-1.

[17] Pande, Govind Chandra (2005). India's Interaction with Southeast Asia: History of Science, Philosophy and Culture in Indian Civilization, Vol. 1, Part 3. Munshiram Manoharlal. p. 266. ISBN 978-81-87586-24-1.

[18] Gopal, Lallanji (2000). The economic life of northern India: c. A.D. 700–1200. Motilal Banarsidass. p. 139. ISBN 978-81-208-0302-2.

[19] Ahir, D. C. (1995). A Panorama of Indian Buddhism: Selections from the Maha Bodhi journal, 1892–1992. Sri Satguru Publications. p. 612. ISBN 81-7030-462-8.

[20] Mukerjee, Radhakamal (1984). The culture and art of India. Coronet Books Inc. p. 212. ISBN 978-81-215-0114-9.

[21] Sarkar, Himansu Bhusan (1970). Some contributions of India to the ancient civilisation of Indonesia and Malaysia. Punthi Pustak. p. 8.

[22] Abdul Rashid, Melebek; Amat Juhari, Moain (2006), Sejarah Bahasa Melayu ("History of the Malay Language"), Utusan Publications & Distributors, pp. 9–10, ISBN 967-61-1809-5

[23] Milner, Anthony (2010), The Malays (The Peoples of South-East Asia and the Pacific), Wiley-Blackwell, pp. 18–19, ISBN 978-1-4443-3903-1

[24] Eliot, Joshua; Bickersteth, Jane (2000). Sumatra Handbook. Footprint Handbooks. p. 262. ISBN 1-900949-59-8.

[25] Mohamed Anwar Omar Din (2012). "Legitimacy of the Malays as the Sons of the Soil". Canadian Center of Science and Education. pp. 80–81. ISSN 1911-2025.

[26] Reid, Anthony (2010). Imperial alchemy : nationalism and political identity in Southeast Asia. Cambridge University Press. p. 95. ISBN 978-0-521-87237-9.

[27] Bernasconi, Robert; Lott, Tommy Lee (2000). The Idea of Race. Hackett Publishing. ISBN 0-87220-458-8.

[28] Painter, Nell Irvin (7–8 November 2003). "Collective Degradation: Slavery and the Construction of Race" (PDF). Proceedings of the Fifth Annual Gilder Lehrman Center International Conference at Yale University. New Haven, Connecticut: Yale University. p. 18. Archived from the original (PDF) on 20 October 2013. Retrieved 13 May 2014. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[29] "On the Islands of the Great Ocean" (2003). The Journal of Pacific History 38 (2). doi:10.1080/0022334032000120512.

[30] Earl, George S. W. (1850). "On The Leading Characteristics of the Papuan, Australian and Malay-Polynesian Nations". Journal of the Indian Archipelago and Eastern Asia (JIAEA) IV.

[31] "Malay". Encyclopaedia Britannica Inc. 2013.

[Mapping-32] 29.0 ^29.1 Suarez, Thomas (1999). Early Mapping of Southeast Asia. Periplus Editions (HK) Ltd. pp. 46–47. ISBN 962-593-470-7.

[33] "Federation of Malaya Independence Act 1957 (c. 60)e". The UK Statute Law Database. 31 July 1957. Retrieved 6 November 2010.

[Bound_for_Glory-34] 31.0 ^31.1 ^31.2 Spaeth၊ Anthony။ "Bound for Glory"၊ Time၊ 9 December 1996။ 20 August 2011 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 17 March 2009။

[35] Sakai, Minako (2009). "Reviving Malay Connections in Southeast Asia". In Cao, Elizabeth; Morrell (eds.). Regional Minorities and Development in Asia (PDF). Routledge. p. 124. ISBN 978-0-415-55130-4. Archived (PDF) from the original on 13 October 2014. Retrieved 11 April 2016. {{cite book}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[36] Holme, Stephanie (13 February 2012). "Getaway to romance in Malaysia". stuff.co.nz. Retrieved 6 January 2014.

[37] Fix, Alan G. (June 1995). "Malayan Paleosociology: Implications for Patterns of Genetic Variation among the Orang Asli". American Anthropologist, New Series 97 (2): 313–323. doi:10.1525/aa.1995.97.2.02a00090.

[38] Mühlhäusler, Peter; Tryon, Darrell T; Wurm, Stephen A (1996). Atlas of languages of intercultural communication in the Pacific, Asia and the Americas. Walter de Gruyer & Co. p. 695. ISBN 978-3-11-013417-9.

[39] Suporno, S. (1979). "The Image of Majapahit in late Javanese and Indonesian Writing". In A. Reid and D. Marr (ed.). Perceptions of the Past. Southeast Asia publications. Vol. 4. Singapore: Heinemann Books for the Asian Studies Association of Australia. p. 180.

[state.gov-40] 37.00 ^37.01 ^37.02 ^37.03 ^37.04 ^37.05 ^37.06 ^37.07 ^37.08 ^37.09 ^37.10 ^37.11 ^37.12 ^37.13 ^37.14 ^37.15 ^37.16 "Malaysia". United States State Department. 14 July 2010. Retrieved 14 September 2010.

[BBCchinesediaspora-41] Kent၊ Jonathan။ "Chinese diaspora: Malaysia"၊ BBC News၊ 3 March 2005။ 21 September 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။

[42] Luscombe, Stephen. "The Map Room: South East Asia: Malaya". Retrieved 18 September 2010.

[43] "The Encyclopædia Britannica : a dictionary of arts, sciences, literature and general information". Encyclopædia Britannica. Retrieved 17 October 2010.

[44] Kuar, Amarjit. "International Migration and Governance in Malaysia: Policy and Performance" (PDF). University of New England. Archived from the original (PDF) on 9 May 2010. Retrieved 20 December 2011. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[45] Gullick, J. M. (1967). Malaysia and Its Neighbours, The World studies series. Taylor & Francis. pp. 148–149. ISBN 978-0-7100-4141-8.

[46] Luscombe, Stephen. "The Map Room: South East Asia: North Borneo". Retrieved 1 July 2011.

[47] Hock, David Koh Wee (2007). Legacies of World War II in South and East Asia. Institute of Southeast Asian Studies, Singapore. p. 48. ISBN 978-981-230-457-5.

[48] Mohamad, Mahathir။ "Our Region, Ourselves"၊ Time၊ 31 May 1999။ 26 October 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 28 February 2010။

[49] "MALAYA: Token Citizenship"၊ Time၊ 19 May 1952။ 26 October 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 25 November 2010။

[50] "The Malayan Emergency: 1948–1960". Australian Government Department of Veteran Affairs. Archived from the original on 6 July 2011. Retrieved 1 July 2011.

[51] "Malaysia: Tunku Yes, Sukarno No"၊ Time၊ 6 September 1963။ 17 October 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 17 August 2013။

[52] Boon Kheng Cheah (2002). Malaysia: The Making of a Nation. Institute of Southeast Asian Studies. pp. 93–. ISBN 978-981-230-154-3.

[53] "Proclamation on Singapore". Singapore Attorney-General. Archived from the original on 11 May 2011. Retrieved 27 October 2010.

[TIME_Art-54] "Malaysia: The Art of Dispelling Anxiety"၊ Time၊ 27 August 1965။ 26 October 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 27 December 2010။

[Race_war-55] "Race War in Malaysia"၊ Time၊ 23 May 1969။ 26 October 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 18 May 2007။

[New_Economic_Policy-56] Sundaram, Jomo Kwame (1 September 2004). "The New Economic Policy and Interethnic Relations in Malaysia". UNRISD. Retrieved 27 October 2010.

[57] Ping, Lee Poh; Yean, Tham Siew. "Malaysia Ten Years After The Asian Financial Crisis" (PDF). Thammasat University. Archived from the original (PDF) on 1 April 2010. Retrieved 25 July 2011.

[FITA-58] "Malaysia Information". Federation of International Trade Associations. Archived from the original on 26 December 2010. Retrieved 27 October 2010.

[59] "Senarai Seri Paduka Baginda Yang di-Pertuan Agong". Laman Web Rasmi. Archived from the original on 21 April 2017. Retrieved 17 April 2016.

[dfat-60] 57.0 ^57.1 ^57.2 "Malaysia country brief". Australian Government Department of Foreign Affairs and Trade. February 2014. Retrieved 22 October 2014.

[61] "Background". Parlimen Malaysia. 3 June 2010. Archived from the original on 4 April 2012. Retrieved 25 July 2011.

[62] John W. Langford; K. Lorne Brownsey (1988). The Changing Shape of Government in the Asia-Pacific Region. IRPP. pp. 101–. ISBN 978-0-88645-060-1.

[63] The management of secondary cities in southeast Asia. United Nations Centre for Human Settlements. 1996. p. 120. ISBN 92-1-131313-9.

[64] "Malaysia (Dewan Rakyat)". Inter-Parliamentary Union. 29 September 2008.

[65] "Attacks on Justice – Malaysia" (PDF). International Commission of Jurists. Archived from the original (PDF) on 6 December 2011. Retrieved 5 December 2011.

[66] "The Death Penalty in Malaysia" (PDF). Government of the United Kingdom. Retrieved 15 October 2013.

[67] England၊ Vaudine။ "Malaysian groups welcome first Islamic women judges"၊ BBC News၊ 9 July 2010။ 27 September 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။

[68] "Malaysia rejects Christian appeal"၊ BBC News၊ 30 May 2007။ 27 September 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။

[69] "Dasar Ekonomi Baru". Pusat Maklumat Rakyat. 14 November 2008. Archived from the original on 4 March 2016. Retrieved 21 November 2010.

[70] Sundaram, Jomo Kwame (1 September 2004). "The New Economic Policy and Interethnic Relations in Malaysia". United Nations Research Institute for Social Development. ISSN 1020-8194. Retrieved 22 August 2011.

[71] Perlez၊ Jane။ "Once Muslim, Now Christian and Caught in the Courts"၊ The New York Times၊ 24 August 2006။ 22 August 2011 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။

[72] "Malaysian state passes Islamic law"၊ BBC News၊ 8 July 2002။ 27 November 2011 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။

[73] "'Kelantan's passing of hudud amendments void'". The Star. 23 March 2015. Retrieved 1 April 2015.

[74] "BN won't declare hudud support, but individual members can, chief whip says". The Malay Mail. 31 March 2015. Retrieved 1 April 2015.

[75] "Islamic Affairs (OIC) and D8 Division". Malaysian Ministry of Foreign Affairs. Archived from the original on 9 March 2017. Retrieved 12 November 2010.

[76] "List of Member States". United Nations. Archived from the original on 24 October 2007. Retrieved 8 November 2007. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[77] "Member Economies". Asia-Pacific Economic Cooperation. Archived from the original on 1 December 2010. Retrieved 10 June 2011.

[78] "Malaysia". Developing 8 Countries. Archived from the original on 30 June 2017. Retrieved 15 October 2013.

[79] "The Non-Aligned Movement: Member States". Non-Aligned Movement. Archived from the original on 9 December 2010. Retrieved 5 September 2010.

[80] "Member States". Commonwealth Secretariat. Retrieved 26 October 2010.

[govtnz-81] 78.0 ^78.1 ^78.2 "Malaysia Foreign Relations". New Zealand Ministry of Foreign Affairs and Trade. 4 December 2008. Archived from the original on 26 May 2010. Retrieved 18 September 2010. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[kln-82] "Malaysia's Foreign Policy". Ministry of Foreign Affairs. Retrieved 21 September 2010.

[83] "Malaysia's policy towards its 1963–2008 territorial disputes". Academic Journals. 7 September 2009. Archived from the original on 17 November 2009. Retrieved 1 October 2010. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[84] Diola, Camille (25 June 2014). "Why Malaysia, unlike Philippines, keeps quiet on sea row". The Philippine Star. Retrieved 25 June 2014.

[85] "Presence of China Coast Guard ship at Luconia Shoals spooks local fishermen". The Borneo Post. 27 September 2015. Retrieved 28 September 2015.

[86] "Malaysia lodges diplomatic protest against intrusion at Beting Patinggi Ali". Bernama. The Rakyat Post. 15 August 2015. Archived from the original on 29 September 2015. Retrieved 16 August 2015.

[87] Ben Blanchard; Richard Pullin (18 October 2015). "Malaysia slams China's 'provocation' in South China Sea". Reuters. Channel News Asia. Archived from the original on 19 October 2015. Retrieved 20 October 2015. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[88] Masli, Ubaidillah (17 March 2009). "Brunei drops all claims to Limbang". The Brunei Times. Archived from the original on 12 July 2014. Retrieved 23 August 2013. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[MYIDPHSG-89] 86.0 ^86.1 Mohamad, Kadir (2009). "Malaysia's territorial disputes – two cases at the ICJ : Batu Puteh, Middle Rocks and South Ledge (Malaysia/Singapore), Ligitan and Sipadan [and the Sabah claim (Malaysia/Indonesia/Philippines)]" (PDF). Institute of Diplomacy and Foreign Relations (IDFR) Ministry of Foreign Affairs, Malaysia. Retrieved on 16 May 2014. “Map of British North Borneo, highlighting in yellow colour the area covered by the Philippine claim, presented to the Court by the Philippines during the Oral Hearings at the ICJ on 25 June 2001”

[90] "Disputed – International". CIA. Archived from the original on 14 May 2011. Retrieved 26 October 2010.

[91] "Border disputes differ for Indonesia, M'sia". Daily Express. 16 October 2015. Archived from the original on 19 October 2015. Retrieved 19 October 2015. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[myis-92] 89.0 ^89.1 "Malaysia: Anti-Semitism without Jews". Jerusalem Center for Public Affairs. Archived from the original on 2 August 2010. Retrieved 5 September 2010.

[93] Peng, Lee Yuk။ "Malaysia wants Israel referred to International Criminal Court (Updated)"၊ The Star၊ 7 June 2010။ 21 May 2011 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 9 July 2014။

[nst-94] "Malaysia can be Muslim 'thought leader' – Clinton"၊ New Straits Times။ 15 November 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 22 June 2011။

[95] "Malaysia calls on Palestine and Israel to demonstrate restraint". Bernama. The Star. 19 October 2015. Retrieved 19 October 2015.

[96] "Malaysia – Permanent Missions to the United Nations"၊ United Nations၊ 12 February 2013။ 15 October 2013 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 2013-10-18။

[97] "Malaysian Military statistics". NationMaster. Retrieved 1 October 2010.

[98] "Australia says major military exercise underway in Malaysia"၊ My Sinchew၊ 26 April 2010။ 1 October 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။

[99] Wood, Daniel (20 April 2014). "Brunei, M'sia train in 11th military exercise". The Brunei Times. Archived from the original on 8 December 2014. Retrieved 5 November 2014.

[100] "Joint table top exercise between armies of China, Malaysia kicks off in Malaysia"၊ Global Times၊ 22 December 2014။ 24 December 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။

[101] "Indonesia-Malaysia military exercises must continue – defence minister"၊ ANTARA News၊ 13 September 2010။ 1 October 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။

[102] "Malaysia, US armed forces in joint exercise". The Star. 25 August 2014. Retrieved 26 August 2014.

[103] "Malaysia, Philippines committed to enhancing border security"၊ My Sinchew၊ 9 August 2010။ 18 September 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။

[104] "Piracy in Southeast Asia: Organised Criminal Syndicates or Small Scale Opportunists?" (PDF). Gray Page. April 2013. Archived from the original (PDF) on 24 July 2015. Retrieved 24 July 2015. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[105] Carvalho, Martin (15 May 2012). "Malaysia, Thailand military exercise to include other agencies, Asean members". The Star. Retrieved 5 November 2014.

[106] Pike, John. "Malaysia Intensifies Border Security Following US Warnings". GlobalSecurity.org. Retrieved 18 September 2010.

[107] Kent၊ Jonathan။ "Malaysia ups Thai border security"၊ BBC News၊ 28 April 2004။ 18 September 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။

[108] "Understanding the Federation of Malaysia". The Star. 2 November 2015. Archived from the original on 5 November 2015. Retrieved 3 November 2015.

[109] "Malaysia Districts". Statoids. Retrieved 3 November 2010.

[110] "Malaysia's government procurement regime" (PDF). Ministry of Finance Malaysia. Retrieved 19 February 2014.^{[လင့်ခ်သီ]}

[111] "Introduction to local government in Malaysia" (PDF). Universiti Teknologi Mara. Archived from the original (PDF) on 28 March 2018. Retrieved 19 February 2014.

[112] Nooi, Phang Siew (May 2008). "Decentralisation or recentralisation? Trends in local government in Malaysia". Commonwealth Journal of Local Governance. Retrieved 19 February 2014.

[113] "Country profile:Malaysia" (PDF). Commonwealth Local Government Forum. Archived from the original (PDF) on 26 February 2014. Retrieved 19 February 2014.

[Lim_Hong_Hai-114] Hai, Lim Hong. "Electoral Politics in Malaysia: 'Managing' Elections in a Plural Society" (PDF). Retrieved 19 February 2014.

[115] Hannum, Hurst (1993). Basic Documents on Autonomy and Minority Rights. Martinus Nijhoff Publishers. pp. 342–. ISBN 0-7923-1977-X.

[116] Lockard, Craig A. (March 2000). "Sabah and Sarawak: The Politics of Development and Federalism. Kajian Malaysia, Special Issue. Edited by Francis Loh Kok Wah. Penang: Universiti Sains Malaysia, 1997. Pp. 236.". Journal of Southeast Asian Studies 31 (1): 210–213. Cambridge University Press. doi:10.1017/S0022463400016192.

[117] Bong, Karen and Pilo, Wilfred (16 September 2011). "An agreement forged and forgotten". The Borneo Post. Retrieved 3 July 2014.{{cite web}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link)

[118] James Chin (1997). "Politics of Federal Intervention in Malaysia, with reference to Kelantan, Sarawak and Sabah". Journal of Commonwealth and Comparative Politics. Academia.edu. pp. 96–120. Retrieved 3 November 2015.

[119] Mohd Hazmi Mohd Rusli (18 October 2015). "Could the Federation of Malaysia really come apart?". Astro Awani. Retrieved 3 November 2015.

[120] "Will things fall apart in the Malaysian federation?". Today Online. 3 November 2015. Retrieved 3 November 2015.

[CIA_Fact_Book-121] 118.0 ^118.1 ^118.2 ^118.3 ^118.4 ^118.5 ^118.6 ^118.7 ^118.8 "Malaysia". CIA. Archived from the original on 7 January 2019. Retrieved 27 March 2014.

[122] "To Reduce Conflicts, Indonesia and Malaysia Should Meet Intensively". Universitas Gadjah Mada. Retrieved 26 October 2010.

[123] Prescott, John Robert Victor; Schofield, Clive H (2001). Undelimited maritime boundaries of the Asian Rim in the Pacific Ocean. International Boundaries Research Unit. p. 53. ISBN 1-897643-43-8.

[124] "Brunei". CIA. Archived from the original on 12 June 2007. Retrieved 13 September 2011.

[Marshall-125] 122.00 ^122.01 ^122.02 ^122.03 ^122.04 ^122.05 ^122.06 ^122.07 ^122.08 ^122.09 ^122.10 ^122.11 ^122.12 ^122.13 ^122.14 ^122.15 ^122.16 ^122.17 ^122.18 ^122.19 ^122.20 ^122.21 ^122.22 ^122.23 World and Its Peoples: Malaysia, Philippines, Singapore, and Brunei. Marshall Cavendish Corporation. 2008. pp. 1160, 1166–1192, 1218–1222. ISBN 978-0-7614-7642-9.

[126] Wei, Leow Cheah။ "Asia's southernmost tip"၊ Travel Times၊ 3 July 2007။ 26 October 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 2007-07-03။

[127] Schuman၊ Michael။ "Waterway To the World – Summer Journey"၊ Time၊ 22 April 2009။ 16 August 2011 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 4 August 2011။

[Swee-Hock-128] 125.0 ^125.1 ^125.2 ^125.3 ^125.4 ^125.5 Saw, Swee-Hock (2007). The population of Peninsular Malaysia. Institute of Southeast Asian Studies. pp. 1–2. ISBN 978-981-230-730-9.

[129] Stevens, Alan M. (2004). Kamus Lengkap Indonesia Inggris. Ohio University Press. p. 89. ISBN 979-433-387-5.

[AZ-130] Ooi Keat Gin, Gin (2010). The A to Z of Malaysia. Rowman & Littlefield. p. lxxxii. ISBN 9780810876415. {{cite book}}: |access-date= requires |url= (help)

[Britannica-131] 128.0 ^128.1 "Main Range (mountains, Malaysia)". Encyclopædia Britannica. Retrieved 1 October 2010.

[Richmond-132] 129.0 ^129.1 ^129.2 ^129.3 ^129.4 ^129.5 ^129.6 Richmond, Simon (2010). Malaysia, Singapore & Brunei. Lonely Planet. pp. 74–75. ISBN 978-1-74104-887-2.

[Thiessen-133] Thiessen, Tamara (2012). Borneo: Sabah – Brunei – Sarawak. Bradt Travel Guides. p. 192. ISBN 9781841623900. Retrieved 23 April 2014.

[134] "Mount Kinabalu – revered abode of the dead". Ecology Asia. Retrieved 17 September 2010.

[135] Daw, T. (April 2004). "Reef Fish Aggregations in Sabah, East Malaysia" 5. Society for the Conservation of Reef Fish Aggregations.

[136] "List of Parties". Retrieved 9 December 2012.

[137] "Malaysia's National Policy on Biological Diversity" (PDF). Archived from the original (PDF) on 20 August 2013. Retrieved 15 October 2013.

[megadiverse-138] "Biodiversity Theme Report". Australian Government Department of the Environment, Water, Heritage and the Arts. 2001. Archived from the original on 8 December 2008. Retrieved 24 January 2009. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[Alexander-139] 136.0 ^136.1 ^136.2 Alexander, James (2006). Malaysia Brunei & Singapore. New Holland Publishers. pp. 46–50. ISBN 1-86011-309-5.

[Richmond2007-140] 137.0 ^137.1 Richmond, Simon (2007). Malaysia, Singapore and Brunei. Lonely Planet. pp. 63–64. ISBN 1-74059-708-7.

[141] De Young, Cassandra (2006). Review of the state of world marine capture fisheries management: Indian Ocean. Food and Agriculture Organization of the United Nations. p. 143. ISBN 92-5-105499-1.

[142] "Coral Triangle". WWF. Retrieved 14 September 2010.

[Gardeners-143] 140.0 ^140.1 ^140.2 ^140.3 "Saving the gardeners of the ocean"၊ Inquirer Global Nation၊ 12 July 2010။ 20 December 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 10 December 2010။

[144] "Species diversity and food-web complexity in the caves of Malaysia". Ambient Science, 2014 Vol 1(2). Archived from the original on 3 May 2014. Retrieved 18 April 2016.

[145] Lee, S.S.; Alias, S.A.; Jones, E.B.G.; Zainuddin, N. and Chan, H.T. (2012) Checklist of Fungi of Malaysia Research Pamphlet No. 132, Ministry of Natural Resources and Environment, Malaysia.

[WWF-146] 143.0 ^143.1 ^143.2 "The Malaysian Rainforest". WWF Malaysia. Retrieved 1 October 2010.

[147] Oon, Helen (2008). Globetrotter Wildlife Guide Malaysia. New Holland Publishers. p. 11. ISBN 1-84537-971-3.

[Richmond2-148] 145.0 ^145.1 ^145.2 ^145.3 ^145.4 ^145.5 ^145.6 ^145.7 ^145.8 Richmond, Simon (2010). Malaysia, Singapore & Brunei. Lonely Planet. pp. 78–82 and 366. ISBN 978-1-74104-887-2.

[Tigers-149] 146.0 ^146.1 McQuillan, Rebecca (22 November 2010). "Can global summit save the tiger". The Herald. Glasgow. Archived from the original on 14 May 2011. Retrieved 20 December 2010. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[Artificial-150] "Artificial reefs to prevent illegal fishing"၊ The Borneo Post၊ 4 December 2010။ 20 December 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။

[Go-151] 148.0 ^148.1 "Go: A diver's paradise"၊ New Straits Times။ 20 December 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 22 June 2011။

[152] "Standardize illegal animal trafficking law – Ellron"၊ The Borneo Post၊ 15 December 2010။ 20 December 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။

[153] Boulton, WilliaM; Pecht, Michael; Tucker, William; Wennberg, Sam (May 1997). "Electronics Manufacturing in the Pacific Rim, World Technology Evaluation Center, Chapter 4: Malaysia". The World Technology Evaluation Center, Inc. Retrieved 1 November 2010.

[154] "Malaysia, A Statist Economy". Infernalramblings. Archived from the original on 7 October 2010. Retrieved 1 November 2010.

[155] "WEF". Retrieved 13 February 2015.

[156] "Malaysia's GDP grows 6 percent in 2014". Retrieved 12 February 2014.

[157] "Report for Selected Countries and Subjects (Malaysia)". International Monetary Fund. Retrieved 19 October 2014.

[Mahathir's_Speech-158] Mohamad, Mahathir။ "The Way Forward"၊ Prime Minister's Office၊ 17 November 2008။ 18 April 2016 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 3 December 2008။

[159] "M'sia On Track To Become High-income Nation Earlier Than Projected, Says Najib"၊ 12 May 2014။ 13 May 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 12 May 2014။

[160] Platt, Eric (13 January 2012). "These Economies Will Dominate The World In 2050". Business Insider. Retrieved 19 October 2014.

[161] Wong, Wei-Shen (7 May 2012). "Malaysia got what it takes to be developed nation". The Star. Archived from the original on 3 July 2014. Retrieved 25 June 2013. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[162] Osman-Rani, H.; Toh, Kin Woon and Ali, Anuwar (1986). Effective mechanisms for the enhancement of technology and skills in Malaysia. Institute of Southeast Asian Studies. p. 1. ISBN 978-9971-988-34-0.{{cite book}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link)

[Globalization-163] Bożyk, Paweł (2006). "Newly Industrialized Countries". Globalization and the Transformation of Foreign Economic Policy. Ashgate Publishing Ltd. p. 164. ISBN 0-7546-4638-6.

[Principles-164] Mankiw, N. Gregory (2007). Principles of Economics (4 ed.). ISBN 0-324-22472-9.

[165] Chau, Amy. "Minority rule, majority hate". Asia Times. Archived from the original on 18 January 2021. Retrieved 15 November 2010.

[Weidenbaum-166] Weidenbaum, Murray L (1996). The Bamboo Network: How Expatriate Chinese Entrepreneurs are Creating a New Economic Superpower in Asia. Martin Kessler Books, Free Press. pp. 4–8. ISBN 978-0-684-82289-1.

[167] "The Security of The Straits of Malacca and Its Implications to The South East Asia Regional Security". Office of The Prime Minister of Malaysia. Archived from the original on 2014-03-04. Retrieved 21 June 2010.

[168] "BNM National Summary Data Page". Bank Negara Malaysia. 30 September 2003. Archived from the original on 6 February 2010. Retrieved 29 October 2010.

[169] Schuman၊ Michael။ "How to Defeat Pirates: Success in the Strait"၊ Time၊ 22 April 2009။ 18 April 2016 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 4 August 2011။

[170] "TED Case Studies: Tin Mining In Malaysia – Present And Future". American University. Archived from the original on 30 November 2016. Retrieved 15 October 2013.

[WPRO-171] 168.0 ^168.1 "WHO Western Pacific Region – 2006 – Malaysia – Political and socioeconomic situation". WHO. Archived from the original on 29 August 2010. Retrieved 18 October 2010.

[172] "BNM National Summary Data Page". Bank Negara Malaysia. Archived from the original on 6 February 2010. Retrieved 27 October 2010.

[173] Clover၊ Charles။ "Malaysia defends palm oil production"၊ The Telegraph၊ 10 June 2007။ 28 November 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 24 June 2011။

[174] Heidi, Munan; Yee, Foo Yuk (2001). Malaysia. Benchmark Books. pp. 28, 36–37. ISBN 0-7614-1351-0.

[MHbuyout-175] "State investment firm keen to acquire Malaysia Airlines"၊ Malaysia Sun။ 8 August 2014 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 10 August 2014။

[176] Avineshwaran, T. (8 January 2014). "M'sia listed as 3rd best place to retire". Jakarta Post. Retrieved 9 January 2014.

[177] "The World's Best Retirement Havens In 2015". The Huffington Post. 2 January 2015. Retrieved 5 January 2015.

[iht001-178] Gooch၊ Liz။ "A Path to Financial Equality in Malaysia"၊ International Herald Tribune၊ September 2010။ 27 September 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။

[Globalsecurity-179] Pike, John. "Malaysia Defence Industry". Globalsecurity.org. Retrieved 24 September 2010.

[180] National Space Agency. "About Us – Our Organisation". Government of Malaysia (ANGKASA). Archived from the original on 23 September 2015. Retrieved 6 October 2014.

[181] Kent၊ Jonathan။ "Malaysia has high hoped for moon"၊ BBC News၊ 28 August 2005။ 30 May 2011 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။

[182] "Malaysian astronaut to fly to ISS in 2007"၊ 19 May 2006။ 18 October 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ ^{[လင့်ခ်သီ]}

[183] "RM200mil for RazakSAT-2 satellite programme". 9 September 2011. Archived from the original on 3 July 2014. Retrieved 7 August 2013. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[MIDAweb-184] "Why Malaysia". Malaysia Industrial Development Authority. Archived from the original on 23 July 2011. Retrieved 20 August 2011.

[GCI_ranking-185] 182.0 ^182.1 "Global Competitiveness Index" (PDF). World Economic Forum. Retrieved 20 October 2015.

[Tele-186] 183.0 ^183.1 "Malaysian Telecommunications Overview". American University. Archived from the original on 4 May 2011. Retrieved 25 May 2011.

[187] "Telephones – mobile celluar". The World Factbook. Archived from the original on 16 November 2011. Retrieved 25 May 2011.

[MIDA-188] 185.0 ^185.1 ^185.2 Guidebook on Expatriate Living in Malaysia (PDF). Malaysia Industrial Development Authority. May 2009. pp. 8–9, 69. Archived from the original (PDF) on 28 September 2011. Retrieved 19 April 2016.

[189] "Infrastructure and Rural Development in Malaysia" (PDF). Centre on Integrated Rural Development for Asia and the Pacific. Archived from the original (PDF) on 6 June 2011. Retrieved 25 May 2011.

[190] "Tenaga Nasional Berhad 500kV Transmission System, Phase 1". Ranhill Berhad. Archived from the original on 27 February 2009. Retrieved 23 May 2009. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[191] "Energy Commission". Archived from the original on 9 May 2015. Retrieved 11 April 2015.

[Unimap-192] Selamat, Salsuwanda and Abidin, Che Zulzikrami Azner. "Renewable Energy and Kyoto Protocol: Adoption in Malaysia". Universiti Malaysia Perlis. Archived from the original on 4 September 2013. Retrieved 15 October 2013. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)CS1 maint: multiple names: authors list (link)

[193] Mody, Ashoka (1997). Infrastructure strategies in East Asia: the untold story. The World Bank. p. 35. ISBN 0-8213-4027-1.

[194] Pim, Lim How (17 October 2014). "Fadillah says Pan Borneo Highway to be built under Ukas initiative". The Borneo Post. Retrieved 19 October 2014.

[stat2010-195] 192.0 ^192.1 ^192.2 "Population Distribution and Basic Demographic Characteristic Report 2010 (Ethnic composition)". Department of Statistics, Malaysia. 2010. Archived from the original on 8 October 2013. Retrieved 10 October 2013. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[196] Brant, Robin။ "Malaysia's lingering ethnic divide"၊ BBC News၊ 4 March 2008။ 29 October 2013 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။

[197] Gomes, Alberto G. (2007). Modernity and Malaysia: settling the Menraq forest nomads. Taylor & Francis Group. p. 10. ISBN 0-203-96075-0.

[198] "PM asked to clarify mixed-race bumiputra status"၊ The Star၊ 4 November 2009။ 26 October 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 2 July 2014။

[199] Kuppusamy, Baradan (24 March 2006). "Racism alive and well in Malaysia". Asia Times. Archived from the original on 12 March 2017. Retrieved 27 October 2010.

[Barbara-200] 197.0 ^197.1 West, Barbara A. (2009). Encyclopedia of the Peoples of Asia and Oceania, Volume 1. Facts on File inc. p. 486. ISBN 0-8160-7109-8.

[201] "Malaysia: Citizenship laws, including methods by which a person may obtain citizenship; whether dual citizenship is recognized and if so, how it is acquired; process for renouncing citizenship and related documentation; grounds for revoking citizenship". Immigration and Refugee Board of Canada. 16 November 2007. Archived from the original on 24 November 2011. Retrieved 25 July 2011.

[202] May, Leow Yong။ "More than just a card"၊ The Star၊ 30 August 2007။ 27 October 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 2 July 2014။

[203] Nozawa, M.; Wing, C.; Chaiyasook, S. (2011). Secondary Education Regional Information Base: Country Profile – Malaysia (PDF). Bangkok: UNESCO. p. 4 (12). ISBN 978-92-9223-374-7.{{cite book}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link)

[204] Mustafa၊ Shazwan။ "Malay groups want vernacular schools abolished"၊ The Malaysian Insider၊ 22 August 2010။ 18 September 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 25 August 2010။

[205] "Secondary School Education". Malaysian Government. Archived from the original on 31 December 2013. Retrieved 15 October 2013. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[206] Saw, Swee-Hock; Kesavapany, K. (2006). Malaysia: recent trends and challenges. Institute of Southeast Asian Studies. p. 259. ISBN 981-230-339-1.

[207] "Malaysia – Statistics". UNICEF. Retrieved 22 May 2011.

[208] "Mission, Vision & Background". Ministry of Health Malaysia. 3 July 2009. Archived from the original on 17 October 2010. Retrieved 17 September 2010.

[209] Hassan, Asan Ali Golam (2004). Growth, structural change, and regional inequality in Malaysia. Ashgate Publishing Ltd. p. 12. ISBN 0-7546-4332-8.

[210] "Tourism Malaysia Corporate Website". Tourism Malaysia. Archived from the original on 13 October 2013. Retrieved 15 October 2013. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[211] "Vision & Goals of Kuala Lumpur". Portal Rasmi Dewan Bandaraya Kuala Lumpur. Archived from the original on 7 May 2009. Retrieved 18 September 2010.

[212] "Putrajaya – Federal Administrative Capital". Malaysian Government. Archived from the original on 31 December 2013. Retrieved 15 October 2013. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[213] Ho, Chin Siong (2006). "Putrajaya – Administrative Centre of Malaysia – Planning Concept and Implementation". Archived from the original on 11 May 2011. Retrieved 18 September 2010.

[214] Permatasari၊ Soraya။ "As Malaysia deports illegal workers, employers run short"၊ The New York Times၊ 13 July 2009။ 26 October 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။

[autogenerated1-215] 212.0 ^212.1 Kent၊ Jonathan။ "Illegal workers leave Malaysia"၊ BBC News၊ 29 October 2004။ 26 October 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။

[216] Quek၊ Kim။ "Demographic implosion in Sabah? Really?"၊ Malaysiakini။ 21 June 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။

[217] "World Refugee Survey 2009". United States Committee for Refugees and Immigrants. 17 June 2009. Retrieved 10 June 2011.

[MSU-218] 215.0 ^215.1 "Malaysia – Religion". Asian Studies Center – Michigan State University. Archived from the original on 9 August 2011. Retrieved 13 July 2011.

[Peletz2002-219] 216.0 ^216.1 Peletz, Michael G. (2002). Islamic Modern: Religious Courts and Cultural Politics in Malaysia. Princeton University Press. ISBN 0-691-09508-6.

[220] "Chapter 1: Religious Affiliation". Pew Research Center. 9 August 2012. Retrieved 4 September 2013.

[221] Religious Identity Among Muslims | Pew Research Center

[222] Mahathir, Marina (17 August 2010). "Malaysia moving forward in matters of Islam and women by Marina Mahathir". Common Ground News Service. Archived from the original on 22 December 2010. Retrieved 14 September 2010.

[223] "Malay, Standard". Ethnologue. 2009. Retrieved 25 July 2011.

[224] "Mahathir regrets govt focussing too much on Bahasa". Daily Express. 2 October 2013. Archived from the original on 12 July 2014. Retrieved 16 October 2013. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[225] "Federal Constitution" (PDF). Judicial Appointments Commission. Archived from the original (PDF) on 24 April 2012. Retrieved 29 November 2011. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[National_Language_Act_1967-226] 223.0 ^223.1 "National Language Act 1967" (PDF). Malaysian Attorney General Chambers. 2006. Archived from the original (PDF) on 6 August 2015. Retrieved 20 October 2015. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[lang1-227] Sulok Tawie (18 November 2015). "Sarawak makes English official language along with BM". The Malay Mail. Retrieved 18 November 2015.

[lang2-228] "Sarawak to recognise English as official language besides Bahasa Malaysia". The Borneo Post. 18 November 2015. Retrieved 18 November 2015.

[lang3-229] "Sarawak adopts English as official language". The Sun. 19 November 2015. Retrieved 19 November 2015.

[History-230] Andaya, Barbara Watson; Andaya, Leonard Y. (1982). A History of Malaysia. MacMillan Press Ltd. pp. 26–28, 61, 151–152, 242–243, 254–256, 274, 278. ISBN 0-333-27672-8.

[231] Zimmer, Benjamin (5 October 2006). "Language Log: Malaysia cracks down on "salad language"". University of Pennsylvania. Retrieved 14 September 2010.

[232] "Dewan Bahasa champions use of BM in ads". New Straits Times. 14 October 2013. Archived from the original on 6 October 2014. Retrieved 16 October 2013. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[233] "Ethnologue report for Malaysia". Ethnologue. Retrieved 18 October 2010.

[234] "Ethnologue report for Malaysia (Peninsular)". Ethnologue. Archived from the original on 16 January 2013. Retrieved 18 October 2010. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[235] Adelaar, Alexander; Himmelmann, Nikolaus P. (2005). The Austronesian languages of Asia and Madagascar. Taylor and Francis Group. pp. 56, 397. ISBN 0-7007-1286-0.

[236] "Malaysian Creole Portuguese: Asian, African or European?" (1975). Anthropological Linguistics 17 (5): 211–236. University of Texas.

[237] Michaelis, Susanne (2008). Roots of Creole structures. John Benjamins Publishing Co. p. 279. ISBN 978-90-272-5255-5.

[238] Raghavan, R. (1977). "Ethno-racial marginality in West Malaysia: The case of the Peranakan Hindu Melaka or Malaccan Chitty community". Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde 133 (4): 438–458. Royal Netherlands Institute of Southeast Asian and Caribbean Studies. doi:10.1163/22134379-90002605. Retrieved on 7 October 2010.

[Papers-239] 236.0 ^236.1 "Cultural Tourism Promotion and policy in Malaysia". School of Housing, Building and Planning. 22 October 1992. Archived from the original on 29 May 2010. Retrieved 6 November 2010.

[Cinema-240] 237.0 ^237.1 Van der Heide, William (2002). Malaysian cinema, Asian film: border crossings and national cultures. Amsterdam University Press. pp. 98–99. ISBN 90-5356-580-9.

[AsiaTimes-241] 238.0 ^238.1 Schonhardt, Sara (3 October 2009). "Indonesia cut from a different cloth". Asia Times. Archived from the original on 22 August 2015. Retrieved 6 November 2010.

[242] "Indonesia, Malaysia agree to cool tension on cultural heritage dispute". People Daily. 17 September 2009. Retrieved 6 November 2010.

[243] Dunford, George (2006). Southeast Asia on a Shoestring. Lonely Planet. pp. 419–. ISBN 978-1-74104-444-7.

[Garland-244] 241.0 ^241.1 ^241.2 Miller, Terry E.; Williams, Sean (2008). The Garland handbook of Southeast Asian music. Taylor and Francis Group. pp. 223–224. ISBN 0-203-93144-0.

[Asiapac-245] 242.0 ^242.1 ^242.2 Gateway to Malay culture. Asiapac Books Ptd Ltd. 2003. p. 110. ISBN 981-229-326-4.

[Matusky-246] 243.0 ^243.1 Matusky, Patricia Ann; Tan, Sooi Beng (2004). The Music of Malaysia: The Classical, Folk, and Syncretic Traditions. Ashgate Publishing Ltd. pp. 177–187. ISBN 978-0-7546-0831-8.

[EncyclopediaMy-247] 244.0 ^244.1 ^244.2 Osman, Mohd Taib. "Languages and Literature". The Encyclopedia of Malaysia. Archived from the original on 6 January 2011. Retrieved 3 November 2010. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[248] "Lipton urges Malaysians to take pride in teh tarik, our national beverage". New Sabah Times. 7 September 2012. Archived from the original on 2 July 2014. Retrieved 6 November 2013. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[249] Rules, Dwayne A. (7 April 2011). "Nasi lemak, our 'national dish'". The Star. Archived from the original on 2 July 2014. Retrieved 6 November 2013. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[Eckhardt-250] 247.0 ^247.1 Eckhardt, Robyn (1 June 2008). Kuala Lumpur Melaka & Penang. Lonely Planet. p. 42. ISBN 978-1-74104-485-0.

[Independent-251] 248.0 ^248.1 Jarvis၊ Alice-Azania။ "Far Eastern cuisine: Fancy a Malaysian? – Features, Food & Drink"၊ The Independent၊ 13 October 2010။ 3 November 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 17 October 2010။

[252] Wu, David Y. H.; Tan, Chee Beng (2001). Changing Chinese foodways in Asia. The Chinese University of Hong Kong. p. 128. ISBN 962-201-914-5.

[253] Ahmad၊ Razak။ "Malaysian media shapes battleground in Anwar trial"၊ 5 February 2010။ 3 November 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။

[BBC-254] 251.0 ^251.1 "Malaysian opposition media banned"၊ BBC News၊ 23 March 2009။ 3 November 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။

[Mirror-255] 252.0 ^252.1 ^252.2 "The East-West divide of Malaysian media"၊ Malaysian Mirror၊ 9 September 2010။ 3 November 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 22 July 2011။

[256] "Comment: Anwar blames Malaysian media"၊ The Jakarta Post၊ 28 September 2010။ 3 November 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။

[257] "Malaysia". Freedom House. 2013. Archived from the original on 7 April 2014. Retrieved 30 March 2014.

[258] "Opposition muzzled – here's black and white proof"၊ Malaysiakini၊ 29 June 2007။

[259] Vikneswary၊ G။ "TV station denies censoring opposition news"၊ Malaysiakini၊ 28 June 2007။

[McAdams-260] McAdams, Mindy. "How Press Censorship Works". Mindy McAdams. Archived from the original on 30 June 2011. Retrieved 25 May 2011.

[261] Chun, Yeng Ai။ "Malaysia Day now a public holiday, says PM"၊ 19 October 2009။ 7 May 2011 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 2 July 2014။

[262] "Batu Caves, Selangor". Tourism Malaysia. Archived from the original on 25 June 2014. Retrieved 15 October 2013.

[263] Hutton, Wendy (1997). East Malaysia and Brunei. Periplus Editions (HK) Ltd. p. 169. ISBN 962-593-180-5.

[264] Assunta, Mary (2006). "BAT flouts tobacco-free World Cup policy". University of Sydney, New South Wales, Australia. Tobacco Control. doi:10.1136/tc.11.3.277. Retrieved 3 October 2014.

[265] "Asean to bid for 2034 FIFA World Cup". The Brunei Times. 16 May 2013. Archived from the original on 2 July 2014. Retrieved 15 October 2013. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[266] "History of Badminton". SportsKnowHow.com. Archived from the original on 29 June 2011. Retrieved 11 June 2011.

[267] "Malaysia Lawn Bowls Federation". 88DB.com. Archived from the original on 7 July 2011. Retrieved 1 October 2010.

[268] Nauright, John; Parrish, Charles (2012). Sports Around the World: History, Culture, and Practice. ABC-CLIO. pp. 250–. ISBN 978-1-59884-300-2.

[269] "History of SRAM". Squash Racquets Association of Malaysia. Archived from the original on 15 October 2013. Retrieved 15 October 2013. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[270] "Malaysia, Indonesia propose Southeast Asia football league"၊ The Malaysian Insider၊ 31 July 2010။ 27 September 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 3 August 2010။

[271] "FIH Men's World Rankings – 7 December 2015" (PDF). International Hockey Federation. 7 December 2015. Retrieved 20 January 2016.

[272] "History of Hockey World Cup"၊ The Times of India၊ 27 February 2010။ 1 November 2010 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။

[273] Novikov, Andrew. "Formula One Grand Prix Circuits". All Formula One Info. Retrieved 27 September 2010.

[274] Minahan, James B. (30 August 2012). Ethnic Groups of South Asia and the Pacific: An Encyclopedia: An Encyclopedia. ABC-CLIO. pp. 76–. ISBN 978-1-59884-660-7.

[275] "Olympic Games – History". The Olympic Council of Malaysia. Archived from the original on 2013-08-07. Retrieved 27 September 2010.

[276] "Previous Olympic Games Medal Tally". Olympic Council of Malaysia. Archived from the original on 2013-08-07. Retrieved 17 October 2013.

[277] Dudley, Rueben (13 September 2010). "Doing Malaysia proud". The Sun. Retrieved 15 October 2013.

[278] "Commonwealth Games Federation, History and Tradition of Commonwealth Games, Edinburgh, Bendigo, Pune". Commonwealth Youth Games 2008. 14 August 2000. Archived from the original on 8 October 2010. Retrieved 27 September 2010.

[1]

[n 1]

[n 2]

[n 3]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

[90]

[91]

[92]

[93]

[94]

[95]

[96]

[97]