Jump to content

Wp/rki/ဘရူနိုင်းနိုင်ငံ

Add links
From Wikimedia Incubator
< Wp | rki
Wp > rki > ဘရူနိုင်းနိုင်ငံ
ဘရူနိုင်းနိုင်ငံ
Nation of Brunei, the Abode of Peace
  • Negara Brunei Darussalam (Rumi script)
  • نڬارا بروني دارالسلام‎ (Jawi script)
ဆောင်ပုဒ်: 
  • الدائمون المحسنون بالهدى
  • Sentiasa membuat kebajikan dengan petunjuk Allah
  • "Always in service with God's guidance"
နိုင်ငံတော် သီချင်း: 
မြို့တော်
နန့် အကြီးဆုံးမြို့		ဘန်ဒါဆရီဘဂါဝမ်မြို့
ရုံးသုံး ဘာသာစကားတိမလေးဘာသာ[a]
အသိအမှတ်ပြုဘာသာစကားတိအင်္ဂလိပ်[b]
အခြားဘာသာစကားတိ
နန့် ဒေသိယဘာသာစကားတိ[2][3]
အရီးအသား
လူမျိုးစု (၂၀၁၉)
ကိုးကွယ်မှု
DemonymBruneian
အစိုးရပြည်ထောင်စု အစ္စလာမ်မစ် သက်ဦးဆံပိုင် ဘုရင်စနစ်
ဟာဆင်နယ် ဘိုကီးယာ့
• အိမ်ရှေ့မင်းသားနန့် Senior Minister
Al-Muhtadee Billah
ဥပဒေပြုလွှတ်တော်ဥပဒေပြုကောင်စီ
တည်ထောင်ခြင်း
c. ၁၃၆၈
၁၅–၁၉ ရာစု
၁၈၈၈ ခုနှစ် စက်တင်ဘာလ ၁၇ ရက်
၁၉၄၁ –၁၉၄၅ ခုနှစ်
• ယူနိုက်တက် ကင်းဒမ်းမှ
လွတ်လပ်ရီးရဟိခြင်း
၁၉၈၄ ခုနှစ် ဇန်နဝါရီလ ၁ ရက်
၁၉၈၄ ခုနှစ် ဇန်နဝါရီလ ၇ ရက်
ဧရိယာ
• စုစုပေါင်း
၅,၇၆၅ km2 (၂,၂၂၆ sq mi) (အဆင့်: ၁၆၄)
• ရေထု (%)
၈.၆
လူဦးရေ
• ၂၀၂၀ ခန့်မှန်း
၄၆၀,၃၄၅[4] (အဆင့် - ၁၇၅)
• 2016 သန်းခေါင်စာရင်း
၄၁၇,၂၅၆
• သိပ်သည်းမှု
၇၂.၁၁/km2 (၁၈၆.၈/sq mi) (အဆင့် - ၁၃၄)
GDP (PPP)၂၀၁၉ ခန့်မှန်း
• စုစုပေါင်း
$၃၆.၈၅၄ ဘီလီယံ[5] (အဆင့် - ၁၂၅)
• Per capita
$၈၅,၀၁၁[5] (အဆင့် - 5th)
GDP (nominal)၂၀၁၉ ခန့်မှန်း
• စုစုပေါင်း
$၁၃.၃၂၅ ဘီလီယံ[5] (အဆင့် - ၁၂၄)
• Per capita
$၃၀,၂၉၀[5] (အဆင့် - ၂၉)
HDI (၂၀၁၉)Decrease ဝ.၈၃၈[6]
အမှား။ မရီရာရေ HDI တန်ဖိုး · ၄၇
ငွေကြေးဘရူနိုင်း ဒေါ်လာ (BND)
အချိန်ဇုန်Brunei Darussalam Time (UTC+8)
ယာဉ်ကြောစနစ်ဘယ်
တယ်လီဖုန်းကုဒ်+၆၇၃[c]
Internet TLD.bn[7]
  1. ^ Under Article 82: "Official language" of the Constitution of Brunei, Malay is the official language.
  2. ^ Under Article 82: "Official language" of the Constitution of Brunei, English is used in official documents (official documents are bilingual; Malay and English).[8]
  3. ^ Also 080 from East Malaysia.

ဘရူနိုင်းနိုင်ငံ (/bruːˈnaɪ/ ( နားထောင်) broo-NY) တရားဝင်နာမည်အားဖြင့် ဘရူနိုင်းနိုင်ငံ၊ ငြိမ်ချမ်းရီးဧစံအိမ်တော် [9] ရေ အရှေ့တောင်အာရှ အတွင်း ဘော်နီယိုကျွန်း ဧ မြောက်ဘက်ကမ်းရိုးတန်းတွင် တည်ဟိရေ နိုင်ငံတစ်နိုင်ငံဖြစ်ရေ။ တောင်တရုတ်ပင်လယ်နန့် ထိစပ်နီရေ ကမ်းရိုးတန်းမှ အပ ဘရူနိုင်းနိုင်ငံရေ မလေးရှားနိုင်ငံဧ ပြည်နယ်တစ်ခုဖြစ်ရေ ဆာရာဝပ်ပြည်နယ် က ဝန်းရံထားရေ။ ဆာရာဝပ်ဧ ခရိုင်တစ်ခုဖြစ်ရေ လင်ဘန်းခရိုင်က နိုင်ငံကို နှစ်ပိုင်းပိုင်းခြားထားရေ။ ဘရူနိုင်းရေ ဘော်နီကျွန်းပေါ်တွင် တစ်နိုင်ငံလုံး ဟိရေ တစ်ခုတည်းရေ နိုင်ငံဖြစ်ပြီး ကျန်ဟိရေ ကျွန်းဧနယ်မြေတိကို မလေးရှားနိုင်ငံနန့် အင်ဒိုနီးရှားနိုင်ငံရို့က ပိုင်ဆိုင်ရေ။ ဘရူနိုင်းနိုင်ငံဧ လူဦးရေမှာ 2021 တွင် 445,373ဦးဖြစ်ရေ။ [10][11]

ဘရူနိုင်းအင်ပိုင်ယာဧ အထွဋ်အထိပ် ရောက်ခချိန်က စူလတန် ဘိုလ်ကျား (၁၄၈၅-၁၅၂၈ အုပ်ချုပ်)ရေ ဘော်နီရိုဧ ဒေသအများအပြားကို ထိန်းချုပ်အုပ်စိုးနိုင်ခပြီး ဂနိခေတ် ဆာရာဝပ် နန့် ဆာဘား အပါအဝင် ဖြစ်ပိုင် ဘော်နီယိုကျွန်းဧ အရှေ့မြောက်အစွန်းမှ ပင်လယ်တွင်းဟိရေ ဆူလူးကျွန်းစုတိ၊ ဆီလူဒေါင်း (ဂနိခေတ် မနီလာ) နန့် ဘော်နီယိုကျွန်းဧ အနောက်မြောက်အစွန်း ပင်လယ်တွင်း ဟိရေ ကျွန်းတိ အပါအဝင်ဖြစ်ရေ။ ထိုပင်လယ်ကမ်းရိုးတန်း နိုင်ငံအား စပိန်မှ မဂျဲလင် မှ ၁၅၂၁ တွင် လာရောက်လည်ပတ်ခပြီး စပိန်ရို့အား ၁၅၇၈ ကက်စတီးလီးယန်း စစ်ပွဲတွင် တိုက်ခိုက်ခရေ။

၁၉ ရာစုအတွင်းတွင် ဘရူနိုင်းအင်ပိုင်ယာ စတင် ယုတ်လျော့လာခရေ။ စူလတန်မှ ဆာရာဝပ် ကူချင်းအား ဂျိမ်းဘရွတ်ခ် သို့ပီးအပ်ခပြီး ၎င်းအား ရာဂျာဖြူ အဖြစ် ခန့်အပ်ခရေ။ ထို့အတူ ဆာဘားအားလည်း ဗြိတိသျှရို့ဧ မြောက်ဘော်နီယို ချာတာကုမ္ပဏီသို့ ပီးအပ်ခရေ။ ၁၈၈၈ တွင် ဘရူနိုင်းရေ ဗြိတိသျှရို့ဧ အစောင့်အရှောက်ခံနိုင်ငံ ဖြစ်လာခပြီး ဗြိတိသျှလူမျိုး အား ကိုလိုနီမန်နေဂျာ အဖြစ် ၁၉၀၆ ခုနှစ်တွင် ခန့်အပ်ခရေ။ ဒုတိယကမ္ဘာစစ်အတွင်း ဂျပန်ရို့သိမ်းပိုက်ပြီးနောက် ၁၉၅၉ ခုနှစ်တွင် ဖွဲ့စည်းပုံ အခြီခံ ဥပဒေ အသစ်ကို ရီးဆွဲခရေ။ ၁၉၆၂ တွင် အရွယ်အစားမကြီးရေ ဘုရင်အား လက်နက်ကိုင် ပုန်ကန်ခြင်းကို ဗြိတိသျှရို့ဧ အကူအညီဖြင့် နှိမ်နင်းနိုင်ခရေ။[12]

ဘရူနိုင်းရေ ယူနိုက်တက်ကင်းဒမ်းမှ လွတ်လပ်ရီးကို ၁၉၈၄ ခုနှစ် ဇန်နဝါရီ ၁ရက်တွင် ရဟိခရေ။ ၁၉၉၀ ခုနှစ်တိနန့် ၂၀၀၀ ခုနှစ်တိအတွင်း စီးပွားရီးတိုးတက်မှု ဖြစ်ပေါ်ခပြီး ဂျီဒီပီမှာ ၁၉၉၉ မှ ၂၀၀၈ အတွင်း ၅၆% တိုးတက်ခပြီး ဘရူနိုင်းအား စက်မှုဖွံ့ဖြိုးရေနိုင်ငံ အဖြစ် ရောက်ဟိလာစီခရေ။ ဘရူနိုင်းရေ တိပြားလှစွာရေ ရေနံတွင်းနန့် သဘာဝဓာတ်ငွေ့တွင်းတိမှ ချမ်းသာကြွယ်ဝမှု ဖြစ်ပေါ်စီခရေ။ ဘရူနိုင်းရေ အရှေ့တောင်အာရှနိုင်ငံတိတွင် စင်ကာပူနိုင်ငံ ပြီးကေ ဒုတိယမြောက် လူထုဖွံ့ဖြိုးမှုညွှန်းကိန်း အမြင့်ဆုံးနိုင်ငံဖြစ်ပြီး ဖွံ့ဖြိုးပြီး နိုင်ငံအဖြစ် သတ်မှတ်ကတ်ရေ။ [13] အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ ငွေကြေးရန်ပုံငွေအဖွဲ့ဧ အဆိုအရ ဘရူနိုင်းရေ ဝယ်ယူနိုင်စွမ်းအား ကွာခြားမှုနှုန်း နန့် တွက်ကေ လူတစ်ဦးချင်း စုစုပေါင်း ပြည်တွင်းထုတ်ကုန်အရ ကမ္ဘာပေါ်တွင် ပဉ္စမမြောက် အများဆုံးနိုင်ငံ ဖြစ်ပြီး နိုင်ငံ ၁၈၂ နိုင်ငံတွင် ဘရူနိုင်းအား ပဉ္စမမြောက် အချမ်းသာဆုံးနိုင်ငံ အဖြစ် သတ်မှတ်ခပြီး ရေနံတွင်းနန့် သဘာဝဓာတ်ငွေ့တွင်းတိကြောင့် ဖြစ်ရေ။ [14]

နာမည်ရင်းမြစ်

[edit | edit source]

ဒေသတွင်း သမိုင်းလေ့လာရီးသမားတိဧ အဆိုအရ ဘရူနိုင်းရေ အေဒီ ၁၄၀၀ ခန့်တွင် အုပ်စိုးခရေ စူလတန်မိုဟာမက် ရှား ဖြစ်လာမည့် အာဝမ် အာလက် ဘီတာတာ မှ တည်ထောင်ခရေ။ သူရေ တန်ဘူရောင်းပြည်နယ် ဟိ ဂါရန်းအရပ်မှ [15] ဘရူနိုင်းမြစ်ဝသို့ ရောက်ဟိလာခပြီး ဘရူနိုင်းကို ယှာဖွီ တွိ့ဟိခရေ။ ဒဏ္ဍာရီတိအရ ထိုနီရာသို့ ရောက်ရေ အခါတွင် "ဘာရူနား" (ဒီနီရာပဲ ဟု ဘာသာပြန်နိုင်ရေ) ဟု ဟစ်ကြွေးအတွက်နန့် ၎င်းမှ ဘရူနိုင်းဆိုရေ နာမည်သို့ ပြောင်းလဲလာခရေ။ [16] သူရေ ဘရူနိုင်းဧ ပထမဆုံး မွတ်စလင် ဘုရင် ဖြစ်ရေ။ [17] မွတ်စလင် ဘိုလ်ကျားမင်းဆက် အောက်တွင် ဘရူနိုင်းအင်ပိုင်ယာ မထွန်းကားလာမီ အချိန်က ဘရူနိုင်းရေ ဗုဒ္ဓဘာသာဘုရင်တိ အုပ်ချုပ်မှုအောက်တွင် ဟိရေဟု ယုံကြည်ရရေ။ [18]

၎င်းအား ၁၄ ရာစုတွင် "ဘာရူနိုင်း" ဟု နာမည်ပြောင်းလဲခပြီး သင်္သကရိုက်ဘာသာ စကားလုံး "Translate sa:varuṇ to English" (वरुण) မှ "ပင်လယ်ရေကြောင်းလားသူ" ဟု နာမည်ရရေ စကားလုံးကို ယူထားခြင်း ဖြစ်နိုင်ရေ။ [19] ဘော်နီယိုဆိုရေ စကားလုံးဧ ရင်းမြစ်ရေလည်း တတူတူ ဖြစ်ရေ။ နိုင်ငံဧ နာမည်အပြည့်အစုံဖြစ်ရေ "နီဂါရာ ဘရူနိုင်း ဒါရူစလမ်" ဆိုရေ နာမည်တွင် ဒါရူစလမ် ဆိုရေမှာ ငြိမ်းချမ်းရီးဧ စံအိမ်တော် ဟု အဓိပ္ပာယ်ရပြီး နီဂါရာ ဆိုရေမှာ မလေးဘာသာစကားဖြင့် နိုင်ငံ ဖြစ်ရေ။

အနောက်တိုင်းမှ ဘရူနိုင်းနန့် ပတ်သက်ရေ အစောဆုံး မှတ်တမ်းမှာ အီတလီလူမျိုးဖြစ်ရေ လူဒိုဗီဆို ဗာသယ်မာ ဧ မှတ်တမ်းဖြစ်ပြီး ၎င်းမှ "ဘရူနိုင်းပြည်သားရို့ရေ မာလူကူးကျွန်းတိတွင် တွိ့ခရရေ သူတိထက် ပို၍ အသားလတ်ရေ" ဟု ရီးသားထားရေ။ သူဧ ၁၅၅၀ ခုနှစ်မှ မှတ်တမ်းတွင်

ကျွန်ုပ်ရို့ ဘော်နေးကျွန်း (ဘရူနိုင်းသို့ ဘော်နီယို) သို့ ရောက်ခပြီး ထိုနီရာမှာ "မာလုရှ်" မှ မိုင် ၂၀၀ ခန့်အကွာတွင် ဟိရေ။ ထိုနီရာရေ မာလုရှ်ထက် ပို၍ ကြီးပြီး အောက်ပိုင်းတွင် ဟိရေ။ ထိုနီရာဟိလူတိမှာ ဘာသာမဲ့တိ ဖြစ်ပြီး သဘောကောင်းသူတိ ဖြစ်ရေ။ အသားအရောင်မှာ အခြားသူတိထက် ပိုဖြူပြီး နိုင်ငံအတွင်း တရားမျှတမှုကို ကောင်းစွာ စောင့်ထိန်းထားရေ။  ...[20]

ဟု ရီးသားထားခရေ။

သမိုင်း

[edit | edit source]

အစောပိုင်းသမိုင်း

[edit | edit source]
တရုတ်နိုင်ငံ ချင်းစုပြည်နယ် နန်ကျင်းမြို့ဟိ ဘုရင်ပိုနီဧ ဂူသင်္ချိုင်း

ဗုဒ္ဓဘာသာ သီရိဝိဇယအင်ပိုင်ယာဧ ကိုလိုနီဖြစ်ရေ ဝိဇယပူရ နာမည်ဟိရေ နီရာ တစ်ခုရေ ဘော်နီယိုကျွန်းဧ အနောက်မြောက်ပိုင်းတွင် တည်ဟိပြီး ၇ရာစု အတွင်းက တိုးတက်ထွန်းကားခရေ။ [21] အိန္ဒိယ ချိုလာ ရို့က သီရိဝိဇယပြည်အား ကျူးကျော် သိမ်းပိုက်ခပြီးနောက် ဒါတု တစ်ဦးဖြစ်သူ ပူတီ ရေ ဆူမတြာကျွန်းနန့် ဘော်နီယိုကျွန်းရို့မှ တော်လှန်သူ ဒါတုတိကို ဦးဆောင်၍ ချိုလာရို့ခန့်အပ်ထားရေ ဒေသခံရာဂျာဖြစ်သည့် ရာဂျာ မာကာတူနောင်း အား ပုန်ကန်ခြားနား ကတ်ရေ။ တော်လှန်သူတိနန့် ၎င်းရို့ဧ နောက်လိုက်နောက်ပါတိရေ ဗီဆာယားကျွန်းတိ (သီရိဝိဇယဧ နာမည်ကို မှည့်ခေါ်ထားရေ ကျွန်းတိ)တွင် မတ်ဒ်ဂျာ-အက်စ် ဟု နာမည်ရရေ တိုင်းပြည်တစ်ခုကို တည်ထောင်၍ သီရိဝိဇယ ကို ပြန်လည် ထူထောင်ရန် ကြိုးစားကတ်ရေ။ အစောဆုံး တရုတ်ရို့ဧ မှတ်တမ်းမှာ ၉၇၇ အေဒီတွင် ဘော်နီယိုဟိ လွတ်လပ်ရေနိုင်ငံတစ်နိုင်ငံမှ ပိုနီဧ ဘုရင်မှ တရုတ်ဧကရာဇ်သို့ ပီးရေ စာလွှာပီးပို့ခခြင်း ဖြစ်ပြီး ၎င်းအား ပညာသျှင်ရို့မှ ဘော်နီယိုကို ရည်ညွှန်းခြင်း ဖြစ်မည်ဟု ယုံကြည်ကတ်ရေ။[22] ၁၂၂၅ တွင် တရုတ်အရာဟိ ချော ဂျူကွား (ချောင်ယူဂွါး) မှ ပိုနီတွင် ၎င်းဧ ကုန်သွယ်ရီးကို ကာကွယ်ရန် စစ်သင်္ဘော အစင်း ၁၀၀ မျှ ဟိရေ ဟု အစီရင်ခံတင်ပြထားပြီး ထိုတိုင်းပြည်မှာ အလွန်ချမ်းသာကြွယ်ဝရေ ဟု ဆိုရေ။[23]

၁၄ ရာစုအတွင်း ၁၃၆၅ ၌ ပရာပန်ကာ ရီးသားရေ နာဂါရာကရီတာဂါမာ ဆိုရေ ဂျာဗားဘာသာ လက်ရီးမူတွင် "ဘာရူနီ" အား ဟိန္ဒူ မာဂျာပါဟစ် ဧကရာဇ်နိုင်ငံတော်ဧ လက်အောက်ခံနိုင်ငံ အဖြစ် ဖော်ပြခပြီး [24] ၎င်းမှ တစ်နှစ်ကေ ၄၀ ကာတီ (တစ်ကာတီကေ ၆၀၄.၈ ဂရမ်ခန့်) ဟိရေ ပရုတ်ကို ပဏ္ဍာဆက်ရရေဟု ရီးသားထားရေ။ ၁၃၆၉ တွင် ယခင်က မာဂျာပါဟစ်ဧ အစိတ်အပိုင်းဖြစ်ရေ ဆူလူးရို့ရေ အောင်မြင်စွာ ပုန်ကန်ခကြကာ ပိုနီကို တိုက်ခိုက်ပြီး ၎င်းဧ ဘဏ္ဍာတိနန့် ရွှေတိကို လုယူတိုက်ခိုက်ခကတ်ရေ။ မာဂျာပါဟစ်မှ သင်္ဘောအုပ်စုက ဆူလူးရို့ကို မောင်းထုတ်နိုင်ခကေလည်း ပိုနီရို့ အနိန်နန့် ထိုတိုက်ခိုက်မှု အပြီးတွင် အင်အားယုတ်လျော့လားခရေ။ [25] တရုတ်ရို့ဧ ၁၃၇၁ ခုနှစ် အစီရင်ခံစာအရ ပိုနီရို့အား ဆင်းရဲပြီး မာဂျာပါဟစ်ရို့မှ လုံးဝထိန်းချုပ်ထားရေဟု ဖော်ပြထားရေ။[26]

၁၅ ရာစုအတွင်း ပိုနီရို့ရေ မာဂျာပါဟစ်မှ ခွဲထွက်ခပြီး အစ္စလာမ်ဘာသာသို့ ပြောင်းလဲခရေ။ ထို့အတွက် လွတ်လပ်ရေ ဘရူနိုင်းစူလတန်ပြည် အဖြစ် ပြောင်းလဲလာခရေ။ ဘရူနိုင်းရေ ဟာရှီမိုက်တိုင်းပြည် ဖြစ်လာခပြီး မက္ကာမှ အာရပ် အီမာစော်ဘွားဖြစ်သူ ရှာရစ်ဖ် အလီအား ၎င်းဧ တတိယမြောက် စူလတန် အဖြစ် အုပ်စိုးစီခရေ။ ပညာသျှင်တိဧ အဆိုအရ ဘရူနိုင်းစူလတန်ပြည်ရေ ၁၅ ရာစု မှ ၁၇ ရာစုတိ အတွင်း အထွဋ်အထိပ်သို့ ရောက်ဟိခပြီး ၎င်းဧ အာဏာစက်ရေ မြောက်ဘော်နီယိုမှ ဖိလစ်ပိုင်တောင်ပိုင်း (စူလူး) အထိ ဖြန့်ကျက်နိုင်ခပြီး ဖိလစ်ပိုင်မြောက်ပိုင်း (မနီလာ) တွင်ပင် ဘရူနိုင်းရို့ရေ တော်ဝင်မိသားစုချင်း လက်ဆက်ထိမ်းမြားခြင်းဖြင့် နယ်မြေတိကို ရယူနိုင်ခရေ။ [27] စူလတန် ဘိုလ်ကယား ရေ မနီလာနန့် ဆူလူးကို အောင်မြင်နိုင်ခြင်းဖြင့် ဘရူနိုင်းဧ အာဏာကို အမြင့်ဆုံးအထိ ဖြန့်ကျက်နိုင်ခကေလည်း ဗီဆာယားကျွန်းတိကိုမူ မအောင်မြင်နိုင်ခပေ။ စူလတန် ဘိုလ်ကယားရေ ဗီဆာယန်းလူမျိုး မိခင်မှ မွေးဖွားပြီး ဗီဆာယန်းသွေး တစ်ဝက်ပါသူ ဖြစ်ပြီး သူ့အား စူလတန်ရာဂမ် "သီချင်းဆိုရေ သင်္ဘောကပ္ပတိန်" ဟူ၍ ကျော်ကြားရေ။ သူဧ ဩဇာကောင်းရေ သီချင်းဆိုရေ အသံရေ ဗီဆာယန်း မျိုးရိုးမှ အမွေရခရေ အရာဖြစ်ပြီး ဗီဆာယန်းရို့ရေ ယဉ်ကျေးမှုအရ သီချင်းဆိုချင်းကို ဝါသနာထုံကြကာ ဗီဆာယန်း အဆိုတော်ကောင်းတိရေ စစ်သူရဲမျိုးနွယ်တိတွင် များစွာ ပါဝင်ကတ်ရေ။[28] ယကေလည်းလည်း အစ္စလာမ် ဘရူနိုင်းရို့ဧ အာဏာရေ ဘော်နီယိုတွင် ပြိုင်ဖက်မဟိရေတော့ မဟုတ်ပေ။ ဟိန္ဒူအိန္ဒိယလူမျိုးရို့ တည်ထောင်ထားရေ ကူတိုင်းဟု နာမည်ရရေ တိုင်းပြည်တစ်ခု ဟိပြီး ၎င်းရို့အား အနိုင်ရခကေလည်း မဖျက်စီးပစ်ခပေ။ ဖိလစ်ပိုင်တွင် ဘရူနိုင်းရို့ဧ လွှမ်းမိုးမှုအား စိန်ခေါ်နီရေ အိန္ဒိယ ယဉ်ကျေးမှု ဟိသည့် တိုင်းပြည်နှစ်ခု ဟိပြီး ၎င်းရို့မှာ စီဘူး ရာဂျာပြည်နန့် ဘူတွမ် ရာဂျာပြည်ရို့ ဖြစ်ကတ်ရေ။ ထိုတိုင်းပြည် နှစ်ခုမှာ ကူတိုင်းနန့် မဟာမိတ်ဖြစ်ကတ်ပြီး ဘရူနိုင်းဧ လက်အောက်ခံပြည်တိ ဖြစ်ကတ်ရေ ဆူလူး နန့် မနီလာရို့နန့် စစ်ဖြစ်နီသည့် အပြင် ၎င်းရို့နှစ်ခုနန့် မဟာမိတ်တိ ဖြစ်ကတ်ရေ မာဂွင်ဒါနောင်း စူလတန်ပြည် နန့်လည်း စစ်ဖြစ်လျက် ဟိရေ။ မတ်ဂျာ-အက်စ် နန့် ဒါပီတန် အစဟိရေ ကီဒါတွမ်တိုင်းပြည်တိမှာလည်း ဘရူနိုင်း နန့် မတည့်ကတ်လီ။ အကြောင်းမှာ ၎င်းတိုင်းပြည်တိအားလည်း မာဂွင်ဒါနောင်း နန့် အိုရှန်းနီးယားဟိ ပါပူအာ စကားပြောပြီး ဟင်းခတ်အမွှေးအကြိုင် ထုတ်လုပ်ခြင်းကို လက်ဝါးကြီးအုပ်၍ ကြွယ်ဝချမ်းသာလာရေ တာနိတ် စူလတန်ပြည်ရို့မှ မွတ်စလင်ရို့ကို အစဉ်တစိုက် တိုက်ခိုက်နေ၍ ဖြစ်ရေ။ ယကေလည်းလည်း ၁၆ ရာစု၌ ဘရူနိုင်းတွင် အစ္စလာမ်ဘာသာရေ မြဲမြံစွာ အမြစ်တွယ်နေပြီ ဖြစ်ပြီး ဘရူနိုင်းရေ အကြီးဆုံးရေ ဗလီတစ်ခုကို တည်ဆောက်ခရေ။ ၁၅၇၈ တွင် စပိန်ခရီးလား အာလွန်ဆို ဘယ်ထရန်မှ ထိုဗလီအား ငါးထပ်မျှ မြင့်ပြီး ရေပေါ်တွင် တည်ဆောက်ထားရေဟု ဖော်ပြထားခရေ။ [29]

စပိန်နန့် စစ်ဖြစ်ခြင်း နန့် ဩဇာကျဆင်းလာခြင်း

[edit | edit source]
၁၄၀၀ မှ ၁၈၉၀ အတွင်း ဘရူနိုင်းရို့ နယ်မြေ ဆုံးရှုံးလာပုံ

ပေါ်တူဂီရို့ မလက်ကာ အား သိမ်းပိုက်အတွက်နန့် ကြွယ်ဝ၍ ဩဇာဟိကေလည်း နီရာပျောက်နီရေ မွတ်စလင်ဒုက္ခရေတိရေ အနီးအနားဟိ အာချေး စူလတန်ပြည် နန့် ဘရူနိုင်း စူလတန်ပြည်ရို့သို့ ပြောင်းရွှေ့ကြအတွက်နန့် ဘရူနိုင်းရေ အရှေ့တောင်အာရှတွင် ထိပ်သီးနိုင်ငံအဖြစ် ခဏတာမျှ နီရာယူနိုင်ခရေ။ ယကေလည်းလည်း ဥရောပသားရို့ဧ လွှမ်းမိုးမှုတိကြောင့် ဒေသတွင်း အင်အားကြီးနိုင်ငံတိကို နိဂုံးကမ္ပတ် အဆုံးသတ်စီခရေ။ ဘရူနိုင်းရေ ကျဆင်းရေ အချိန်ကာလသို့ ရောက်ဟိလာပြီး ထီးနန်းဆက်ခံရီးနန့်ပတ်သက်ရေ အတွင်းရီး ပဋိပက္ခတိကလည်း အကြောင်းအဖြစ် ပါဝင်ခရေ။ ဥရောပ ခရစ်ယာန် အင်အားကြီးနိုင်ငံရို့ဧ ကျူးကျော်မှု ဖြစ်ပွားလာနိုင်သည့် အခြီအနေတွင် အော့တမန် အင်ပိုင်ယာ မှ အခက်အခဲနန့် ရင်ဆိုင်နေရရေ အရှေ့တောင်အာရှ စူလတန်ပြည်တိကို ကူညီရန် အာချေးအား အစောင့်အရှောက်ခံ တိုင်းပြည် အဖြစ်သတ်မှတ်ပီးခပြီး ဒေသတွင်း မူဂျာဟစ်တိကို လေ့ကျင့်သင်ကြား လက်နက်တပ်ဆင်ပီးရန် တပ်တိ စေလွှတ်ပီးခရေ။[30] စပိန်ရို့မှ ၁၅၇၈တွင် စစ်ကြေညာခပြီး ထိုစဉ်က ဘရူနိုင်းဧ မြို့တော်ဖြစ်ရေ ကိုတာဘာတူးအား တိုက်ခိုက်သိမ်းပိုက်ရန် ကြံစည်ခရေ။ ထိုအကြံအစည် ဘရူနိုင်း သူကောင်းမျိုးနွယ်ဝင်ဖြစ်ရေ ပန်ဂီရန် ဆယ်ရီ လီလာ နန့် ပန်ဂီရန် ဆယ်ရီ ရတ်တနာ ရို့ဧ အကူအညီဖြင့် ဖြစ်ရေ။ ပန်ဂီရန် ဆယ်ရီ လီလာရေ ထိုအချိန်က စပိန်ကိုလိုနီဧ ဗဟိုချက်ဖြစ်ရေ မနီလာသို့ လားရောက်ခရေ။ မနီလာရေလည်း ဘရူနိုင်းရို့ထံမှ သိမ်းပိုက်၍ ခရစ်ယာန်ဘာသာသို့ သွတ်သွင်းပြီး မက္ကဆီကိုမြို့တော်တွင် အခြီစိုက်ရေ စပိန်ပြည်သစ်ဧ နယ်မြေအဖြစ် သတ်မှတ်ထားခြင်း ဖြစ်ရေ။ ပန်ဂီရန် ဆယ်ရီ လီလာမှ ဘရူနိုင်းအား စပိန်လက်အောက်ခံ တိုင်းပြည်အဖြစ် နီထိုင်ရန် ကမ်းလှမ်းခပြီး သူဧ ညီအစ်ကို တော်စပ်သူ ဆိုင်ဖူး ရီဂျယ်ထံမှ ထီးနန်းကို ပြန်လည်ရယူရန် အတွက် ဖြစ်ရေ။[31] စပိန်ရို့မှ သူရို့ အနေနန့် ဘရူနိုင်းကို အနိုင်ရခပါက ပန်ဂီရန် ဆယ်ရီ လီလာအား စူလတန်အဖြစ် ခန့်ထားရန်နန့် ပန်ဂီရန် ဆယ်ရီ ရတ်တနာ အား ဘန်ဒါဟာရာဟု ခေါ်သည့် အများုင်ပင်ခံ ရာထူးဖြင့် ခန့်ထားရန် သဘောတူခရေ။

၁၈၉၀မှ စတင်ရေ ဘရူနိုင်းနိုင်ငံဧ နယ်နိမိတ်

၁၅၇၈ ခုနှစ် မတ်လတွင် မက္ကဆီကိုမှ စပိန်ရို့ဧ သင်္ဘောအုပ်စု အသစ်တိ ရောက်ဟိလာပြီး ဖိလစ်ပိုင်တွင် တပ်စွဲထားခရေ။ ထိုသင်္ဘောအုပ်စုကို ဦးဆောင်သူမှာ ရေယာဉ်မှူးချုပ် ဖြစ်ရေ ဒီ စန်ဒီ ဖြစ်ပြီး သူရေ မနီလာမှ ဘရူနိုင်းသို့ ဦးဆောင်စစ်ချီခရေ။ ယင်းပိုင် ချီတက်ခရာတွင် စပိန် နန့် မက္ကဆီကန်လူမျိုး ၄၀၀၊ ဖိလစ်ပိုင်လူမျိုး ၄၀၀ နန့် ဘော်နီယိုကျွန်းသား ၃၀၀ ရို့ ပါဝင်ရေ။[32] ယင်းပိုင် စစ်ချီရာတွင် ပစ်မှတ်မှာ တစ်ခု မကဘဲ မင်ဒါနောင်းနန့် ဆူလူးကျွန်းရို့လည်း ပါဝင်ရေ။ [33][34] ခရစ်ယာန်ရို့ဘက်တွင် ပါဝင်ရေ လူမျိုးစုတိမှာ လူမျိုးပေါင်းစုံပါဝင်ပြီး စပိန်-အမေရိကန် ကပြားတိ၊ လူဖြူ-လူမည်းကပြားတိ နန့် အမေရိကန် လူနီအင်ဒီးယန်းတိ (အက်ဇ်တက်၊ မာယာ နန့် အင်ကာလူမျိုးတိ) ရို့ပါဝင်ကာ ထိုသူတိကို မက္ကဆီကိုတွင် စုဆောင်းပြီး စပိန်အရာဟိတိက ဦးဆောင်ကာ ဒေသခံ ဖိလစ်ပိုင်လူမျိုးရို့နန့် ပူးပေါင်း၍ အရှေ့တောင်အာရှတစ်ယောက် စစ်ပွဲတိ ဆင်နွှဲကြခြင်း ဖြစ်ရေ။[35] မွတ်စလင်တိဘက်တွင်လည်း လူမျိုးပေါင်းစုံပါဝင်ရေ။ ဒေသခံ မလေး စစ်သူရဲရို့အပြင် အော့တမန် အင်ပိုင်ယာမှလည်း စစ်တပ်တိကို အနီးအနားဟိ အာချေးသို့ ဆက်တိုက် ပို့လွှတ်ခရေ။ ထိုစစ်တပ်တိတွင် တာ့ခ်လူမျိုးတိ၊ အီဂျစ်၊ ဆွာဟီလီ၊ ဆိုမာလီ၊ဆင်ဒီ၊ ဂူဂျာရတီ နန့် မလာဘာလူမျိုးတိ ပါဝင်ရေ။[36] ထိုစစ်တပ်တိရေ အနီးအနားဟိ ဘရူနိုင်း အစဟိရေ စူလတန်ပြည်တိသို့ လားရောက်၍ တိုက်ခိုက်ရီး နည်းလမ်းသစ်တိ နန့် အမြောက်သွန်းလုပ်နည်း အစဟိရေ နည်းလမ်းတိကို သင်ကြားပီးခကတ်ရေ။[37]

နောက်ဆုံး ၁၅၇၈ ဧပြီလ ၁၆ ရက်တွင် စပိန်ရို့ရေ ပန်ဂီရန် ဆယ်ရီ လီလာ နန့် ပန်ဂီရန် ဆယ်ရီ ရတ်တနာရို့ဧ အကူအညီဖြင့် မြို့တော်ကို ကျူးကျော်ဝင်ရောက်နိုင်ခရေ။ စူလတန် ဆိုင်ဖူး ရိုင်ဂျယ် နန့် ပန်ဒူကာ ဆယ်ရီ ဘဂါဝမ် ဆူလတန် အဘဒူ ကာဟာရို့ရေ မီရာဂန်း မှတဆင့် ဂျေရူဒေါင်း အထိ ထွက်ပြေး တိမ်းရှောင်ခရရေ။ ဂျေရူဒေါင်းတွင် သူရို့ရေ အနိုင်ရရေ စစ်တပ်အား ဘရူနိုင်းမှ ပြန်လည်တိုက်ထုတ်ရန် စီစဉ်ခကတ်ရေ။ ကာလဝမ်းရောဂါနန့် သွေးဝမ်းရောဂါ ပြန့်ပွားမှုကြောင့် သေကြေပျက်စီးမှုတိပြား၍[38][39] စပိန်ရို့ရေ ၇၂ ရက်အကြာ ၁၅၇၈ ဇွန်လ ၂၆ ရက်တွင် ဘရူနိုင်းကို စွန့်ခွာပြီး မနီလာသို့ ပြန်ရန် ၁၅၇၈ ခုနှစ် ဇွန်လ ၂၆ ရက်တွင် ဆုံးဖြတ်ခကတ်ရေ။ သူရို့ ပြန်လည် မဆုတ်ခွာမီတွင် အထပ်ငါးဆင့်ဟိရေ ဗလီ အား မီးရှို့ဖျက်ဆီးပစ်ခကတ်ရေ။[40]


ပန်ဂီရန် ဆယ်ရီ လီလာရေ ၁၅၇၈ ခုနှစ် ဩဂုတ် သို့မဟုတ် စက်တင်ဘာလတွင် သေဆုံးခပြီး သူဧ စပိန်မဟာမိတ်တိတွင် ဖြစ်ပွားခရေ ရောဂါကြောင့် ဖြစ်နိုင်ရေ။ တရားဝင် စူလတန်ဖြစ်ရေ သူ့အား ယခင်စူလတန်မှ အဆိပ်ခတ်ခြင်းလည်း ဖြစ်နိုင်ကြောင်း သံသယ ဟိကတ်ရေ။ ဆယ်ရီ လီလာဧ သမီးဖြစ်ရေ ဘရူနိုင်း မင်းသမီး ပူထရီရေ စပိန်ရို့နန့် အတူ လိုက်ပါလားခပြီး သူမရေ ထီးနန်းမွေကို စွန့်လွှတ်ခသည့် အပြင် ကိုရ်အမ်ကျမ်း အရ မွတ်စလင် မဟုတ်သူနန့် လက်ထပ်သည့် အမျိုးသမီးအား ကျောက်ခဲနန့် ထုသတ်ရဖို့ ဆိုရေ အပြစ်ပီးခြင်းကို မထေမဲ့မြင် ပြုကာ ဖိလစ်ပိုင် တာဂါးလော့ လူမျိုး ခရစ်ယာန် ဘာသာဝင် အဂူစတင် ဒီ လီဂက်ဇ်ပီ ဒီ တွန်ဒို နန့် လက်ထပ်ခရေ။[41]

ဒေသခံ ဘရူနိုင်းရို့ မှတ်တမ်းတင်ထားရေ ကက်စတီလန် စစ်ပွဲ အဖြစ်အပျက်မှာ အမျာစုလက်ခံကတ်ရေ အဖြစ်မှ ကွဲပြားနေရေ။ ဘရူနိုင်းရို့ဘက်တွင် ကက်စတီလန် စစ်ပွဲမှာ သူရဲကောင်းပုံပြင် ဖြစ်ပြီး စပိန်ရို့အား အုပ်ချုပ်သူ စူလတန်နန့် ညီအစ်ကို တော်စပ်သူ ဘန်ဒါဟာရာ ဆာကန် မှ ထောင်ဂဏန်းမျှရေ ဒေသခံ စစ်သူရဲတိနန့် အတူ စပိန်ရို့အား တိုက်ထုတ်ခရေဟု ဖော်ပြထားရေ။ သမိုင်းပညာသျှင် အများစုမှ ထိုဇာတ်လမ်းအား ရိုးရာသူရဲကောင်းပုံပြင် အဖြစ်သာ ရှုမြင်ကတ်ပြီး ဆယ်စုနှစ် သို့မဟုတ် ရာစုနှစ်ကြာမှသာ ပေါ်ပေါက်ခခြင်း ဖြစ်နိုင်ရေဟု ဆိုကတ်ရေ။[42]

ဘရူနိုင်းနိုင်ငံရေ နောက်ဆုံးတွင် မင်းမဲ့တိုင်းပြည် အဖြစ်သို့ ရောက်ဟိခရေ။ ဘရူနိုင်းရေ ၁၆၆၀ မှ ၁၆၇၃ အထိ ပြည်တွင်းစစ်ဒဏ်ကို ခံခရရေ။

ဗြိတိသျှရို့ ဝင်ရောက်စွက်ဖက်ခြင်း

[edit | edit source]
ဗြိတိသျှ စွန့်စားယှာဖွီသူ ဂျိမ်းစ် ဘရွတ်ခ် ရေ ဘရူနိုင်စူလတန် နန့် ညှိနှိုင်းဆွေးနွေးခပြီး ရလဒ်မှာ ၁၈၄၆ ခုနှစ် လာဘွမ်စာချုပ်ကို လက်မှတ်ရီးထိုးနိုင်ခခြင်း ဖြစ်ရေ။

ဗြိတိသျှရို့ရေ ဘရူနိုင်းနိုင်ငံဧ ပြည်တွင်းရီးကို အကြိမ်ကြိမ် ဝင်ရောက်စွက်ဖက်ခကတ်ရေ။ ၁၈၄၆ ဇူလိုင်လတွင် ဘရူနိုင်းပြည်အတွင်း မည်သူက စူလတန်ဖြစ်သင့်ရေကို အငြင်းပွားရာတွင် ဗြိတိသျှရို့က ဝင်ရောက်တိုက်ခိုက်ခရေ။[43]

၁၈၈၀ ခုနှစ်တိတွင် ဘရူနိုင်းအင်ပိုင်ယာရေ ပိုပြီးကေ ယုတ်လျော့လာခရေ။ စူလတန်မှ ဂု ဆာရာဝပ်ဖြစ်လာမည့် နီရာအား ဂျိမ်းစ် ဘရွတ်ခ်သို့ ပီးအပ်ခပြီး ဂျိမ်းစ်ဘရွတ်ခ်မှ စူလတန်အားကူညီ၍ သူပုန်တိကို နှိမ်နင်းပီးခကာ စူလတန်မှ ဆာရာဝပ်ပြည်ကို ထူထောင်ခွင့် ပီးခရေ။ အချိန်ကြာလာရေနန့် အမျှ ဘရွတ်ခ် နန့် ၎င်းကို ဆက်ခံရေ သူဧ တူတော်မောင်ရို့ရေ မြေတိကို ထပ်မံ ငှားရမ်း၍ ၎င်းရို့နိုင်ငံအတွင်း ထပ်ပေါင်းထည့်ခရေ။ ဘရူနိုင်းရို့ရေ အဖြူရောင်ရာဂျာတိ ဟု ခေါ်ဆိုကတ်ရေ ဘရွတ်ခ်ဧ မိသားစုသို့ နယ်မြေ အမြောက်အမြား လက်လွတ်ဆုံးရှုံးခရရေ။

စူလတန် ဟာသျှင် ဂျလီလူး အလမ် အက်ကွာမက်ဒင်မှ ဗြိတိသျှရို့အား ဘရွတ်ခ်ဧ နယ်မြေထပ်မံချဲ့ထွင်မှုကို ရပ်တန့်ရန် မေတ္တာရပ်ခံခရေ။[44] အကာအကွယ်ပီးရီး စာချုပ် ကို ဆာ ဟျုလိုးမှ ညှိနှိုင်းပီးခပြီး ၁၈၈၈ ခုနှစ် စက်တင်ဘာ ၁၇ ရက်တွင် လက်မှတ်ရီးထိုးခရေ။ စာချုပ်တွင် ဘရူနိုင်းစူလတန် အနေနန့် ဗြိတိသျှရို့ဧ ခွင့်ပြုချက်မရပဲ သူပိုင်ဆိုင်ရေ မည်သည့်နယ်မြေကိုမှ နိုင်ငံခြား အင်အားကြီးတိုင်းပြည်တိသို့ ပီးအပ်ခွင့် သို့မဟုတ် ငှားရမ်းခွင့် မဟိကြောင်း ပါဝင်ရေ။ ထို့အတွက်ကြောင့် ဗြိတိသျှရို့ အနေနန့် ဘရူနိုင်းနိုင်ငံဧ ပြင်ပနိုင်ငံတိနန့် ဆက်စပ်ရေ ကိစ္စရပ်တိကို ထိရောက်စွာ ထိန်းချုပ်နိုင်ခပြီး ဗြိတိသျှရို့ဧ အစောင့်အရှောက်ခံနိုင်ငံ အဖြစ် တည်ဟိစီခရေမှာ ၁၉၈၄ ခုနှစ် အထိပင် ဖြစ်ရေ။ ၁၈၉၀တွင် ဆာရာဝပ်ပြည်မှ ဘရူနိုင်းဧ ပန်ဒါရွမ် ပြည်နယ်ကို ၎င်းရို့ နယ်နိမိတ်အတွင်း ထည့်သွင်းရာတွင် ဗြိတိသျှရို့က ဇာပိုင်မျှ အရီးမယူခပေ။ သူရို့က စာချုပ်အရ ဘရူနိုင်း နန့် ဆာရာဝပ်ပြည်ကို နိုင်ငံခြား တိုင်းပြည်ဟု အသိအမှတ် မပြုခပေ။ နောက်ဆုံးတွင် ဆာရာဝပ်အား ဘရူနိုင်းနယ်နိမိတ်မှ ခွဲထုတ်လိုက်ခြင်းကြောင့် ဘရူနိုင်းအနေနန့် အခုတည်ဟိရေ ကုန်းမြေအသေးလေးသာ ကျန်ဟိခပြီး နှစ်ခြမ်းကွဲလားခရေ။[45]

ဗြိတိသျှ အမြဲတမ်းနီထိုင်သူ စနစ်အား ၁၉၀၆ တွင် အစောင့်အရှောက်ခံ နိုင်ငံစာချုပ်ဧ နောက်ဆက်တွဲ အနိန်နန့် စတင် ကျင့်သုံးခရေ။[46] ထိုသူတိရေ စူလတန်အား အုပ်ချုပ်ရီး ကိစ္စအဝဝကို အကြံပီးကတ်ရေ။ အချိန်ကြာလာရေနန့် အမျှ ဗြိတိသျှ နီထိုင်သူတိရေ စူလတန်ထက်ပို၍ အုပ်ချုပ်ရီး အာဏာ ပိုယူလာခရေ။ အမြဲတမ်းနီထိုင်သူ စနစ်အား ၁၉၅၉ ခုနှစ်တွင် ရပ်တန့်ခရေ။[47]

ရေနံတွိ့ဟိခြင်း

[edit | edit source]

အရာမထင်ရေ ကြိုးစားမှု အချို့ ပြီးနောက် ၁၉၂၉ ခုနှစ်တွင် ရေနံအား ယှာဖွီ တွိ့ဟိခရေ။[48] အက်ဖ် အက်ဖ် မာရီးယော့ နန့် တီ ဂျီ ကော့ကရိန်းရို့နှစ်ဦးရေ ၁၉၂၆ ခုနှစ် နှောင်းပိုင်းတွင် ဆီရီယာမြစ်အနီးတွင် ရေနံဧ သဲလွန်စကို ယှာဖွီတွေဟိခရေ။ [49] သူရို့နှစ်ဦးမှ ဘူမိရူပဗေဒပညာသျှင်တိအား အကြောင်းကြားခပြီး ပညာသျှင်တိမှ ကွင်းဆင်းလေ့လာမှုတိ ပြုခရေ။ ၁၉၂၇တွင် ထိုဒေသအတွင်း သဘာဝဓာတ်ငွေ့ စိမ့်ထွက်နေကြောင်း သတင်းရခရေ။ ဆီရီယာတွင်းအမှတ်(၁) (အက်စ်-၁) ကို ၁၉၂၈ ခုနှစ် ဇူလိုင် ၁၂ ရက်တွင် စတင် တူးဖော်ခရေ။ ရေနံကို ၂၉၇ မီတာ (၉၇၄ ပေ) တွင် ၁၉၂၉ ဧပြီလ ၅ ရက်၌ စတင် တွိ့ဟိခရေ။ ၁၉၂၉ ဩဂုတ် ၁၉ ရက်တွင် ဆီရီယာ တွင်း ၂ ကို တူးဖော်ခပြီး ၂၀၀၉ ခုနှစ်အထိ ရေနံထွက်ဟိဆဲ ဖြစ်ရေ။ [50] ၁၉၃၀ ခုနှစ်တိတွင် ရေနံတွင်းတိ ထပ်မံတူးဖော်၍ ရေနံထုတ်လုပ်မှု သိသာစွာ မြင့်တက်လာခရေ။ ၁၉၄၀ ခုနှစ်တွင် ရေနံစည် ၆ သန်း အထိ ထုတ်လုပ်နိုင်ခရေ။[50] ဗြိတိသျှ မလာယန် ရေနံကုမ္ပဏီ (ဂု ဘရူနိုင်း ရှဲလ် ရေနံကုမ္ပဏီ) အား ၁၉၂၂ ခုနှစ် ဇူလိုင် ၂၂ တွင် တည်ထောင်ခရေ။ ၁၉၅၇ ခုနှစ်တွင် ပထမဆုံး ကမ်းလွန် ရေနံတွင်းကို စတင် တူးဖော်ခရေ။[51] ရေနံနန့် သဘာဝ ဓာတ်ငွေ့ရို့ရေ ၂၀ ရာစုနှောင်းပိုင်းတွင် ဘရူနိုင်းနိုင်ငံ ဖွံဖြိုးတိုးတက်မှုနန့် ကြွယ်ဝချမ်းသာမှုရို့အတွက် အခြီခံ ဖြစ်ခရေ။

ဂျပန်ရို့ သိမ်းပိုက်ခြင်း

[edit | edit source]
ဂျပန်ရို့ ဘရူနိုင်းနိုင်ငံသို့ ကျူးကျော်ဝင်ရောက်ခြင်း မပြုမီ ၈ လခန့်အလို ၁၉၄၁ ခုနှစ် ဧပြီလတွင် ဘရူနိုင်းနိုင်ငံဧ ၂၇ ယောက်မြောက် စူလတန်ဘုရင် အာမက် တာဂျတ်ဒင်း အား တွိ့ရပုံ

ဂျပန်ရို့ရေ ပုလဲဆိပ်ကမ်းအား ဗုံးကြဲပြီး၍ အမေရိကန် ရေတပ်အား တိုက်ခိုက်အပြီး ရှစ်ရက်အကြာ ၁၉၄၁ ခုနှစ် ဒီဇင်ဘာ ၁၆ ရက်တွင် ဘရူနိုင်းနိုင်ငံသို့ ကျူးကျော်ဝင်ရောက်ခရေ။ ဗီယက်နမ်နိုင်ငံ ကမ်းရန်ပင်လယ်အော်ဟိ ကာဝါဂူချီဧ တပ်မဟာ မှ တပ်သား ၁၀,၀၀၀ ရေ ဘရူနိုင်းနိုင်ငံ ကွာလာဘီလိတ် သို့ ကမ်းတက်ခကြခြင်းဖြစ်ရေ။၆ ရက် အကြာတိုက်ခိုက်ပြီးနောက် တစ်နိုင်ငံလုံးကို သိမ်းပိုက်ခရေ။ ထိုဒေသဟိ တစ်ခုတည်းရေ မဟာမိတ်တပ်မှာ ဆာရာဝပ်ပြည်နယ်၊ကူချင်းတွင် အခြီစိုက်ရေ ပန်ဂျပ်ရယ်ဂျီမင့် တပ်မ ၁၅ ဧ တပ်ရင်း အမှတ် ၂ သာ ဖြစ်ရေ။ [52]

ဂျပန်ရို့ရေ ဘရူနိုင်းကို သိမ်းပိုက်ပြီးနောက် ဘရူနိုင်း စူလတန်ဘုရင် အာမက် တာဂျတ်ဒင်း နန့် နိုင်ငံကို အုပ်ချုပ်ရန် သဘောတူညီချက် ရယူခရေ။ အင့်ချ်အီဘရာဟင် (နောက်တွင် ပီဟင် ဒါတု ပါဒါနာ မန်တာရီ ဒါတို လိုင်လာ အူတားမား အာဝမ် ဟာဂျီ အီဘရာဟင် ဟု ခေါ်ကတ်ရေ)ရေ ဗြိတိသျှ အုပ်ချုပ်ရီးအရာဟိဖြစ်ရေ အားနပ်စ် အက်ဂါ ပန်ဂေးလီ ဧ အတွင်းရီးမှူး ဖြစ်ခပြီး ဂျပန်ဘုရင်ခံချုပ်က အုပ်ချုပ်ရီးအရာဟိချုပ် အဖြစ် ခန့်အပ်ခရေ။ ဂျပန်ရို့ရေ ပန်ဂေးလီ အား ၎င်းရို့ဧ အုပ်ချုပ်ရီးတွင် ရာထူးကို ဆက်လက် ရယူရန် ကမ်းလှမ်းကေလည်း သူက ငြင်းဆိုခရေ။ သူနန့် အခြားရေ ဗြိတိသျှနိုင်ငံသားရို့က ဂျပန်ရို့က ဆာရာဝပ်ဟိ ဘာတူး လင်တန် အကျဉ်းစခန်းတွင် ချုပ်နှောင် ထားခရေ။ ဗြိတိသျှ အရာဟိရို့အား ဂျပန်ရို့ဧ စောင့်ကြပ်ကြည့်ရှုခြင်း ခံနေရကေလည်း အီဘရာဟင်မှ တစ်ဦးချင်းကို လက်ဆွဲနှုတ်ဆက်၍ သာစေမာစေကြောင်း ဆုတောင်းခရေ။[53]

စူလတန်မှ ဂျပန်ရို့လက်အောက်တွင် ထီးနန်းကို ဆက်လက် ဆက်ခံနေခပြီး ဂျပန်ရို့က ပင်စင်လစာပီး၍ လေးစားသမှု ပြခရေ။ ဂျပန်ရို့ အုပ်ချုပ်ရီး နှောင်းပိုင်းတွင် သူရေ လင်ဘန်းဟိ တန်တူယာတွင် နီထိုင်ခပြီး ဂျပန်ရို့နန့် တဖဲ့ချေသာ အဆက်အဆံ ဟိခရေ။မလေး အစိုးရ အရာဟိ အများစုအား ဂျပန်ရို့က ဖမ်းဆီးခရေ။ ဘရူနိုင်းဧ အုပ်ချုပ်ရီးအား ဗြိတိသျှ ဘော်နီယို အပါအဝင် ဒေသ ၅ ခု အဖြစ် ပြန်လည်ဖွဲ့စည်းခဲရေ။ ထိုဒေသ ၅ ခုတွင် ဘာရမ်၊လာဘွမ်၊လာဝပ်စ် နန့် လင်ဘန်းရို့ ပါဝင်ရေ။ ဂျပန်ရို့ သိမ်းပိုက်စဉ်ကာလ အတွင် အီဘရာဟင်ရေ အရီးကြီးရေ အစိုး စာရွက်စာတမ်းအမျိုးမျိုးကို ဖွက်ထားခရေ။ ပန်ဂီယမ် ယူစွတ် (နောက်တွင် ဝိုင်အေအမ် ဆယ်တီယာ နီဂါရာ ပန်ဂီယမ်) အား အခြားရေ ဘရူနိုင်း လူမျိုးရို့နန့် အတူ ဂျပန်သို့ သင်တန်းတက်ရန် စေလွှတ်ခရေ။ ဟီရိုရှီးမား ဗုံးကြဲခံရစဉ် အချိန်က ယူစွပ်ရေ ထိုဒေသတွင် ဟိခကေလည်း အသက်မသေဘဲသျှင်ကျန်ရစ်ရေ။

ဗြိတိသျှရို့ရေ ဂျပန်ရို့ ဝင်ရောက်တိုက်ခိုက်မည်ကို မျှော်လင့်ထားကေလည်း ဥရောပတွင် စစ်ဆင်နွှဲနေခြင်းကြောင့် ထိုဒေသကို ကာကွယ်ရန် အင်အား မဟိခပေ။ ပန်ဂျပ် ရယ်ဂျီမင့်ဧ တပ်ရင်းတိရေ ဆယ်ရီယာ ရေနံမြေဟိ ရေနံတွင်းတိကို ၁၉၄၁ စက်တင်ဘာတွင် ကွန်ကရစ်လောင်းချ ပိတ်ဆို့ခပြီး ဂျပန်ရို့ အသုံးမပြုနိုင်ရန် ပြုလုပ်ခရေ။ ဂျပန်ရို့ မလာယာသို့ ကျူးကျော်ဝင်ရောက်သည့် အခါတွင် ကျန်ဟိနီရေ စက်ပစ္စည်းတိနန့် တပ်ဆင်ထားရေတိကို ဖျက်ဆီးပစ်ခရေ။ စစ်ပြီးနောက်တွင် မီရီ နန့် ဆယ်ရီယာဟိ ရေနံတွင်း ၁၆တွင်းကို ပြန်လည်စတင်ခပြီး ထုတ်လုပ်မှုမှာ စစ်မဖြစ်ခင် အချိန်က ထွက်နှုန်းဧ တစ်ဝက် အထိ ရောက်ဟိခရေ။ မွာရာတွင် ကျောက်မီးသွေးထုတ်လုပ်ရန် လုပ်ဆောင်ခကေလည်း ထင်သလောက် မအောင်မြင်ခပေ။

ဂျပန် စစ်သင်္ဘောတိအား ၁၉၄၄ အောက်တိုဘာတွင် ဘရူနိုင်း၌ တွိ့ရစဉ်

ဂျပန်ရို့ သိမ်းပိုက်ထားစဉ် ကာလအတွင်း ဂျပန်ရို့ရေ ၎င်းရို့ဧ ဘာသာစကားကို ကျောင်းတိတွင် သင်ကြားခပြီး အစိုးရ အရာဟိတိကိုလည်း ဂျပန်စာ သင်ခိုင်းခရေ။ နိုင်ငံသုံး ငွေကြေးအား ဒူရစ် ပီဆန် (ငှက်ပျောသီး ပိုက်ဆံ) စု ခေါ်ကတ်ရေ ဂျပန်ပိုက်ဆံဖြင့် အစားထိုးခရေ။၁၉၄၃ ခုနှစ်မှစ၍ ငွေကြေးဖောင်းပွမှု မတန်တဆ မြင့်တက်ခြင်းကြောင့် ငွေကြေးတန်ဖိုးကို ပျက်စီးစီခပြီး စစ်ပြီးရေ အခါတွင် ထိုပိုက်ဆံမှာ တန်ဖိုး မဟိတော့ပေ။ သင်္ဘောဖြင့် ကုန်သွယ်ခြင်းကို မဟာမိတ်တပ်တိက တိုက်ခိုက်ခအတွက်နန့် ကုန်သွယ်မှု နောက်ဆုံးတွင် ရပ်တန့်လားခရေ။ အစားအစာနန့် ဆီးဝါး ရှားပါးလားခပြီး ပြည်သူတိမှာ ငတ်မွတ်မှု နန့် ရောဂါဘယတိကို ကြုံတွိ့ခရရေ။

ဘရူနိုင်း အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ လေဆိပ်ဧ ပြေးလမ်းတိကို ဂျပန်ရို့ သိမ်းပိုက်ထားစဉ်ကာလအတွင်း ဂျပန်ရို့မှ တည်ဆောက်ခခြင်း ဖြစ်ရေ။ ၁၉၄၂တွင် ဂျပန် ရေတပ်စခန်းတိရေ ဘရူနိုင်း ပင်လယ်အော် နန့် လာဘွမ်းတွင် အခြီစိုက်ခကတ်ရေ။ ရေတပ်အခြီစိုက်စခန်းတိမှာ မဟာမိတ်ရို့ဧ ဗုံးကြဲတိုက်ခိုက်မှုကြောင့် ပျက်စီးခကေလည်း လေဆိပ်ပြေးလမ်းမှာ မပျက်စီးဘဲ ကျန်ဟိရေ။ ထိုနီရာအား အများပြည်သူသုံး လေယာဉ်ကွင်းအဖြစ် ပြောင်းလဲတည်ဆောက်ခရေ။ ၁၉၄၄ တွင် မဟာမိတ်ရို့မှ သိမ်းပိုက်ထားရေ ဂျပန်တိကို ဗုံးကြဲတိုက်ခိုက်မှုကြောင့် မြို့ဧ အစိတ်အပိုင်း အတော်တိတိ နန့် ကွာလာဘာလိတ်ရို့ ပျက်စီးခရကေလည်း ကမ်ပေါင်းအေရာမှာ မပျက်မစီး ကျန်ဟိခရေ။[54]

ဩစတြေးလျ တပ်မ ၉ မှ ဗိုလ်ချုပ် ဝုတန်အား ဂျပန် တပ်မ ၃၇မှ ဗိုလ်မှူးချုပ် မာဆာအို ဘာဘာ (လက်မှတ်ထိုးနေသူ) နန့် အတူ ၁၉၄၅ ခု စက်တင်ဘာ ၁၀ ရက် လက်နက်ချ အခမ်းအနားတွင် တွိ့ရစဉ်။

၁၉၄၅ ခုနှစ် ဇွန်လ ၁၀ ရက်တွင် ဩစတြေးလျ တပ်မ ၉ ရေ အိုဘိုး အမှတ် (၆) စစ်ဆင်ရီးဖြင့် မွာရာသို့ တက်ရောက်ခပြီး ဂျပန်ရို့ထံမှ ဘော်နီယိုကျွန်းကို ပြန်လည် သိမ်းပိုက်ခရေ။ ၎င်းရို့အား အမေရိကန်ရို့ဧ လေတပ် နန့် ရေတပ်တိမှ ကူညီ တိုက်ခိုက်ပီးခရေ။ ဘရူနိုင်းမြို့အား အပြင်းအထန် ဗုံးကြဲချပြီးနောက် သုံးရက်အကြာ အပြင်းအထန် တိုက်ခိုက်အပြီးတွင် ပြန်လည် သိမ်းပိုက်နိုင်ခရေ။ ဗလီ အပါအဝင် အဆောက်အဦး အများအပြား ပျက်စီးခရရေ။ ဗိုလ်မှူးချုပ် မာဆာအို ဘာဘာဧ လက်အောက်ဟိ ဘရူနိုင်း၊ ဘော်နီယို နန့် ဆာရာဝပ်မှ ဂျပန်တပ်တိရေ ၁၉၄၅ စက်တင်ဘာလ ၁၀ ရက်တွင် တရားဝင် လက်နက်ချခရေ။ ဗြိတိသျှ စစ်တပ် အုပ်ချုပ်ရီးအဖွဲ့ ရေ ဂျပန်ရို့ထံမှ အုပ်ချုပ်ရီးကို လွှဲပြောင်းရယူခပြီး ၁၉၄၆ ခုနှစ် ဇူလိုင်လ အထိ ဆက်လက်အုပ်ချုပ်ခရေ။

ဒုတိယကမ္ဘာစစ်ပြီး ကာလ

[edit | edit source]

ဒုတိယကမ္ဘာစစ် အပြီးတွင် ဗြိတိသျှ စစ်တပ်အုပ်ချုပ်ရီးအဖွဲ့ (ဘီအမ်အေ) ဧ လက်အောက်တွင် အစိုးရ အသစ်ကို ဖွဲ့စည်းခရေ။ ထိုအဖွဲ့တွင် ဩစတြေးလျ အရာဟိတိနန့် စစ်သားတိ အဓိက ပါဝင်ရေ။ [55] ဘရူနိုင်းဧ အုပ်ချုပ်ရီးအား အရပ်သားအုပ်ချုပ်ရီးသို့ ၁၉၄၅ ခုနှစ် ဇူလိုင် ၆ ရက်တွင် လွှဲပြောင်းပီးခရေ။ ဘရူနိုင်း နိုင်ငံတော် ကောင်စီရေလည်း ထိုနှစ်တွင် ပြန်လည် အသက်ဝင်လာခရေ။ [56] ဘီအမ်အေဧ အဓိကတာဝန်မှာ ဂျပန်ရို့ သိမ်းပိုက်ထားစဉ်ကာလက အကြီးအကျယ် ပျက်စီးလားခရေ ဘရူနိုင်းဧ စီးပွားရီးကို ပြန်လည် အသက်သွင်းရန် ဖြစ်ရေ။ ယင့်ချင့်အပြင် သူရို့ရေ ဂျပန်ရို့ စစ်မရှုံးမီ မီးရှို့ပစ်ခရေ ဆယ်ရီယာဟိ ရေနံတွင်းတိတွင် လောင်ကျွမ်းနီရေ မီးကိုလည်း ငြိမ်းသတ်ရရေ။[56]

၁၉၄၁ မတိုင်မီက စင်ကာပူတွင် အခြီစိုက်ရေ ရေလက်ကြားဒေသ ဘုရင်ခံချုပ်ရေ ဘရူနိုင်း၊ ဆာရာဝပ်ပြည် နန့် မြောက်ဘော်နီယို (ဂု ဆာဘားပြည်နယ်) ရို့ဟိ ဗြိတိသျှ မဟာမင်းကြီးဧ တာဝန်တိကို ထမ်းဆောင်ခရေ။ [57] ဘရူနိုင်းဟိ ပထမဆုံး ဗြိတိသျှ မဟာမင်းကြီးမှာ ဆာရာဝပ်ဧ ဘုရင်ခံချုပ် ဆာ ချားလ် အာဒန် ကလပ်ခ် ဖြစ်ရေ။ ဘာရစ်ဆန် ပါမျူဒါ (လူငယ်လှုပ်ရှားမှု) ရေ ၁၉၄၆ ဧပြီလ ၁၂ ရက် တွင် ဘရူနိုင်း၌ ပထမဆုံး တည်ထောင်ခရေ ပါတီ ဖြစ်ရေ။ ပါတီဧ ရည်ရွယ်ချက်မှာ "စူလတန်ဧ အချုပ်အခြာအာဏာကို ထိန်းသိမ်းရန် နန့် ဒေသခံ မလေးလူမျိုးတိဧ အခွင့်အရီးကို ကာကွယ်ရန်" အတွက် ဖြစ်ရေ။[58] ပါတီရေ နိုင်ငံတော် သီချင်း ရီးစပ်ရာတွင်လည်း အဓိက ပါဝင်ခရေ။ ၁၉၄၈ ခုနှစ်တွင် လှုပ်ရှားမှု မဟိရေကြောင့် ပါတီကို ဖျက်သိမ်းခရေ။

၁၉၅၉ ခုနှစ်တွင် ဘရူနိုင်းတွင် ဖွဲ့စည်းပုံ အခြီခံ ဥပဒေ အသစ်ကို ရီးဆွဲခပြီး ဘရူနိုင်းကို မိမိဘာသာ အုပ်ချုပ်ရေ နိုင်ငံအဖြစ် ကြေညာခကေလည်း နိုင်ငံခြား ဆက်ဆံရီး၊ လုံခြုံရီး နန့် ကာကွယ်ရီး ကိစ္စရပ်တိမှာမူ ယူနိုက်တက် ကင်းဒမ်းဧ တာဝန်အဖြစ် ပြဋ္ဌာန်းခရေ။ [59]ဘရူနိုင်း အုံကြွမှုဟု ခေါ်ရေ ပုန်ကန်မှု အသေးစားတစ်ခု ၁၉၆၂ တွင် ပေါ်ပေါက်ခပြီး ယူကေဧ အကူအညီဖြင့် နှိမ်နင်းခရေ။ ထို့အတွက်ကြောင့် မြောက်ဘော်နီယို ဖက်ဒရီးသျှင်း တည်ထောင်ရန် အကြံအစည် ပျက်ပြားခရရေ။ ပုန်ကန်မှုရေ မလေးရှား ဖက်ဒရီးသျှင်းတွင် ဘရူနိုင်း မပါဝင်ဘဲ ကျန်နေခသည့် ဆုံးဖြတ်ချက်ကို ဖြစ်စီခရေ။

ဘရူနိုင်းရေ ၁၉၈၄ ခုနှစ် ဇန်နဝါရီ ၁ ရက်တွင် ယူနိုက်တက်ကင်းဒမ်းမှ လွတ်လပ်ရီး ရခရေ။ [59] နိုင်ငံဧ လွတ်လပ်ရီးအတွက် ဆင်နွဲရေ တရားဝင်အမျိုးသားနေ့ကို ဖေဖော်ဝါရီ ၂၃ တွင် ကျင်းပလေ့ ဟိရေ။ [60]

အခြီခံဥပဒေ ရီးဆွဲခြင်း

[edit | edit source]
စူလတန် တတိယ အိုမာ အလီ ဆိုင်ဖူးဒီယန်

၁၉၅၃ ခုနှစ် ဇူလိုင်လတွင် စူလတန် တတိယ အိုမာ အလီ ဆိုင်ဖူးဒီယန် ရေ "တူဂျာ ဆယ်ရန်ကိုင်း" ဟု ခေါ်ရေ အဖွဲ့ဝင် ၇ ဦးပါဝင်သည့် ကော်မတီကို ဖွဲ့စည်းခပြီး ဘရူနိုင်းအတွက် အခြီခံဥပဒေ ရီးဆွဲရန် ပြည်သူရို့ဧ အမြင်ကို သိဟိစီရန်အတွက် ဖြစ်ရေ။ ၁၉၅၄ ခုနှစ် မေလတွင် စူလတန်၊ အုပ်ချုပ်ရီး အရာဟိ နန့် မဟာမင်းကြီးရို့ရေ ကော်မတီဧ လေ့လာတွိ့ဟိချက်တိကို ဆွေးနွေးခကတ်ရေ။ သူရို့ရေ အခြီခံ ဥပဒေ မူကြမ်း ရီးဆွဲရန် အတွက် ခွင့်ပြုရန် သဘောတူညီခကတ်ရေ။ ၁၉၅၉ ခုနှစ် မတ်လတွင် စူလတန် တတိယ အိုမာ အလီ ဆိုင်ဖူးဒီယန်ရေ လန်ဒန်သို့ လားရောက်၍ အဆိုပြုထားရေ အခြီခံ ဥပဒေနန့် ပတ်သက်၍ ဆွေးနွေးခရေ။ [61] ဗြိတိသျှရို့ဧ ကိုယ်စားလှယ်အဖွဲ့ကို ကိုလိုနီတိဧ နိုင်ငံခြားရီး ဝန်ကြီးဖြစ်ရေ ဆာ အလန် လန်နော့-ဘွိုက် မှ ဦးဆောင်ခရေ။ နောက်တွင် ဗြိတိသျှ အစိုးရမှ အခြီခံ ဥပဒေ မူကြမ်းကို လက်ခံခရေ။

၁၉၅၉ ခုနှစ် စက်တင်ဘာ ၂၉ တွင် အခြီခံ ဥပဒေ နန့် ပတ်သက်ရေ သဘောတူညီချက်ကို ဘရူနိုင်းမြို့တွင် လက်မှတ်ရီးထိုးနိုင်ခရေ။ ထိုသဘောတူညီချက်အား စူလတန် တတိယ အိုမာ အလီ ဆိုင်ဖူးဒီယန် နန့် အရှေ့တောင်အာရှဧ မဟာမင်းကြီးချုပ် ဆာ ရောဘတ် စကော့ရို့မှ လက်မှတ်ရီးထိုးခရေ။ ထိုသဘောတူညီချက်တွင် အောက်ပါ အချက်တိ ပါဝင်ရေ။[46]

  • စူလတန်အား နိုင်ငံတော်ဧ ဥသျှောင် အဖြစ် ထားဟိရန်
  • ဘရူနိုင်းရေ နိုင်ငံတွင်း အုပ်ချုပ်ရီး ကိစ္စရပ်တိတွင် တာဝန်ယူရန်
  • ဗြိတိသျှ အစိုးရရေ နိုင်ငံခြားရီးနန့် ကာကွယ်ရီး ကိစ္စရပ်တိ အတွက်သာ တာဝန်ယူရန်
  • အုပ်ချုပ်ရီး အရာဟိ ရာထူးကို ပယ်ဖျက်၍ ဗြိတိသျှ မဟာမင်းကြီး ရာထူးဖြင့် အစားထိုးရန်

အောက်ပါ ကောင်စီ ၅ ခုကို ဖွဲ့စည်းခရေ။

  • အုပ်ချုပ်ရီး ကောင်စီ
  • ဘရူနိုင်း ဥပဒေ ပြုရီး ကောင်စီ
  • ပရိုင်ဗီ ကောင်စီ
  • အာဏာလွှဲပြောင်း ဆက်ခံရီး ကောင်စီ
  • နိုင်ငံတော် ဘာသာရီးကောင်စီ

နိုင်ငံတော် ဖွံဖြိုးရီး အစီအစဉ်တိ

[edit | edit source]

ဘရူနိုင်းနိုင်ငံဧ ၂၈ ယောက်မြောက် စူလတန်ဖြစ်ရေ တတိယ အိုမာ အလီ ဆိုင်ဖူးဒီယန်ရေ နိုင်ငံတော် ဖွံ့ဖြိုးရီး အစီအစဉ်တိကို ဆက်တိုက် စတင်ခရေ။

၁၉၅၃ ခုနှစ်တွင် ပထမ တစ်ခုကို စတင်ခရေ။[62] ဘရူနိုင်းနိုင်ငံတော် ကောင်စီမှ ဘရူနိုင်း ဒေါ်လာ သန်း ၁၀၀ ကို ခွင့်ပြုပီးခပြီး ဖီဂျီဟိ ကိုလိုနီရုံးမှ အီး အာရ် ဘီဗင်တန် အား အကောင်အထည် ဖော်ရန် တာဝန် ပီးအပ်ခရေ။[63] ထိုအစီအစဉ်ဖြင့် အမေရိကန် ဒေါ်လာ ၁၄ သန်းတန်ရေ သဘာဝဓာတ်ငွေ့ စက်ရုံကို တည်ဆောက်ခရေ။ ၁၉၅၄ တွင် ဘရူနိုင်း ရှဲလ် ရေနံကုမ္ပဏီမှ ကုန်းတွင်း နန့် ကမ်းလွန် ရေနံမြေတိတွင် ကွင်းဆင်းတိုင်းတာခြင်း နန့် ယှာဖွီခြင်း လုပ်ငန်းတိကို ဆောင်ရွက်ခရေ။ ၁၉၅၆ ခုနှစ်တွင် ထုတ်လုပ်မှုရေ တစ်ရက်ကေ ရေနံစည် ၁၁၄,၇၀၀ အထိ ရောက်ဟိခရေ။

ဗြိတိသျှ စစ်သားတိရေ ဗြိတိသျှ အစောင့်အရှောက်ခံနိုင်ငံ ဖြစ်ရေ ဘရူနိုင်းဟိ ဆယ်ရီယာ ရေနံတွင်းတိကို စောင့်ကြပ်နီကတ်စဉ်၊ ၁၉၆၃ ဇန်နဝါရီလ

ထိုအစီအစဉ်ရေ အများပြည်သူဆိုင်ရာ ပညာရီးနန့် ပတ်သက်၍လည်း ဖွံ့ဖြိုးရီး အစီအစဉ်တိကို ပံ့ပိုးပီးခရေ။ ၁၉၅၈ ခုနှစ်တွင် ပညာရီးအတွက် အသုံးစရိတ်မှာ စုစုပေါင်း ၄ သန်း အထိ ဟိလာရေ။[63] လမ်းအသစ်တိကို ဖောက်လုပ်ခပြီး ဘီရာကက် လေဆိပ်ကို ၁၉၅၄ ခုနှစ်တွင် ပြန်လည် တည်ဆောက် ပြီးစီးခအတွက်နန့် ပို့ဆောင်ဆက်သွယ်ရီးမှာ တိုးတက်လာခရေ။ [64]

ဒုတိယမြောက် နိုင်ငံတော် ဖွံ့ဖြိုးရီး အစီအစဉ်ကို ၁၉၆၂ ခုနှစ်တွင် စတင်ခရေ။ [64] ၁၉၆၃ ခုနှစ်တွင် အဓိကကျရေ ရေနံနန့် သဘာဝဓာတ်ငွေ့တွင်းတိကို ယှာဖွီတွိ့ဟိခပြီး ထိုတွိ့ဟိမှုကြောင့် သဘာဝဓာတ်ငွေ့ရည်မှာ အရီးပါ လာခရေ။ ရေနံနန့် သဘာဝဓာတ်ငွေ့ ကဏ္ဍတွင် ဖွံ့ဖြိုးရီးလုပ်ငန်းတိကို ဆက်လက်လုပ်ဆောင်ခပြီး ထိုစဉ်မှစ၍ တဖြည်းဖြည်း တိုးတက်လာခရေ။ [65] ထိုအစီအစဉ် အရ နိုင်ငံသားရို့ စားသုံးရန် အသားနန့် ဥတိ ထုတ်လုပ်ရီးကိုလည်း တိုးချဲ့ခရေ။ ထိုအစီအစဉ် အကောင်အထည်ဖော်နေစဉ်ကာလတွင် ငါးလုပ်ငန်းဧ ထွက်နှုန်းမှာ ၂၅% အထိ မြင့်တက်လာခရေ။ ထိုအချိန်အတွင်း မွာရာတွင် ရေနက်ဆိပ်ကမ်းကို တည်ဆောက်ခရေ။ လျှပ်စစ်ဓာတ်အား လိုအပ်ချက်တိကို အလျဉ်မီအောင် ထုတ်လုပ်နိုင်ခပြီး ကျေးလက်ဒေသတိတွင်လည်း လျှပ်စစ်မီး ပီးရန် လေ့လာခရေ။[65] ကမ္ဘာ့ကျန်းမာရီးအဖွဲ့ ဧ အကူအညီဖြင့် ငှက်ဖျားနန့် အခြားကူးစက်တတ်ရေ ရောဂါတိကို လျှော့ချ သျှင်းလင်းနိုင်ခရေ။ ၁၉၅၃ ခုနှစ်တွင် ငှက်ဖျားရောဂါ တွိ့ဟိမှု ၃၀၀ မှ ၁၉၅၉ ခုနှစ်တွင် ၆၆ ခု အထိ လျှော့ချနိုင်ခရေ။[66] သေဆုံးမှုအား ၁၉၄၇တွင် လူ ၁,၀၀၀ ကေ ၂၀ မှ ၁၉၅၃ တွင် လူ ၁,၀၀၀ ကေ ၁၁.၃ ယောက် အထိ လျှော့ချနိုင်ခရေ။[66]အများပြည်သူဆိုင်ရာ မိလ္လာစနစ်၊ ရေမြောင်းတိကို ကောင်းမွန်အောင် လုပ်ဆောင်ခြင်း နန့် ပြည်သူတိသို့ ရေပိုက်ဖြင့် ရေပီးဝေခြင်း ရို့ဖြင့် ကူးစက်ရောဂါတိကို တားဆီးနိုင်ခရေ။ [66]

လွတ်လပ်ရီး ရခြင်း

[edit | edit source]

၁၉၇၁ ခုနှစ် နိုဝင်ဘာ ၁၄ ရက်တွင် စူလတန် ဟာဆန်နယ် ဘိုလ်ကယား ရေ လန်ဒန်သို့ လားရောက်ခပြီး ၁၉၅၉ ခုနှစ် အခြီခံဥပဒေကို ပြင်ဆင်ရန် ကိစ္စရပ်တိကို လားရောက်ဆွေးနွေးခရေ။ ၁၉၇၁ ခုနှစ် နိုဝင်ဘာ ၂၃ ရက်တွင် သဘောတူညီချက် အသစ်ကို လက်မှတ်ရီးထိုးနိုင်ခပြီး ဗြိတိသျှဘက်မှ အန်သိုနီ ရွိုင်းက ကိုယ်စားလှယ် အဖြစ် လက်မှတ်ရီးထိုးခရေ။ [67]

ထိုသဘောတူညီချက်အရ အောက်ပါ အချက်တိကို သဘောတူညီခကတ်ရေ။

  • ဘရူနိုင်းအား ပြည်တွင်း အုပ်ချုပ်ခွင့် အပြည့်အဝ ပီးရန်
  • ယူကေ အနေနန့် နိုင်ငံခြားရီး ကိစ္စရပ်တိနန့် ကာကွယ်ရီး ကိစ္စတိကို ဆက်လက် တာဝန်ယူရန်
  • လုံခြုံရီးနန့် ကာကွယ်ရီးရို့နန့် ပတ်သက်၍ ဘရူနိုင်းနန့် ယူကေရို့ ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်ရန် ရို့ ဖြစ်ကတ်ရေ။

ထိုသဘောတူညီချက်ကြောင့် ဂေါ်ရခါးတပ်တိကို ဘရူနိုင်းတွင် တပ်စွဲစီခပြီး ဂနိတိုင် ဟိနေဆဲ ဖြစ်ရေ။

စူလတန် ဟာဆန်နယ် ဘိုလ်ကယား (ညာဘက်) အား ၂၀၀၄ တွင် တွိ့ရစဉ်

၁၉၇၉ ခုနှစ် ဇန်နဝါရီ ၇ ရက်တွင် ယူနိုက်တက် ကင်းဒမ်းနန့် ဘရူနိုင်းရို့ အကြား နောက်ထပ် စာချုပ်တစ်ခုကို လက်မှတ်ရီးထိုးခရေ။ လော့ဒ် ဂိုရွန်ဝီ-ရောဘတ်က ယူကေဧ ကိုယ်စားလှယ် အဖြစ် လက်မှတ်ရီးထိုးခရေ။ ထိုသဘောတူညီချက်မှ ဘရူနိုင်းအား နိုင်ငံတကာဆိုင်ရာ တာဝန်တိကို လွတ်လပ်ရေ နိုင်ငံအဖြစ် လွှဲပြောင်းရယူရန် ဖြစ်ရေ။ ဗြိတိသျှရို့မှ သံတမန်ရီးရာ ကိစ္စရပ်တိတွင် ဘရူနိုင်းအား ကူညီရန် သဘောတူညီခရေ။[68] ၁၉၈၃ ခုနှစ် မေလတွင် ဘရူနိုင်းအား ၁၉၈၄ ခုနှစ် ဇန်နဝါရီ ၁ ရက်မှ စ၍ လွတ်လပ်ရီးပီးရန် ယူကေမှ ကြေညာခရေ။

၁၉၈၃ ခုနှစ် ဒီဇင်ဘာ ၃၁ ရက်တွင် အဓိက ဗလီတိတွင် နိုင်ငံဧ ပြည်နယ် ၄ ခုစလုံးမှ လူတိ စုဝီးခကတ်ပြီး ညသန်းခေါင်ယံ ၁၉၈၄ ခုနှစ် ဇန်နဝါရီ ၁ ရက် သို့ ရောက်ရေအခါ စူလတန် ဟာဆန်နယ် ဘိုလ်ကယားမှ လွတ်လပ်ရီး ကြေညာချက်ကို ဖတ်ကြားခရေ။ စူလတန်မှ ဆက်တိုက်ပင် ယခင်က တော်ဝင်မင်းသား အဖြစ်မှ ဘုရင်ဘွဲ့ကို ခံယူခရေ။ [69] ဘရူနိုင်းရေ ၁၉၈၄ ခုနှစ် စက်တင်ဘာ ၂၂တွင် ကုလသမဂ္ဂဧ ၁၅၉ နိုင်ငံမြောက် အဖွဲ့ဝင်နိုင်ငံ ဖြစ်လာခရေ။[70]

၂၁ရာစုနှစ်

[edit | edit source]

၂၀၁၃ ခုနှစ် အောက်တိုဘာ တွင် စူလတန် ဟာဆန်နယ် ဘိုလ်ကယားရေ ရှာရီယာဥပဒေမှ ရာဇဝတ် ပုဒ်မတိကို နိုင်ငံဟိ သုံးပုံ နှစ်ပုံမျှရေ မွတ်စလင်ပြည်သူတိသို့ သက်ရောက်စေမည်ဟု ကြေညာခရေ။ [71] ယင်းပိုင် ဆောင်ရွက်ခြင်းကို အဆင့် ၃ ဆင့်ဖြင့် ဖော်ဆောင်မည်ဖြစ်ပြီး နောက်ဆုံးအဆင့်ကို ၂၀၁၆ တွင် ဖော်ဆောင်မည်ဟု ကြေညာခအတွက်နန့် ဘရူနိုင်းအား အရှေ့အာရှတွင် ရာဇဝတ်ပုဒ်မတိအတွင်းသို့ ရှာရီယာ ဥပဒေ ထည့်သွင်းရေ ပထမဆုံး နန့် တစ်ခုတည်းရေ နိုင်ငံ ဖြစ်လာစီခရေ။[72] ထိုလုပ်ဆောင်ချက်ကြောင့် နိုင်ငံတကာမှ ဝေဖန်ခကတ်ပြီး[73] ကုလသမဂ္ဂမှ အလွန်အမင်းစိုးရိမ်ကြောင်း ထုတ်ဖော်ပြောကြားခရေ။[74]

ပထဝီဝင်

[edit | edit source]

ဘရူနိုင်းရေ အရှေ့တောင်အာရှ နိုင်ငံတစ်ခု ဖြစ်ပြီး ဆက်စပ်မနီရေ အပိုင်း နှစ်ပိုင်းပါဝင်ကာ စုစုပေါင်း ဧရိယာမှာ ဘော်နီယိုကျွန်းပေါ်တွင် ၅,၇၆၅ စတုရန်း ကီလိုမီတာ (၂,၂၂၆ စတုရန်းမိုင်) မျှ ဟိရေ။ တောင်တရုတ်ပင်လယ်နန့် ဆက်စပ်နေသာ ကမ်းရိုးတန်းအရှည် ၁၆၁ ကီလိုမီတာ (၁၀၀ မိုင်) မျှ ဟိပြီး မလေးရှားနန့် ထိစပ်နီရေ နယ်နိမိတ် ၃၈၁ km (၂၃၇ mi) မျှ ဟိရေ။ ရေပိုင်နက်မှာ ၅၀၀ စတုရန်း ကီလိုမီတာ (၁၉၃ စတုရန်းမိုင်) ဟိပြီး သီးသန့် စီးပွားရီးဇုန်မှာ ၂၀၀-ရေမိုင် (၃၇၀-ကီလိုမီတာ; ၂၃၀-မိုင်) မျှ ဟိရေ။[27]

၉၇% ရေ လူဦးရေမှာ ကျယ်ပြန့်ရေ အနောက်ပိုင်းဒေသတိ ဖြစ်ကတ်ရေ ဘီလိတ်ပြည်နယ်၊ တူတောင်းပြည်နယ် နန့် ဘရူနိုင်း-မွာရာ ရို့တွင် နီထိုင်ကတ်ပြီး လူဦးရေ ၁၀,၀၀၀ မျှသာ တောင်ထူထပ်ရေ အရှေ့ပိုင်းဒေသဖြစ်သည့် တမ်ဘူရောင်းပြည်နယ်တွင် နီထိုင်ကတ်ရေ။ ၂၀၁၀ ခုနှစ်တွင် ဘရူနိုင်းနိုင်ငံဧ စုစုပေါင်း လူဦးရေမှာ ၄၀၈,၀၀၀ ခန့် ဟိပြီး ၁၅၀,၀၀၀ ခန့်မှာ မြို့တော်ဖြစ်ရေ ဘန်ဒါဆရီဘဂါဝမ်မြို့ တွင် နီထိုင်ကတ်ရေ။[75] အခြားမြို့ကြီးတိမှာ ဆိပ်ကမ်းမြို့ဖြစ်ရေ မွာရာမြို့၊ ရေနံထုတ်လုပ်သည့် မြို့ဖြစ်ရေ ဆယ်ရီယာမြို့နန့် ၎င်းဧ အိမ်နီးချင်းမြို့ဖြစ်ရေ ကွာလာဘီလိတ်မြို့ရို့ ဖြစ်ကတ်ရေ။ ဘီလိတ်ပြည်နယ်တွင် ပန်နာဂါဒေသရေ ဥရောပမှ ရွှေ့ပြောင်းလုပ်ကိုင်သူတိ နီထိုင်ရာဒေသဖြစ်ပြီး တော်ဝင်ဒတ်ချ်ရှဲလ် ကုမ္ပဏီ နန့် ဗြိတိသျှစစ်တပ် အိမ်ရာတိ ဟိရေကြောင့် ဖြစ်ရေ။ အချို့ရေ အပန်းဖြေရာနီရာတိမှာ ထိုဒေသတွင် ဟိရေ။[76]

ဘရူနိုင်းဧ အစိတ်အပိုင်း အတော်တိတိရေ ဘော်နီယို အနိမ့်ပိုင်း မိုးသစ်တော ဇီဝရပ်ဝန်း အတွင်း တည်ဟိပြီး ထိုသစ်တောတိမှ ကျွန်းဧ အစိတ်အပိုင်း အတော်တိတိကို ဖုံးလွှမ်းထားရေ။ တောင်တန်းမိုးသစ်တောတိမှာ ကုန်းတွင်းတွင် တည်ဟိရေ။[77]

ဘရူနိုင်းနိုင်ငံဧ မြို့တော်နန့် အကြီးဆုံးမြို့ဖြစ်ရေ ဘန်ဒါဆရီဘဂါဝမ်မြို့ ဧ မြင်ကွင်းကျယ်

ရာသီဥတု

[edit | edit source]

ဘရူနိုင်းနိုင်ငံဧ ရာသီဥတုရေ အပူပိုင်းအီကွေတာ ရာသီဥတုမျိုး ဖြစ်ပြီး အပူပိုင်းမိုးသစ်တော ရာသီဥတု အမျိုးအစား ဖြစ်ရေ။ အပူပိုင်းဇုံဒေသကြား အပြောင်းအလဲတိ ပေါ်တွင် ပိုပြီးကေမူတည်ပြီး ကုန်ရေလေတိပေါ်တွင် မူတည်ခြင်း မဟိပေ။ ဆိုင်ကလုန်းမုန်တိုင်း မဟိသလောက် ရှားရေ။ ဘရူနိုင်းရေ အခြားရေ အာဆီယံနိုင်ငံတိနည်းတူ ရာသီဥတု အပြောင်းအလဲ သက်ရောက်မှုအပေါ် စိုးရိမ်ရသည့် အနေအထား ဟိရေ။[78]

နိုင်ငံရီးနန့် အစိုးရ

[edit | edit source]
ဘရူနိုင်းနိုင်ငံဧ စူလတန် ဟာဆန်နယ် ဘိုလ်ကယား

ဘရူနိုင်းနိုင်ငံဧ နိုင်ငံရီးကို အခြီခံဥပဒေ နန့် တိုင်းပြည်ဧ ရိုးရာဖြစ်ရေ မလေးအစ္စလာမ် ဘုရင်စနစ် ရို့ဖြင့် အုပ်ချုပ်ရေ။ မလေးအစ္စလာမ် ဘုရင်စနစ်တွင် မလေးယဉ်ကျေးမှု၊ အစ္စလာမ်ဘာသာ နန့် ဘုရင်ဧ လက်အောက်မှ နိုင်ငံရီးစနစ်ရို့ ပါဝင်ရေ။[79] အင်္ဂလိပ် ဓလေ့ထုံးတမ်း ဥပဒေ အပေါ် အခြီခံသည့် ဥပဒေ စနစ် ဟိပြီး အချို့ရေ ကိစ္စရပ်တိတွင် အစ္စလာမ် ဥပဒေ ("ရှာရီယာ") က လွှမ်းမိုးရေ။ လွှတ်တော် ဟိကေလည်း ရွေးကောက်ပွဲ ကျင်းပခြင်း မဟိပေ။ ဘရူနိုင်းနိုင်ငံဧ နောက်ဆုံး ရွေးကောက်ပွဲကို ၁၉၆၂ ခုနှစ်တွင် ကျင်းပခခြင်း ဖြစ်ရေ။ [80]

၁၉၅၉ ခုနှစ် ဘရူနိုင်းနိုင်ငံ ဖွဲ့စည်းပုံအခြီခံဥပဒအရ ဘုရင် ပါဒူကာ ဆယ်ရီ ဘာဂင်ဒါ စူလတန် ဟာဂျီ ဟာဆန်နယ် ဘိုလ်ကယား မူအီဇက်ဒင် ဝတ်ဒ်ဒေါလာ မှာ နိုင်ငံခေါင်းဆောင်ဖြစ်ပြီး အုပ်ချုပ်ရီး အာဏာ အပြည့်အဝ ဟိရေ။ ၁၉၆၂ ခုနှစ်မှစ၍ အာဏာတွင် အရီးပေါ် အာဏာ ပါဟိပြီး နှစ်နှစ်တစ်ကြိမ် သက်တမ်းတိုးရေ။ ဘရူနိုင်းရေ ၁၉၆၂ ခုနှစ် ဘရူနိုင်း အုံကြွမှု ဖြစ်သည့် အချိန်မှစ၍ စစ်အုပ်ချုပ်ရီးဖြင့် အုပ်ချုပ်နေခြင်း ဖြစ်ရေ။ [59] ဟာဆန်နယ် ဘိုလ်ကယား ဘုရင်ရေ နိုင်ငံတော် ဝန်ကြီးချုပ်၊ ဘဏ္ဍာရီးဝန်ကြီး နန့် ကာကွယ်ရီးဝန်ကြီး နေရတိကိုပါ ရယူထားဟိရေ။[81] တော်ဝင်မိသားစုရေ ဘရူနိုင်းတွင် လူအများ လေးစားရရေ အနေအထား ဟိရေ။

နိုင်ငံခြားဆက်ဆံရီး

[edit | edit source]
ဘရူနိုင်း စူလတန်နန့် နိုင်ငံခြားရီး ဝန်ကြီး ဟာဆန်နယ် ဘိုလ်ကယားရေ အမေရိကန်သမ္မတာ ဘားရက် အိုဘားမား နန့် တွိ့ဆုံစဉ်။ ၂၀၁၅ နိုဝင်ဘာ ၁၈
စူလတန် ဟာဆန်နယ် ဘိုလ်ကယားအား အင်ဒိုနီးရှား သမ္မတ ဂျိုကို ဝီဒိုဒို နန့်အတူ ၂၀၁၇ အောက်တိုဘာ ၆ ရက်တွင် တွိ့ရစဉ်

၁၉၇၉ ခုနှစ် မတိုင်ခင်အချိန်အထိ ဘရူနိုင်းနိုင်ငံဧ နိုင်ငံတကာဆက်ဆံရီးကို ယူနိုက်တက်ကင်းဒမ်း အစိုးရက စီမံခန့်ခွဲရေ။ ၁၉၇၉ ခုနှစ်မှသာ ဘရူနိုင်း သံတမန်ဆက်ဆံရီး ဌာနက စီမံခန့်ခွဲခြင်း ဖြစ်ရေ။ ၁၉၈၄ ခုနှစ်တွင် ဌာန မှ ဝန်ကြီးဌာန အဖြစ် ပြောင်းလဲခပြီး ဂုအခါ ဘရူနိုင်းနိုင်ငံ နိုင်ငံခြားရီးဝန်ကြီးဌာန အဖြစ် လူသိတိရေ။ [82]

ဘရူနိုင်းနိုင်ငံဧ နိုင်ငံခြားရီး မူဝါဒမှာ အောက်ပါအများုင်း ဖြစ်ရေ။[83]

  • အခြားနိုင်ငံတိဧ အချုပ်အခြာအာဏ၊ သမာဓိ နန့် လွတ်လပ်ရီး ရို့ကို အပြန်အလည်လေးစားမှု ဟိရေ။
  • နိုင်ငံတိအကြား ရင်းနှီးချစ်ကြည်မှုကို ထိန်သိမ်းလားမည်။
  • အခြားနိုင်ငံတိဧ ပြည်တွင်းရီးကို ဝင်ရောက်စွတ်ဖက်ခြင်း မပြု။
  • ဒေသတွင်း ငြိမ်းချမ်းရီး၊ လုံခြုံရီး နန့် တည်ငြိမ်ရီး ရို့ကို ထိန်းသိမ်းလားမည်။

ယူနိုက်တက်ကင်းဒမ်းနန့် မူလအစကတည်းက ဆက်ဆံရီး ဟိအတွက်နန့် လွတ်လပ်ရီးရပြီးရေ ၁၉၈၄ ခုနှစ် ဇန်နဝါရီ ၁ ရက်တွင်ပင် ဓနသဟာယနိုင်ငံတိအဖွဲ့ဧ ၄၉ နိုင်ငံမြောက် အဖွဲ့ဝင်နိုင်ငံ ဖြစ်လာခရေ။ [84] ဒေသတွင်း ဆက်ဆံရီးကို ပိုပြီးကေတိုးတက်ကောင်းမွန်စီရန် အစကနဦး ခြေလှမ်းအဖြစ် ၁၉၈၄ ခုနှစ် ဇန်နဝါရီ ၇ ရက်တွင် အာဆီယံအဖွဲ့သို့ ဝင်ရောက်ခပြီး ဆဋ္ဌမမြောက် အဖွဲ့ဝင်နိုင်ငံ ဖြစ်လာခရေ။ အချုပ်အခြာအာဏာ နန့် လွတ်လပ်ရီးကို နိုင်ငံတကာမှ အသိအမှတ်ပြုစီရန် ထိုနှစ် စက်တင်ဘာ ၂၁ ရက်တွင် ကုလသမဂ္ဂ သို့ ဝင်ရောက်ခရေ။[85]

အစ္စလာမ်နိုင်ငံ တစ်နိုင်ငံ ဖြစ်အတွက်နန့် ၁၉၈၄ ဇန်နဝါရီလတွင် ဘရူနိုင်းရေ အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ အစ္စလာမ် ကွန်ဖရင့် (ဂု အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ အစ္စလာမ် ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်ရီး အဖွဲ့ သို့ အိုအိုင်စီ) သို့ မော်ရိုကိုနိုင်ငံတွင် ကျင်းပေသာ စတုတ္ထမြောက် အစ္စလာမ် ထိပ်သီးအစီးအဝီးတွင် ဝင်ရောက်ခရေ။[86]


အာရှ-ပစိဖိတ် စီးပွားရီး ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်ရီး အဖွဲ့ (အေးပက်) သို့ ၁၉၈၉ ခုနှစ်တွင် ဝင်ရောက်ခပြီးနောက် ဘရူနိုင်းရေ အေးပက် စီးပွားရီး ခေါင်းဆောင်တိ အစည်းအဝီးပွဲကို ၂၀၀၀ ခုနှစ်တွင် လည်ကောင်း၊ အာဆီယံ ဒေသဆိုင်ရာ ဖိုရမ်ကို ၂၀၀၂ ဇူလိုင်လတွင် လည်းကောင်း အိမ်သျှင် အဖြစ် လက်ခံကျင်းပခရေ။[87]၁၉၉၅ ဇန်နဝါရီ ၁ ရက်တွင် ဘရူနိုင်းရေ ကမ္ဘာ့ကုန်သွယ်ရီး အဖွဲ့တည်ထောင်ရာတွင် ပါဝင်ရေ နိုင်ငံတစ်နိုင်ငံ ဖြစ်လာခရေ။[88] BIMP-EAGA ဟု ခေါ်ရေ ဘရူနိုင်း-အင်ဒိုနီးရှား-မလေးရှား-ဖိလစ်ပိုင် အရှေ့အာဆီယံ စီးပွားရီး ဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်ရီး ဧရိယာ အား ၁၉၉၄ ခုနှစ် မတ်လ ၂၄ ရက်တွင် ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံ ဒါဗောင်းမြို့ဟိ ဝန်ကြီးတိ အစည်းအဝီးတွင် တည်ထောင်ပြီးနောက် အဓိက လှုပ်ရှားသူ တစ်ဦး ဖြစ်လာခရေ။[89]

ဘရူနိုင်းနိုင်ငံရေ စင်ကာပူနိုင်ငံ နန့် ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံရို့နန့် နီးစပ်ရေ ဆက်ဆံရီး ဟိရေ။ ၂၀၀၉ ခုနှစ် ဧပြီလတွင် ဘရူနိုင်း နန့် ဖိလစ်ပိုင်ရို့ရေ စိုက်ပျိုးမွေးမြူရီး ကဏ္ဍ နန့် စိုက်ပျိုးရီးနန့် ဆိုင်ရေ ကုန်သွယ်ရီးနန့် ရင်းနှီးမြှုပ်နှံမှုရို့တွင် နှစ်ဦးနှစ်ဖက် ပူးပေါင်း ဆောင်ရွက်မှုကို ခိုင်မာအောင် ဆောင်ရွက်ရန် နားလည်မှု စာချွန်လွှာကို လက်မှတ်ရီးထိုးခရေ။

ဘရူနိုင်းရေ ဂုအခါ အငြင်းပွားနီရေ စပရက်ထလီကျွန်းတိ ကို ပိုင်ဆိုင်ကြောင်း တောင်းဆိုရေ နိုင်ငံတစ်နိုင်ငံ ဖြစ်ရေ။[90] လင်ဘန်းအား ဆာရာဝပ်ဧ အစိတ်အပိုင်းတစ်ခု ဖြစ်ကြောင်းကို ၁၈၉၀ တွင် ပထမအကြိမ် ဆာရာဝပ်သို့ သွတ်သွင်းစဉ်ကတည်းက အငြင်းပွားခရေ။ [90] ထိုပြဿနာရေ ၂၀၀၉ တွင် ပြေလည်လားခရေ ဟု ဆိုကတ်ပြီး ဘရူနိုင်းက နယ်နိမိတ်ကို လက်ခံခ၍ မလေးရှားက ဘရူနိုင်းရေပိုင်နက်အတွင်းဟိ ရေနံတွင်းတိအား တောင်းဆိုမှုကို ရုပ်သိမ်းခရေ။[91] ယကေလည်းလည်း ဘရူနိုင်း အစိုးရက ထိုအချက်ကို ငြင်းပယ်ခပြီး လင်ဘန်းရေ သူရို့ပိုင်နက် ဖြစ်ကြောင်း တောင်းဆိုမှုကို ဘယ်ရေအခါမှ အလျှော့မပီးခဟု ဆိုရေ။[92][93]

ဘရူနိုင်းနိုင်ငံရေ ၂၀၁၃ တွင် အာဆီယံ ဧ အလှည့်ကျ ဥက္ကဋ္ဌ ဖြစ်လာခရေ။ [94] ထိုနှစ်မှာပင် အာဆီယံ ထိပ်သီးအစည်းအဝီးပွဲကို အိမ်သျှင် အဖြစ် လက်ခံကျင်းပခရေ။ [95]

စစ်ရီး

[edit | edit source]

ဘရူနိုင်းနိုင်ငံရေ နိုင်ငံတဝှမ်းတွင် ကြည်းတပ် တပ်မ ၃ ခု ကို ထားဟိရေ။ [59] ဘရူနိုင်းရေတပ်တွင် ဂျာမန်နိုင်ငံမှ ထုတ်လုပ်ရေ "အစ်ဂျ်တီဟက်ဒ်" အဆင့် ကင်းလှည့်ရေယာဉ် အချို့ ဟိရေ။ ယူနိုက်တက်ကင်းဒမ်းမှလည်း ဘရူနိုင်း ရေနံလုပ်ငန်းဧ ဗဟိုဖြစ်ရေ ဆယ်ရီယာတွင် အခြီစိုက်စခန်း ထားဟိရေ။ ထိုနီရာတွင် ဂေါ်ရခါး တပ်သား ၁,၅၀၀ ပါဝင်ရေ တပ်မ တစ်ခု ဟိရေ။ [59] ယူနိုက်တက် ကင်းဒမ်းမှ စစ်သားအချို့ရေလည်း နှစ်နိုင်ငံကြား ကာကွယ်ရီး သဘောတူညီချက် လက်မှတ်ရီးထိုးထားမှုကြောင့် ထိုနီရာတွင် အခြီစိုက်ကတ်ရေ။ [59]

လေတပ်မှ သုံးစွဲရေ ဘဲလ် ၂၁၂ ရဟတ်ယာဉ် တစ်စင်းရေ ၂၀၁၂ ခုနှစ် ဇူလိုင် ၂၀ ရက်က ကွာလာဘီလိတ်တွင် ပျက်ကျခပြီး ယာဉ်ပေါ်ပါ ဝန်ထမ်း ၁၄ ဦးမှ ၁၂ ဦး သေဆုံးခရေ။ ပျက်ကျရသည့် အကြောင်းရင်းကို အများအကျ မပြောနိုင်ပေ။ [96] ထိုရဟတ်ယာဉ်ပျက်ကျမှုရေ ဘရူနိုင်း လေကြောင်းလားလာရီးတွင် အဆိုးရွားဆုံး မတော်တဆမှု ဖြစ်ရေ။

စစ်တပ်ရေ ဂုအခါတွင် လက်နက်ကိရိယာ အသစ်တိကို ဝယ်ယူလျှက် ပြီး[97] မောင်းသူမဲ့ လေယာဉ်တိနန့် S70-i ဘလက်ဟော့ခ် ရဟတ်ယာဉ်တိ ပါဝင်ရေ။[98]

ဘရူနိုင်း ဥပဒေပြုရီးကောင်စီမှ ၂၀၁၆-၁၇ ဘဏ္ဍာနှစ်အတွက် ကာကွယ်ရီး ဘတ်ဂျက်ကို ၅% တိုးမြှင့်၍ ဘရူနိုင်းဒေါ်လာ ၅၆၄ သန်း (အမေရိကန် ဒေါ်လာ ၄၀၈သန်း) အထိ တိုးမြှင့်ရန် အဆိုပြုထားရေ။ ထိုပမာဏရေ နိုင်ငံတော်ဧ တစ်နှစ်တာ အသုံးစရိတ်ဧ ဆယ်ရာခိုင်နှုန်းခန့် ဟိပြီး ဂျီဒီပီဧ ၂.၅ ရာခိုင်နှုန်းမျှ ဟိရေ။ [99]

ပြည်နယ်တိ

[edit | edit source]

ဘရူနိုင်းနိုင်ငံအား ပြည်နယ် (ဒယ်ရာ) ၄ ခု [100] နန့် မြို့နယ် (မူကင်) ၃၈ ခု ဖြင့် ဖွဲ့စည်းထားရေ။[59]

တမ်ဘူရောင်းပြည်နယ်ရေ ဘရူနိုင်းနိုင်ငံတခြား အပိုင်းတိနန့် မလေးရှားနိုင်ငံ ဆာရာဝပ်ပြည်နယ် ဖြင့် ကြားမှ ခံထားအတွက်နန့် ဆက်စပ်မနေပေ။


No. District မြို့တော် လူဦးရေ(၂၀၁၆ လူဦးရေစာရင်း)[101] ဧရိယာ(စတုရန်းကီလိုမီတာ)
1. ဘီလိတ် ကွာလာဘီလိတ်} ၆၉,၀၆၂ ၂,၇၂၄
2. ဘရူနိုင်း-မွာရာ   ဘန်ဒါဆရီဘဂါဝမ်မြို့ ၂၈၉,၆၃၀ ၅၇၁
3. တမ်ဘူရောင်း ပီကန်ဘန်ကာ ၁၀,၂၅၁ ၁,၃၀၄
4. တူတောင်း ပီကန်းတူတောင် ၄၈,၃၁၃ ၁,၁၆၆


ဘရူနိုင်း-မွာရာပြည်နယ်တွင် ဘရူနိုင်းဧ မြို့တော်ဖြစ်ရေ ဘန်ဒါဆရီဘဂါဝမ်မြို့ ပါဝင်ပြီး ၎င်းဧ ဆင်ခြေဖုံးတိတွင် ပြည်နယ်အတွင်းဟိ မြို့နယ် ၁၈ ခုမှ ၁၅ ခု ပါဝင်ရေ။

ဘရူနိုင်းလူဦးရေဧ ၉၀%ရေ မြို့နယ် ၃၈ ခု အတွင်းမှ ၁၅ ခုတွင် နီထိုင်ကတ်ရေ။

အဆင့် မြို့နယ် (မူကင်) လူဦးရေ မြို့ကြီးတိ ပြည်နယ် (ဒယ်ရာ)
၁ ဆင်ကူရောင်း ၆၂,၄၀၀ ဂျယ်ရူဒေါင်း နန့် ဘန်ဒါဆရီဘဂါဝမ် ဘရူနိုင်း-မွာရာ
၂ ဂဒေါင်း ဘီ ၅၉,၆၁၀ ဘန်ဒါဆရီဘဂါဝမ် ဘရူနိုင်း-မွာရာ
၃ ဘီရာကက်စ် အေ ၅၇,၅၀၀ ဘန်ဒါဆရီဘဂါဝမ် ဘရူနိုင်း-မွာရာ
၄ ကွာလာ ဘီလိတ် ၃၅,၅၀၀ ကွာလာဘီလိတ်မြို့ ဘီလိတ်
၅ ဆယ်ရီယာ ၃၂,၉၀၀ ဆယ်ရီယာမြို့ ဘီလိတ်
၆ ဘီရာကက်စ် ဘီ ၂၃,၄၀၀ ဘန်ဒါဆရီဘဂါဝမ် ဘရူနိုင်း-မွာရာ
၇ ဆူနိုင်းလျန် ၁၈,၁၀၀ ကျေးရွာငယ်တိ ဘီလိတ်
၈ ပန်ကလန် ဘာတူး ၁၅,၀၀၀ ကျေးရွာငယ်တိ ဘရူနိုင်း-မွာရာ
၉ ကီလာနာ့စ် ၁၄,၀၀၀ ဘန်ဒါဆရီဘဂါဝမ် ဘရူနိုင်း-မွာရာ
၁၀ ကိုတာ ဘာတူး ၁၂,၆၀၀ ဘန်ဒါဆရီဘဂါဝမ် ဘရူနိုင်း-မွာရာ
၁၁ ပီကန်း တူတောင် ၁၂,၁၀၀ တူတောင်မြို့ တူတောင်
၁၂ မန်တီရီ ၁၀,၈၇၂ ကျေးရွာငယ်တိ ဘရူနိုင်း-မွာရာ
၁၃ ဆီရာဆာ ၁၀,၀၀၀ မွာရာမြို့ ဘရူနိုင်း-မွာရာ
၁၄ ကရန်ဂဲ ၈,၅၄၀ ဘန်ဒါဆရီဘဂါဝမ် ဘရူနိုင်း-မွာရာ
၁၅ ဘူရောင်း ပင်ဂိုင်းအေရာ ၈,၂၀၀ ဘန်ဒါဆရီဘဂါဝမ် ဘရူနိုင်း-မွာရာ

ဥပဒေစနစ်

[edit | edit source]

ဘရူနိုင်းဧ တရားစီရင်ရီး စနစ်တွင် တရားရုံး အမျိုးမျိုး ဟိရေ။ အမြင့်ဆုံး တရားရုံးမှာ တရားလွှတ်တော်ချုပ်ဖြစ်ပြီး ၎င်းတွင် အယူခံတရားရုံး နန့် ဗဟိုတရားရုံးရို့ ပါဝင်ရေ။ ထိုတရားရုံး နှစ်ခုစလုံးတွင် တရားသူကြီးချုပ် တစ်ဦးစီ နန့် တရားသူကြီး နှစ်ဦးစီ ဟိရေ။[27]

အမျိုးသမီးနန့် ကလေးသူငယ်တိ

[edit | edit source]
တူဒေါင်း ဟုခေါ်ရေ ခေါင်းမြီးခြုံ ပုဝါမှာ ဘရူနိုင်းဟိ မွတ်ဆလင် ကျောင်းသူတိ အတွက် မဝတ်မနေရ ဖြစ်ရေ။

အမေရိကန်ပြည်ထောင်စု နိုင်ငံခြားရီး ဝန်ကြီးဌာနက အမျိုးသမီးတိကို ခွဲခြားဆက်ဆံခြင်းရေ ဘရူနိုင်းဟိ ပြဿနာ တစ်ခု ဖြစ်ရေဟု ဆိုရေ။[102] ဥပဒေ အရ လိင်ပိုင်းဆိုင်ရာ ကျူးလွန်စော်ကားမှုတိကို တားမြစ်ထားပြီး မည်သူမဆို အဓမ္မ သို့မဟုတ် အားသုံး၍ ကာဣန္ဒြေပျက်ပြားအောင် သို့မဟုတ် ကာဣန္ဒြေပျက်ပြားနိုင်သည့် အနေအထားကို ကျူးလွန်ကေ ထောင်ဒဏ် ၅ နှစ် အထိ ချမှတ်နိုင်သည့်အပြင် ကြိမ်ဒဏ်လည်း ခံရနိုင်ရေ။ ဥပဒေအရ မုဒိမ်းမှုအား ထောင်ဒဏ် နှစ် ၃၀ အထိ ချမှတ်နိုင်ပြီး ကြိမ်ဒဏ် အနည်းဆုံး ၁၂ ချက် ချမှတ်ရဖို့ဟု ပြဋ္ဌာန်းထားရေ။ အိမ်ထောင်ဖက်အချင်းချင်း အဓမ္မမှုကို ရာဇဝတ်မှုဟု မသတ်မှတ်ထားဘဲ ယောက်ျားတစ်ဦးရေ သူဧ အိမ်ထောင်ဘက်နန့် လိင်ဆက်ဆံပါက အိမ်ထောင်ဘက်ရေ အသက် ၁၃ နှစ်အောက် မဟုတ်ခကေ မုဒိမ်းမှု မဟုတ်ဟု သတ်မှတ်ထားရေ။ ယကေလည်း ပြုပြင်ပြဋ္ဌာန်းထားရေ ၂၀၁၀ အစ္စလာမ် မိသားစု ဥပဒေ အမိန့် နန့် ၂၀၁၀ အိမ်ထောင်ဟိ အမျိုးသမီး ဥပဒေတွင် အိမ်ထောင်ဖက်ဧ လိင်ပိုင်းဆိုင်ရာ အကြမ်းဖက်ခြင်းကို ကာကွယ်ပီးထားရေ။ ထိုကာကွယ်ပီးမှုကို ဖောက်ဖျက်ပါက ဘရူနိုင်း ဒေါ်လာ ၂၀၀၀ (အမေရိကန် ဒေါ်လာ ၁,၅၃၈) ထက်မပိုရေ ဒဏ်ငွေ နန့် ၆ လထက် မပိုရေ ထောင်ဒဏ် ချမှတ်နိုင်ရေဟု ပြဋ္ဌာန်းထားရေ။

နိုင်ငံသားဖြစ်မှုရေ မိဘအပေါ်တွင် မူတည်ပြီး နိုင်ငံဧ နယ်နိမိတ်အတွင်း မွေးဖွားရေနန့် မဆိုင်ပေ။ နိုင်ငံမဲ့ ဖြစ်နီရေ မိဘတိ အနေနန့် နိုင်ငံအတွင်း မွေးဖွားရေ ကလေးသူငယ် အတွက် အထူးလက်မှတ်ကို လျှောက်ထားရရေ။ အကယ်၍ ကလေးအား မှတ်ပုံမတင်မိပါက ကျောင်းအပ်ရန် ခက်ခဲရေ။ ဥပဒေအရ အသက် ၁၄ နှစ်အောက် အမျိုးသမီးတစ်ဦး နန့် လိင်ဆက်ဆံပါက မုဒိမ်းမှုဟု သတ်မှတ်ပြီး ၈ နှစ်ထက် မနည်း၍ နှစ် ၃၀ ထက် မပိုရေ ထောင်ဒဏ် နန့် ၁၂ ချက်ထက် မနည်းရေ ကြိမ်ဒဏ်ဖြင့် အပြစ်ပီးခံရနိုင်ရေ။ ဥပဒေဧ ရည်ရွယ်ချက်မှာ အမျိုးသမီးငယ်တိအား ပြည့်တန်ဆာ အဖြစ် အမြတ်ထုတ်မှုမှ ကာကွယ်ရန် နန့် အခြားရေ ညစ်ညမ်းဓာတ်ပုံဗွီဒီယို ရိုက်ကူးခြင်း အစဟိရေ လူမဆန်ရေ ရည်ရွယ်ချက်တိမှ ကာကွယ်ပီးနိုင်ရန် ဖြစ်ရေ။[102]

လိင်တူချစ်သူ အခွင့်အရီး

[edit | edit source]

အမျိုးသားဖြစ်စေ အမျိုးသမီးဖြစ်စေ လိင်တူဆက်ဆံခြင်းရေ ဘရူနိုင်းတွင် တရားမဝင်ပေ။ ယကေလည်းလည်း ၂၀၁၉ မေလ ၆ ရက်တွင် ဘရူနိုင်း စူလတန်မှ ရာမဒန် ဥပုသ်လအတွက် ထုတ်ပြန်ရေ အမိန့်တွင် ဘရူနိုင်းအနေနန့် ရှာရီယာဥပဒေမှ အပြစ်ဒဏ်ကို ကျင့်သုံးမည် မဟုတ်ဟု ကြေညာခရေ။[103]

ဘာသာရီးဆိုင်ရာ အခွင့်အရီး

[edit | edit source]
ဘရူနိုင်း အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ လေဆိပ် ဗလီ

ဘရူနိုင်းနိုင်ငံဧ ဥပဒေတွင် ၁၉၅၉ အခြီခံဥပဒေအရ မွတ်စလင် မဟုတ်ရေ သူတိ အနေနန့် သူရို့ဧ သက်ဆိုင်ရာ ဘာသာတိကို လိုက်နာ ကိုးကွယ်နိုင်ရန် အာမခံချက် ပီးထားရေ။ ယကေလည်းလည်း အခမ်းအနား ကျင်းပခြင်းနန့် ဝတ်ပြုဆုတောင်းခြင်းရို့ကို ဘုရားဟိခိုးရာ နီရာ သို့မဟုတ် ပုဂ္ဂလိက နေအိမ်တိတွင်သာ ပြုလုပ်ရဖို့ဟု ဆိုရေ။ ရှာရီယာဥပဒေမှ ရာဇဝတ်ပုဒ်မတိကို လက်ခံကျင့်သုံးပြီးနောက်တွင် ဘာသာရီးဝန်ကြီးဌာနမှ အများပြည်သူဆိုင်ရာ နီရာတိတွင် ခရစ်စမတ် အလှဆင်ခြင်းကို တားမြစ်ခကေလည်း ဘုရားဟိခိုးရာ နီရာတိနန့် ပုဂ္ဂလိက နေအိမ်တိတွင် ခရစ္စမတ်ပွဲတော်ကျင်းပခြင်းကိုမူ မတားမြစ်ပေ။[104]နိုင်ငံတကာမီဒီယာတိမှ တင်ပြခ၍ ၂၀၁၄ တွင် သတင်းပျံ့နှံ့လာရေ ခရစ္စမတ်အား ပိတ်ပင်တားမြစ်ခြင်းမှာ ချဲ့ကားပြောခြင်းသာ ဖြစ်ပြီး ဘုရားဟိခိုးကျောင်းတိ အတွင်းနန့် အမျိုးမျိုး ကွဲပြားရေ ခရစ်ယာန် လူ့အဖွဲ့အစည်းတိအတွင်း ဆက်လက်ကျင်းပခရေကိုမူ ဖော်ပြမထားခပေ။

၂၀၁၅ ခုနှစ် ဒီဇင်ဘာ ၂၅တွင် ဒေသခံ ကက်သလစ်ဘာသာဝင် ၁၈,၀၀ တွင် ၄,၀၀၀ ခရစ္စမတ်နန့် ခရစ္စမတ် အကြိုညတွင် ဆုတောင်းပွဲတက်ရောက်ခရေဟု ဆိုရေ။[105] ၂၀၁၅တွင် ဘရူနိုင်းဟိ ကက်သလစ်ဂိုဏ်းချုပ်မှ ဘရူနိုင်းတိုင်းမ် သတင်းစာသို့ ပြောကြာခရေမှာ "အရိုးသားဆုံး ပြောရရင် ဒီနှစ် ကျွန်တော်ရို့အတွက် ဘာမှ ပြောင်းလဲတာ မဟိဘူး။ ကန့်သတ်ချက် အသစ် ထပ်ထုတ်တယ် ဆိုတာလည်း မဟိဘူး။ ကျွန်တော်ရို့ကတော့ လက်ဟိ စည်းမျဉ်းစည်းကမ်းတွေကို အပြည့်အဝ လေးစားလိုက်နာတယ်။ ပွဲတော်ကျင်းပတာနဲ့ ဝတ်ပြုတာကို ဘုရားကျောင်းဝင်းနဲ့ ပုဂ္ဂလိကအိမ်တွေမှာပဲ လုပ်တယ်။" ဟူ၍ ဖြစ်ရေ။[105]

တိရစ္ဆာန် အခွင့်အရီး

[edit | edit source]

ဘရူနိုင်းရေ ငါးမန်းတောင် ခုတ်ဖြတ်ခြင်းကို တစ်နိုင်ငံလုံးတွင် တားမြစ်သည့် ပထမဆုံး အာရှနိုင်ငံ ဖြစ်ရေ။[106] ဘရူနိုင်းရေ ဘော်နီယိုကျွန်းပေါ်တွင် အတူဟိနီရေ အခြားအိမ်နီးချင်းနိုင်ငံတိနန့် နှိုင်းယှဉ်ပါက ၎င်းဧ သစ်တော အများစုကို ထိန်းသိမ်းထားရေ။ ဘရူနိုင်းဧ ခြိမ်းခြောက်ခံနေရရေ ရတနာ ဟု သတ်မှတ်သည့် သင်းခွေချပ်ကို ကာကွယ်ထိန်းသိမ်းရန် အများပြည်သူသို့ တိုက်တွန်းနှိုးဆော်သည့် ကမ်ပိန်းလည်း ဟိရေ။[107]

စီးပွားရီး

[edit | edit source]
ဘရူနိုင်းဧ တင်ပို့ကုန်တိကို ဖော်ပြထားရေ ဂရပ်ဖ်
၂၀၁၃ ဧပြီ ၂၅ တွင် BIMP-EAGA အစည်းအဝီးအား ဘရူနိုင်း ဝန်ကြီးချုပ်ရုံးတွင် ကျင်းပစဉ်။ ဝဲဘက်မှစ၍။ ဘရူနိုင်း စူလတန် ဟာဆန်နယ် ဘိုလ်ကယား၊ အင်ဒိုနီးရှား သမ္မတ ဆူဆီလို ဘမ်ဘမ် ယူဒိုယိုနို၊ မလေးရှား ကိုယ်စားလှယ် နန့် ဖိလစ်ပိုင် သမ္မတ ဘင်နစ်နို အာကွီနို ၃။ ဘရူနိုင်းရေ အရှေ့တောင်အာရှ ဒေသအချို့အတွင်း စီးပွားရီး ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်မှု ကနဦးခြေလှမ်းဖြစ်ရေ BIMP-EAGA ဧ တစိတ်တဒေသ ဖြစ်ရေ။

ဘရူနိုင်းဧ သေးငယ်ကေလည်း ချမ်းသာကြွယ်ဝသည့် စီးပွားရီးတွင် နိုင်ငံခြားနန့် ပြည်တွင်း စွန့်ဦးတီထွင်လုပ်ငန်းသျှင်တိ၊ အစိုးရ ချမှတ်ထားရေ မူဝါဒတိ၊ အစိုးရဧ လူမှုရီး အထောက်အပံ့တိ နန့် ကျေးရွာဓလေ့တိ ရောနှောပါဝင်နေရေ။ [108] ရေနံစိမ်းနန့် သဘာဝဓာတ်ငွေ့ ထုတ်လုပ်မှုရေ ဂျီဒီပီဧ ၉၀% ခန့် ဟိရေ။ [59] တစ်နေ့ကေ ရေနံစည်ပေါင်း ၁၆၇,၀၀၀ စည်(၂၆,၆၀၀ ကုဗမီတာ) ခန့်မျှ ထုတ်လုပ်အတွက်နန့် ဘရူနိုင်းရေ အရှေ့တောင်အာရှတွင် စတုတ္ထမြောက် အကြီးဆုံး ရေနံထုတ်လုပ်သူ ဖြစ်ရေ။ [59]ထို့ပြင် နိစိုင် ရေနံဓာတ်ငွေ့ရည် ထုတ်လုပ်မှုရေ ၂၅.၃ သန်း ကုဗမီတာ (၈၉ သန်း ကုဗပေ) ဟိအတွက်နန့် ကမ္ဘာပေါ်တွင် နဝမမြောက် အများဆုံး ထုတ်လုပ်သည့် နိုင်ငံ ဖြစ်ရေ။

နိုင်ငံခြားဟိ ရင်းနှီးမြှုပ်နှံမှုတိမှ ရငွေမှာ ပြည်တွင်း ထုတ်လုပ်မှုကို အားဖြည့်ပီးရေ။ ထိုရင်းနှီးမြှုပ်နှံမှု အများစုကို ဘဏ္ဍာရီး ဝန်ကြီးဌာနဧ လက်တံတစ်ခု ဖြစ်ရေ ဘရူနိုင်း ရင်းနှီးမြှုပ်နှံမှုအေဂျင်စီ မှ စီမံခန့်ခွဲရေ။ [59] အစိုးရရေ ကျန်းမာရီး စောင့်ရှောက်မှုတိကို အခမဲ့ ပြုလုပ်ပီးပြီး [109] ဆန် [110]နန့် အိမ်ရာရို့အတွက် ထောက်ပံ့ပီးရေ။[59]

အမျိုးသားလေကြောင်းလိုင်းဖြစ်ရေ တော်ဝင်ဘရူနိုင်းလေကြောင်းလိုင်းရေ ဥရောပနန့် ဩစတြေးလျ/နယူးဇီလန်ကြား သွာလာမှုတွင် အသင့်အတင့် အသုံးပြုရေ ဆုံမှတ်လေယာဉ်ကွင်း တစ်ခု ဖြစ်စီရန် ကြိုးစားအားထုတ်လျက် ဟိရေ။ ထိုဗျူဟာဧ အဓိက ရေ့ချက်မှာ လန်ဒန်ဟိ ဟိသရိုးလေဆိပ်တွင် နိစိုင် ခရီးစဉ်တစ်ခု ရယူထားရေ။ ၎င်းရေ လေယာဉ်အရေအတွက်ကို အပြင်းအထန် ကန့်သတ်ထားရေ လေဆိပ်တွင် နိစိုင် ခရီးစဉ်တစ်ခု ရယူပြီး ဒူဘိုင်းမှတဆင့် ဘန်ဒါဆရီဘဂါဝမ်သို့ ပြေးဆွဲရေ။ ထို့ပြင် လေကြောင်းလိုင်းရေ အခြား အဓိက အာရှ အဓိကနီရာတိဖြစ်သည့် ရှန်ဟိုင်း၊ ဘန်ကောက်၊ စင်ကာပူ နန့် မနီလာရို့သို့လည်း ပျံသန်းလျက် ဟိရေ။

ဘရူနိုင်းရေ စိုက်ပျိုးမွေးမြူရီး ထွက်ကုန်တိ (ဥပမာ ဆန်၊ စားရေက်ကုန်တိ သားငါးတိ စရေဖြင့်)[111]၊အခြားနိုင်ငံမှ မော်တော်ကားနှင် အိမ်သုံးလျှပ်စစ်ပစ္စည်းတိအတွက် ကို တင်သွင်းကုန်ပေါ်တွင် ကြီးစွာ အားထားနေရရေ။ [112] ဘရူနိုင်းရေ စားရေက်ကုန် လိုအပ်ချက်အတွက် ၆၀% ကို တင်သွင်းနေရပြီး ၇၅%ရေ သွင်းကုန်တိမှာ အာဆီယံနိုင်ငံတိမှ ဖြစ်ရေ။[111]

ဘရူနိုင်းခေါင်းဆောင်တိရေ ကမ္ဘာ့စီးပွားရီးစနစ် နန့် တဖြည်းဖြည်း ပေါင်းစပ်လာခြင်းကြောင့် နိုင်ငံတွင်း စည်းလုံးမှုတိ ထိခိုက်မည်ကို အလွန် စိုးရိမ်ကတ်ရေ။ ယကေလည်းလည်း ၎င်းရေ ကမ္ဘာ့စီးပွားရီးတွင် ပိုပြီးကေ ထင်ရှားစွာ ပါဝင်ရေ နိုင်ငံတစ်နိုင်ငံ ဖြစ်လာခပြီး ၂၀၀၀ ခုနှစ်တွင် အာရှ-ပစိဖိတ် စီးပွားရီး ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်ရီး အဖွဲ့ဧ ဥက္ကဋ္ဌ အဖြစ် ဆောင်ရွက်ခရေ။ ခေါင်းဆောင်တိရေ အလုပ်သမားတိကို ပိုပြီးကေစွမ်းရည်မြင့်လာစီရန်၊ ၂၀၁၄ တွင် ၆.၉%ဟိနေသာ အလုပ်လက်မဲ့နှုန်းကို လျှော့ချရန်[113] ဘဏ်လုပ်ငန်းနန့် ခရီးလားလုပ်ငန်း ကဏ္ဍတိကို ပိုပြီးကေအားကောင်းလာစီရန် နန့် ယေဘုယျအားဖြင့် စီးပွားရီး အခြီကို ချဲ့ထွင်ရန် စီစဉ်လျက် ဟိကတ်ရေ။[114]

ထို့ပြင် ဘရူနိုင်းအစိုးရရေ နိုင်ငံအတွင်း မိမိဘာသာ စားရေရိက္ခာဖူလုံစီရန် အတွက်လည်း တွန်းအားပီးလျက် ဟိပြီး အထူးအတွက်နန့် ဆန်စပါး ဖြစ်ရေ။ ဘရူနိုင်းရေ ဝါဆန်စပါးခင်းတိတွင် ၂၀၀၉ ဧပြီလတွင် ကျင်းပရေ "ဘရူနိုင်းတွင် စပါးထုတ်လုပ်ရီး မိမိဘာသာ ဖူလုံစီရန် စပါးပင် စိုက်ပျိုးခြင်း" အခမ်းအနားတွင် ဘရူနိုင်း ဒါရူဆလမ် ဆန် အမှတ် (၁) အား "လိုင်လာဆန်" ဟု နာမည်ပြောင်းခရေ။[115] လွန်ခရေ ရာစုနှစ်တစ်ဝက်က ပန်းတိုင်သတ်မှတ် ကြိုးပမ်းခပြီး နိုင်ငံတွင်း စပါးထုတ်လုပ်မှုကို မြှင့်တင်ရန် နှစ်ပေါင်းများစွာ ကြိုးစားခပြီး ၂၀၀၉ ခုနှစ် ဩဂုတ်လတွင် တော်ဝင်မိသားစုမှ ပထမဆုံးရေ လိုင်လာစပါးနှံတိကို ရိတ်သိမ်းခရေ။ [116] ၂၀၀၉ ခုနှစ် ဇူလိုင်လတွင် ဘရူနိုင်းရေ ဘရူနိုင်းဟာလာ ဟု ခေါ်ရေ နိုင်ငံဆိုင်ရာ "ဟာလာ" တံဆိပ်သတ်မှတ်ခြင်း အစီအစဉ်ကို စတင်ခပြီး နိုင်ငံခြားဈေးကွက်သို့ တင်ပို့ရောင်းချရန် အတွက် ဖြစ်ရေ။[117]

အခြီခံအဆောက်အအုံ

[edit | edit source]
တော်ဝင်ဘရူနိုင်းလေကြောင်းလိုင်း ဧ ဘိုးအင်း ၇၈၇ ဒရင်းမ်လိုင်နာ လေယာဉ်ပျံအား လန်ဒန် ဟိသ်ရိုး လေဆိပ် တွင် တွိ့ရစဉ်

နိုင်ငံအတွင်းဟိ လူဦးရေ ထူထပ်ရေ နီရာတိအား ၂,၈၀၀ ကီလိုမီတာ (၁,၇၀၀ မိုင်) ရှည်လျားရေ လမ်းမတိဖြင့် ကွန်ယက် ချိတ်ဆက်ထားရေ။ မွာရာမြို့မှ ကွာလာဘီလိတ်သို့ ဆက်သွယ်ထားရေ ၁၃၅-ကီလိုမီတာ (၈၄-မိုင်) အဝီးပြေးလမ်းမမှာ အလားအပြန် နှစ်လမ်းတွဲ ဖောက်လုပ်ထားရေ။ [79] တမ်ဘူရောင်းပြည်နယ်သို့ ခရီးရေနန့် ကုန်စည်တိကို စပိဘုတ်တိဖြင့် သယ်ယူပို့ဆောင်ပီးလျက် ဟိရေ။[118] ဘရူနိုင်းနိုင်ငံကို ဖြတ်သန်းဖောက်လုပ်ထားရေ အဓိက ဟိုင်းဝီးလမ်းမမှာ တူတောင်း-မွာရာ ဟိုင်းဝီးလမ်း ဖြစ်ရေ။ နိုင်ငံအတွင်း လမ်းတိ ဆက်သွယ်မှုမှာ ကောင်းမွန်စွာ တည်ဆောက်ပြီး ဖြစ်ရေ။ မွာရာတွင် အဓိက ပင်လယ်ဆိပ်ကမ်း ဟိရေ။[59]

ဘရူနိုင်း အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ လေဆိပ်ကို ဂုအခါ အကြီးအကျယ် အဆင့်မြှင့်တင်လျက်ဟိရေ။[119] ချန်ဂီလေဆိပ် အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ ရေ အဆိုပါ အဆင့်မြှင့်တင်မှု စီမံကိန်းအတွက် အကြံပီးအဖြစ် လုပ်ကိုင်နေရေ။ အဆင့်မြှင့်တင်မှု စီမံကိန်းရေ အမေရိကန်ဒေါ်လာ သန်း ၁၅၀ ကုန်ကျမည်ဟု ခန့်မှန်းထားရေ။ [120][121] ထိုစီမံကိန်းမှ တိုးချဲ့နီရာအသစ် ၁၄,၀၀၀ စတုရန်း မီတာ (၁၅၀,၀၀၀ စတုရန်းပေ) မျှ ပိုပြီးကေလာမည် ဖြစ်ပြီး တာမင်နယ် နန့် ဆိုက်ရောက်ခန်းမ အသစ် ပါဝင်ရေ။[122] စီမံကိန်း ပြီးဆုံးပါက တစ်နှစ်ကေ ခရီးရေ ၁.၅ သန်း ဝန်ဆောင်မှု ပီးနီရာမှ ၃ သန်း အထိ ဝန်ဆောင်မှု ပီးနိုင်မည် ဖြစ်ရေ။ [120]

လူဦးရေ ၂.၀၉ ယောက်တွင် ကိုယ်ပိုင်ကား ၁ စီး ပိုင်ဆိုင်ကတ်ရေ။ ဘရူနိုင်းနိုင်ငံရေ အများပြည်သူဆိုင်ရာ သယ်ယူပို့ဆောင်ရီး စနစ် ကျယ်ပြန့်စွာ မဟိခြင်း၊ တင်သွင်းခွန် နည်းပါးခြင်းနန့် ဆီဈေး ပေါပြီး တစ်လီတာကေ ဘရူနိုင်းဒေါ်လာ ဝ.၅၃ မျှသာ ဟိခြင်းရို့ကြောင့် ကမ္ဘာတွင် ကားပိုင်ဆိုင်မှု ရာခိုင်နှုန်း အများဆုံးနိုင်ငံ ဖြစ်ရေ။[79]

မွာရာမြို့နန့် တန်ဘူရောင်းပြည်နယ်ရို့ကို ဆက်သွယ်ထားရေ ၃၀-ကီလိုမီတာ (၁၉-မိုင်) မျှ ရှည်လျားသည့် လမ်းမရေ ၂၀၁၉ တွင် ပြီးစီးရန် ခန့်မှန်းထားရေ။[123] ထိုလမ်းမဧ ၉မိုင် (၁၄ ကီလိုမီတာ) အရှည် မှာ ဘရူနိုင်းပင်လယ်အော်ကို ဖြတ်သန်းလားမည် ဖြစ်ရေ။[124] တံတားတန်ဖိုးမှာ ဒေါ်လာ ၁.၆ ဘီလီယံ ဟိရေ။

ဘဏ်လုပ်ငန်း

[edit | edit source]

တရုတ်နိုင်ငံဘဏ် (ဘန့်ခ်အော့ဖ်ချိုင်းနား) ရေ ၂၀၁၆ ဧပြီလတွင် ဘဏ်ခွဲဖွင့်လှစ်ရန် ခွင့်ပြုချက် ရဟိရေ။ ၁၉၇၂ ခုနှစ်မှ စတင်ဝင်ရောက်ခရေ စီးတီးဘဏ်ရေ ၂၀၁၄ တွင် လုပ်ငန်း ရပ်နားခရေ။ ၁၉၄၇ တွင် စတင်ဝင်ရောက်ခရေ အိတ်ချ်အက်စ်ဘီစီ (ဟောင်ကောင် ရှန်ဟိုင်း ဘဏ် ကော်ပိုရီးသျှင်း) ရေ ၂၀၁၇ နိုဝင်ဘာတွင် လုပ်ငန်း ရပ်နားခရေ။ ဂုအခါ ဘရူနိုင်းတွင် လုပ်ငန်းလည်ပတ်နီရေ နိုင်ငံတကာာဘဏ်တိမှာ မလေးရှားနိုင်ငံမှ မေဘဏ် နန့် အာရ်အိတ်ချ်ဘီဘဏ်၊ ယူနိုက်တက်ကင်းဒမ်းမှ စတန်းဒတ် ချာတာဘဏ်၊ စင်ကာပူမှ ယူနိုက်တက် အိုဗာဆီး ဘဏ် နန့် ဘန့်ခ်အော့ဖ်ချိုင်းနား ရို့ ဖြစ်ကတ်ရေ။

လူဦးရေပျံနှံ့ နီထိုင်မှု

[edit | edit source]
စူလတန် အိုမာ အလီ ဆိုင်ဖူးဒင် ဗလီကို ညအချိန် တွိ့ရစဉ်
လူဦးရေ[10][11]
နှစ် သန်းပေါင်း
၁၉၅၀ ဝ.၀၅
၂၀၀၀ ဝ.၃၃
2021 0.4

ဘရူနိုင်းဧ ဒေသရင်းနေ လူမျိုးစုတိမှာ ဘီလိတ်၊ ဘရူနိုင်း ဘီဆာယား (ဖိလစ်ပိုင်မှ ဗီဆာယားနန့် မတူပါ။) ရို့ပါဝင်ပြီး ဘရူနိုင်းမလေး၊ ဒူဆန်၊ ကီဒါယန်၊ လွန် ဘာဝမ်၊ မူရွတ် နန့် တူတောင် ရို့ ပါဝင်ရေ။

ဘရူနိုင်း လူဦးရေဧ ၇၆% မှာ မြို့ပြဒေသတွင် နီထိုင်ကတ်ရေ။ မြို့ပြသို့ ပြောင်းရွှေ့နီထိုင်မှုမှာ ၂၀၁၀ မှ ၂၀၁၅ အတွင်း တစ်နှစ်ကေ ၂.၁၃% ဟိရေ။ လူတစ်ဦးချင်း ပျမ်းမျှ သက်တမ်းမှာ ၇၇.၇ နှစ် ဖြစ်ရေ။[125] ၂၀၁၄ ခုနှစ်တွင် လူဦးရေဧ ၆၅.၇ မှာ မလေးလူမျိုး၊ ၁၀.၃ မှာ တရုတ်လူမျိုး နန့် ၃.၄ မှာ ဒေသခံ လူမျိုးစုတိ ဖြစ်ပြီး အခြား ၂၀.၆ ရာခိုင်နှုန်းမှာ အခြားလူမျိုးတိ ပေါင်းစပ်ထားရေ။[126] နိုင်ငံအတွင်း နီထိုင်၍ အလုပ်လုပ်ကိုင်ကတ်ရေ နိုင်ငံခြားသားတိ အများအပြား ဟိရေ။[127] ထိုနိုင်ငံခြားသား အများစုမှာ မွတ်စလင်နိုင်ငံ မဟုတ်ရေ နိုင်ငံတိ ဖြစ်သည့် ဩစတြေးလျ၊ ယူနိုက်တက်ကင်းဒမ်း၊ တောင်ကိုရီးယား၊ ဂျပန်၊ ဖိလစ်ပိုင်၊ ထိုင်း၊ ကမ္ဘောဒီးယား၊ ဗီယက်နမ် နန့် အိန္ဒိယရို့မှ ဖြစ်ရေ။

ကိုးကွယ်ရာ ဘာသာတိ

[edit | edit source]

ဘရူနိုင်းဟိ ကိုးကွယ်ရာဘာသာတိ

  အစ္စလာမ်ဘာသာ ၂၉၆,၄၀၈ (67%)
  ဗုဒ္ဓဘာသာ ၅၇,၅၁၂ (13%)
  ခရစ်ယာန် ၄၄,၂၄၀ (10%)
  ဒေသခံ ကိုးကွယ်မှု၊ ဘာသာမဲ့၊ ဘုရားမဲ့ သို့ ဘုရားမသိ ၄၄,၂၄၀ (10%)

အစ္စလာမ်ဘာသာရေ ဘရူနိုင်းနိုင်ငံဧ နိုင်ငံတော် ဘာသာဖြစ်ရေ။ [27] အထူးအတွက်နန့် ဆွန်နီဂိုဏ်းဧ ရှဖီအတွေးအခေါ်ကို လိုက်နာ ကိုးကွယ်ကတ်ရေ။ ဘရူနိုင်းမလေး အများစု အပါအဝင် လူဦးရေဧ ၃ ပုံ ၂ ပုံရေ မွတ်စလင်ဘာသာဝင် ဖြစ်ကတ်ရေ။ တခြားကိုးကွယ်သည့် ဘာသာတိမှာ ဗုဒ္ဓဘာသာ (၁၃% အဓိကအားဖြင့် တရုတ်လူမျိုးတိ) နန့် ခရစ်ယာန် (၁၀%) ရို့ ဖြစ်ကတ်ရေ။ [27] ဘာသာရီး ကိုးကွယ်မှု မဟိဘဲ လွတ်လပ်စွာတွေးခေါ်သူတိမှာ အများအားဖြင့် တရုတ်လူမျိုးတိ ဖြစ်ပြီး လူဦးရေဧ ၇% ဟိရေ။ သူရို့ရေ ဗုဒ္ဓဘာသာ၊ ကွန်ဖြူးရှပ်ဘာသာ နန့် တာအိုဘာသာဧ တစ်စိတ်တစ်ပိုင်းကို ကျင့်သုံးကြကေလည်း သူရို့ဘာသာ မည်သည့်ဘာသာမှ မကိုးကွယ်သူဟုသာ သတ်မှတ်ကတ်ပြီး နိုင်ငံတော် လူဦးရေစာရင်းတွင် ဘာသာမဲ့ အဖြစ် စာရင်းသွင်းကတ်ရေ။ ရိုးရာဘာသာတရား ကိုးကွယ်သူရေ လူဦးရေဧ ၂% ဟိရေ။[128]

ဘာသာစကားတိ

[edit | edit source]

ဘရူနိုင်းနိုင်ငံဧ ရုံးသုံးဘာသာစကားမှာ စံနှုန်းဖြစ်ရေ မလေးဘာသာစကား ဖြစ်ပြီး လက်တင်အက္ခရာ နန့် အာရပ်အက္ခရာ နှစ်မျိုးစလုံးကို သုံးစွဲကတ်ရေ။ ယဉ်ကျေးမှု၊ လူငယ်နန့် အားကစား ဝန်ကြီးဌာနမှ ရုံးသုံးဘာသာစကား သုံးစွဲမှုကို မြှင့်တင်ရန် ဘာသာစကား လှုပ်ရှားမှုကို ထောက်ပံ့ပီးရေ။[129]

အဓိက ပြောဆိုရေ ဘာသာစကားမှာ "မလာယုဘရူနိုင်း (ဘရူနိုင်းမလေး) ဖြစ်ရေ။ ဘရူနိုင်းမလေးရေ စံနှုန်းဖြစ်ရေ မလေးဘာသာစကား နန့် အခြားရေ မလေးစကားတိမှ ကွဲပြားခြားနားပြီး စံနှုန်းဖြစ်ရေ မလေးဘာသာစကားနန့် ၈၄% မျှ တူညီပြီး[130] တိရေအားဖြင့် ပြောသူ အချင်းချင်း နားလည်နိုင်စွမ်း မဟိပေ။[131]

အင်္ဂလိပ်ဘာသာစကားရေ စီးပွားရီး နန့် ရုံးသုံးဘာသာစကားအဖြစ် ကျယ်ပြန့်စွာ သုံးစွဲပြီး ဘရူနိုင်းပြည်သူအများစု ပြောဆိုကတ်ရေ။ အင်္ဂလိပ်ဘာသာအား စီးပွားရီးနယ်ပယ်တွင် ဆက်သွယ်ပြောဆိုရေ ဘာသာစကားအဖြစ် သုံးစွဲကတ်ပြီး မူလတန်း နန့် အထက်တန်းကျောင်းတိတွင် ကြားခံ သင်ကြားရီး အဖြစ်လည်း သုံးစွဲကတ်ရေ။[132][133][134][135]

တရုတ်ဘာသာစကားတိကိုလည်း ကျယ်ပြန့်စွာ ပြောဆိုကတ်ရေ။ ဘရူနိုင်းဟိ တရုတ်လူမျိုးလူနည်းစုမှာ ကွဲပြားခြားနားရေ တရုတ်ဘာသာစကား အမျိုးမျိုးကို ပြောဆိုသုံးစွဲကတ်ရေ။

အာရပ်ဘာသာစကားရေ မွတ်စလင်ရို့ဧ ဘာသာရီး ဆိုင်ရာ ဘာသာစကား ဖြစ်ရေ။ ထို့အတွက်ကြောင့် အာရပ်ဘာသာစကားကို ကျောင်းတိတွင် သင်ကြားကတ်ပြီး အထူးအတွက်နန့် ဘာသာရီးကျောင်းတိ တွင် ဖြစ်ပြီး အဆင့်မြင့်ပညာကျောင်းတိတွင်လည်း သင်ကြားကတ်ရေ။ ၂၀၀၄ ခုနှစ်တွင် ဘရူနိုင်း၌ အာရပ်ကျောင်း ၆ ခု ဟိပြီး ဘာသာရီးဆရာကောလိပ် တစ်ခု ဟိရေ။ ဘရူနိုင်းဟိ မွတ်စလင်ပြည်သူ အများစုတွင် အာရပ်ဘာသာ ရီးခြင်း၊ ဖတ်ခြင်း နန့် အသံထွက်ခြင်းရို့အတွက် ဘာသာရီးသင်ကြားမှုဧ အစိတ်အပိုင်းအဖြစ် စနစ်တကျ ဖြစ်စေ စနစ်တကျ မဟုတ်ဘဲ ဖြစ်စေ တတ်မြောက်ကတ်ရေ။

အခြားဘာသာစကားနန့် ဘာသာစကား မျိုးကွဲတိတွင် ကီဒါယန်မလေးဘာသာစကား၊ တူတောင် မလေးဘာသာစကား၊ မူရွတ်ဘာသာစကား နန့် ဒူဆန်းဘာသာစကားရို့ကို ပြောဆိုကတ်ရေ။[130]

ယဉ်ကျေးမှု

[edit | edit source]
တော်ဝင် ရီဂဲလီးယား ပြတိုက်

ဘရူနိုင်းနိုင်ငံဧ ယဉ်ကျေးမှုရေ အထူးအတွက်နန့် မလေးယဉ်ကျေးမှု ဖြစ်ပြီး လူမျိုးကို ထင်ဟင်နေကာ အစ္စလာမ်ဘာသာမှ လွှမ်းမိုးမှု အမြောက်အမြား ဟိပြီး အင်ဒိုနီးရှား နန့် မလေးရှား ရို့နန့် နှိုင်းယှဉ်ပါက ပို၍ ရှေးရိုးဆန်ရေ။ [136]မလေးကျွန်းဆွယ်မှ မလေးယဉ်ကျေးမှုရေ ဘရူနိုင်းယဉ်ကျေးမှုကို လွှမ်းမိုးမှု ဟိရေ။ ယဉ်ကျေးမှု လွှမ်းမိုးခြင်း နန့် ပတ်သက်၍ ခေတ် ၄ ခု ဟိခပြီး ၎င်းရို့မှာ တန္တရာဇ်၊ ဟိန္ဒူ၊ အစ္စလာမ် နန့် အနောက်တိုင်း ရို့ ဖြစ်ကတ်ရေ။ အစ္စလာမ် ဘာသာရေ အလွန်ကြီးကျယ်ရေ လွှမ်းမိုးမှု ဟိပြီး ဘရူနိုင်းဧ အတွေးအခေါ် အယူအဆ အဖြစ် မှတ်ယူထားရေ။ ဘရူနိုင်းနိုင်ငံဧ ရုံးသုံးဘာသာစကားမှာ မလေးဘာသာစကား ဖြစ်ကေလည်း အင်္ဂလိပ်စကားကိုလည်း ကျယ်ပြန့်စွာ သုံးစွဲကတ်ပြီး ကျောင်းအများစုတွင် မသင်မနေရ ဘာသာ ဖြစ်ရေ။[137]

ရှာရီယာဥပဒေ သက်ဝင်ရေ နိုင်ငံ ဖြစ်အတွက်နန့် အရက်ကို ရောင်းချခြင်းနန့် အများပြည်သူဆိုင်ရာ နီရာတိတွင် ရေက်သုံးခြင်းကို တားမြစ်ထားရေ။[138] မွတ်စလင် မဟုတ်ရေ သူတိ အနေနန့် နိုင်ငံခြားမှ လာရောက်ပါက မိမိဘာသာ ရေက်သုံးရန် အရက်ကို အကန့်အသတ်ဖြင့် သယ်ယူခွင့် ပြုထားရေ။[79]

မီဒီယာ

[edit | edit source]

ဘရူနိုင်းဟိ မီဒီယာမှာ အစိုးရဘက်ယိမ်းရေဟု ဆိုကတ်ရေ။ ဖရီးဒမ်းဟောက်စ်မှ မီဒီယာအား "လွတ်လပ်မှုမဟိ" ဟု အဆင့်သတ်မှတ်ထားရေ။ သတင်းမီဒီယာမှ အစိုးရ နန့် ဘုရင်ရို့ကို ဝေဖန်ခြင်းမှာ ရှားပါးရေ။ [139] ယကေလည်းလည်း သတင်းမီဒီယာတိရေ တခြားရေ အမြင်တိကို တားမြစ်ထားခြင်း မဟိပိုင် အစိုးရနန့် ပတ်သက်ရေ ဆောင်းပါးတိကိုသာ ရိုက်နှိပ်ထုတ်ဝီရေ မဟုတ်ပေ။ အစိုးရမှ ပုံနှိပ်ရီး နန့် ထုတ်ဝီရီး ကုမ္ပဏီ ဘရူနိုင်း ပရက်စ် ပီအယ်လ်စီ အား ၁၉၅၃ ခုနှစ်တွင် တည်ထောင်ခွင့် ပြုခရေ။ ကုမ္ပဏီမှ အင်္ဂလိပ်စာ နိစိုင်သတင်းစာ "ဘော်နီယို ဘူလက်တင်" ကို ထုတ်ဝီနေဆဲ ဖြစ်ရေ။ ထိုသတင်းစာရေ အပတ်စဉ် သတင်းစာအဖြစ် စတင်ခပြီး ၁၉၉၀ ခုနှစ်တွင် နိစိုင်သတင်းစာ ဖြစ်လာခရေ။ [79] ဘော်နီယို ဘူလက်တင် အပြင် အခြားရေ ပြည်တွင်း ထုတ်ဝီသည့် နိစိုင်သတင်းစာတိ ဖြစ်ရေ "မီဒီယာ ပါမာတာ" နန့် ပယ်လီတာ ဘရူနိုင်း ရို့လည်း ဟိရေ။ အခြားရေ နိစိုင်ထုတ် အင်္ဂလိပ်ဘာသာ သတင်းစာမှာ ဘရူနိုင်းတိုင်းမ် ဖြစ်ပြီး ၂၀၀၆ ခုနှစ်မှစ၍ လွတ်လပ်စွာ ထုတ်ဝီဖြန့်ချိခရေ။[140]

ဘရူနိုင်းအစိုးရရေ ရုပ်မြင်သံကြား ချန်နယ် ၆ ခု နန့် ရေဒီယို စတေသျှင် ၅ ခုကို ပိုင်ဆိုင်လွှင့်ထုတ်နေပြီး ဒစ်ဂျစ်တယ် ရုပ်မြင်သံကြားစနစ်ကိုလည်း မိတ်ဆက်နေပြီ ဖြစ်ရေ။ တီဗွီချန်နယ်တိမှာ RTB 1၊ RTB 2၊ RTB 3 (HD)၊ RTB 4၊ RTB 5 နန့် RTB နယူးမီဒီယာ (ဂိမ်းချန်နယ်) ရို့ ဖြစ်ကတ်ရေ။ ရေဒီယို စတေသျှင်တိမှာ နေသျှင်နယ် အက်ဖ်အမ်၊ ပီလီဟန် အက်ဖ်အမ်၊ နာ အစ္စလာမ် အက်ဖ်အမ်၊ ဟာမိုနီ အက်ဖ်အမ် နန့် ပီလန်ဂီ အက်ဖ်အမ် ရို့ ဖြစ်ရေ။ ပုဂ္ဂလိက ကုမ္ပဏီတိမှ ကေဘယ်လ် တီဗွီ စနစ်ဖြစ်ရေ အက်စထရို-ခရစ်စတယ်ကို လွှင့်ထုတ်နေသကဲ့သို့ ခရစ်စတယ် အက်ဖ်အမ် နာမည်ဟိရေ ပုဂ္ဂလိက ရေဒီယို စတေသျှင် တစ်ခုလည်း ဟိရေ။[79] ထို့ပြင် အွန်လိုင်း တက္ကသိုလ်တွင်း ရေဒီယို စတေသျှင် တစ်ခု ဖြစ်ရေ ယူဘီဒီ အက်ဖ်အမ် လည်း ဟိပြီး ဘရူနိုင်းဧ ပထမဆုံး တက္ကသိုလ်ဖြစ်ရေ ယူနီဗာစီတီ ဘရူနိုင်း ဒါရူဆလမ် မှ ထုတ်လွှင့်ခြင်း ဖြစ်ရေ။[141]

အားကစား

[edit | edit source]

ဘရူနိုင်းနိုင်ငံတွင် ရေပန်းအစားဆုံး အားကစားနည်းမှာ ဘောလုံး ဖြစ်ရေ။ ဘရူနိုင်း အမျိုးသား ဘောလုံးအသင်းရေ ဖီဖာသို့ ၁၉၆၉ ခုနှစ်တွင် ဝင်ရောက်ခကေလည်း အောင်မြင်မှု များစွာ မဟိခပေ။ ဘရူနိုင်းဟိ ထိပ်ဆုံး ဘောလုံး လိဂ်ပြိုင်ပွဲ နှစ်ခုမှာ ဘရူနိုင်း စူပါလိဂ် နန့် ဘရူနိုင်း ပရီမီယာလိဂ် ရို့ ဖြစ်ရေ။

ဘရူနိုင်းနိုင်ငံရေ အိုလံပစ်ကစားပွဲသို့ ၁၉၉၆ ခုနှစ်မှ စတင် ဝင်ရောက်ခရေ။ ယပြီးနောက် နွေရာသီ အိုလံပစ်အားကစားပွဲတိတွင် ၂၀၀၈ ခုနှစ်မှ အပ တောက်လျှောက် ဝင်ပြိုင်ခရေ။ ဘရူနိုင်း ပါဝင်ယှဉ်ပြိုင်သည့် ကစားနည်းတိမှာ ကြက်တောင်၊ သေနတ်ပစ်၊ ရေကူး နန့် ပြေးလမ်းနန့် ကွင်းတွင် ယှဉ်ပြိုင်ရသည့် ကစားနည်းတိ ဖြစ်ကေလည်း ဆုတံဆိပ် တစ်ခုမှ မရဟိသေးပေ။ ဘရူနိုင်းရေ အာရှအားကစားပြိုင်ပွဲတွင်မူ အောင်မြင်မူ တဖဲ့ချေရပြီး ကြေးတံဆိပ် ၄ ခု ရဟိခဖူးရေ။ ဘရူနိုင်းတွင် ပထမဆုံး ကျင်းပရေ နိုင်ငံတကာ အားကစားပြိုင်ပွဲမှာ ၁၉၉၉ အရှေ့တောင်အာရှ အားကစားပွဲ ဖြစ်ရေ။ အရှေ့တောင်အာရှ အားကစားပြိုင်ပွဲဧ တလျှောက်လုံး ဆုတံဆိပ် ဇယားအရ ဘရူနိုင်း အာကစားသမားတိရေ ရွှေတံဆိပ် ၁၄ ခု၊ ငွေတံဆိပ် ၅၅ ခုနန့် ကြေးတံဆိပ် ၁၆၃ ခုကို ရဟိခပြီး ဖြစ်ရေ။

ဆက်စပ်ကြည့်ရှုရန်

[edit | edit source]

ရည်ညှန်းချက်တိ

[edit | edit source]
  1. ↑ Writing contest promotes usage, history of Jawi script Archived 12 June 2012 at the Wayback Machine.. The Brunei Times (22 October 2010)
  2. ↑ "Brunei". Ethnologue. 19 February 1999. Retrieved 30 December 2013.
  3. ↑ "Call to add ethnic languages as optional subject in schools". Archived from the original on 19 November 2013. Retrieved 19 November 2013. {{cite web}}: More than one of |accessdate= and |access-date= specified (help); More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
  4. ↑ "Department of Economic Planning and Development - Population". www.depd.gov.bn. Archived from the original on 20 March 2017. Retrieved 2017-12-12. {{cite web}}: More than one of |accessdate= and |access-date= specified (help)
  5. ↑ 5.0 5.1 5.2 5.3 "World Economic Outlook Database, January 2019". အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာ ငွေကြေးရန်ပုံငွေအဖွဲ့. Retrieved 24 February 2019.
  6. ↑ Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene (PDF). ကုလသမဂ္ဂ ဖွံ့ဖြိုးမှု အစီအစဉ်. 15 December 2020. pp. 343–346. ISBN 978-92-1-126442-5. Retrieved 16 December 2020.
  7. ↑ "Delegation Record for .BN". IANA. Retrieved 6 November 2015.
  8. ↑ "Constitution of Brunei Darussalam" (PDF). Attorney General's Chambers Brunei Darussalam. Retrieved 15 October 2013.[လင့်ခ်သီ]
  9. ↑ Peter Haggett (ed). Encyclopedia of World Geography, Volume 1, Marshall Cavendish, 2001, p. 2913.
  10. ↑ 10.0 10.1 "World Population Prospects 2022". population.un.org. United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. Retrieved July 17, 2022.
  11. ↑ 11.0 11.1 "World Population Prospects 2022: Demographic indicators by region, subregion and country, annually for 1950-2100" (XSLX). population.un.org ("Total Population, as of 1 July (thousands)"). United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. Retrieved July 17, 2022.
  12. ↑ Pocock, Tom (1973). Fighting General – The Public &Private Campaigns of General Sir Walter Walker (First ed.). London: Collins. ISBN 0-00-211295-7.
  13. ↑ "Human Development Reports". United Nations. Retrieved 5 October 2009.
  14. ↑ "Forbes ranks Brunei fifth richest nation". 25 February 2012. Archived from the original on 26 February 2012. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
  15. ↑ History for Brunei Darussalam 2009, p. 26.
  16. ↑ Marie-Sybille de Vienne (2015). Brunei: From the Age of Commerce to the 21st Century. NUS Press. pp. 27–. ISBN 978-9971-69-818-8.
  17. ↑ "Treasuring Brunei's past". Southeast Asian Archaeology. 8 March 2007. Retrieved 19 September 2011.
  18. ↑ Robert Nicholl (1980). Notes on Some Controversial Issues in Brunei History. pp. 32–37.
  19. ↑ James B. Minahan (2012). Ethnic Groups of South Asia and the Pacific: An Encyclopedia: An Encyclopedia. ABC-CLIO. p. 75. ISBN 978-1-59884-660-7.
  20. ↑ Bilcher Bala (2005). Thalassocracy: a history of the medieval Sultanate of Brunei Darussalam. School of Social Sciences, Universiti Malaysia Sabah. ISBN 978-983-2643-74-6.
  21. ↑ Wendy Hutton (2000). Adventure Guides: East Malaysia. Tuttle Publishing. pp. 31–57. ISBN 978-962-593-180-7. Retrieved 26 May 2013.
  22. ↑ Wendy Hutton (2000). Adventure Guides: East Malaysia. Tuttle Publishing. p. 30. ISBN 978-962-593-180-7.
  23. ↑ History for Brunei Darussalam 2009, p. 43.
  24. ↑ "Naskah Nagarakretagama" (in Indonesian). Perpustakaan Nasional Republik Indonesia. Archived from the original on 23 May 2017. Retrieved 13 October 2014. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help); Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)
  25. ↑ History for Brunei Darussalam 2009, p. 44.
  26. ↑ History for Brunei Darussalam 2009, p. 45.
  27. ↑ 27.0 27.1 27.2 27.3 27.4 "Brunei" (2011). CIA World Factbook. Retrieved on 13 January 2011.  "မော်ကွန်းတင်ပြီးမိတ္တူ". Archived from the original on 12 June 2007. Retrieved 18 August 2019.
  28. ↑ Cf. William Henry Scott (1903). "Barangay: Sixteenth Century Philippine Culture and Society". (1 January 1994) pp. 109-110.
  29. ↑ Nicholl 2002, pp. 47–51
  30. ↑ Kayadibi, Saim. “Ottoman Connections to the Malay World: Islam, Law and Society,” (Kuala Lumpur: The Other Press, 2011)
  31. ↑ Melo Alip 1964, pp. 201, 317
  32. ↑ United States War Dept 1903, p. 379
  33. ↑ McAmis 2002, p. 33
  34. ↑ "Letter from Francisco de Sande to Felipe II, 1578". filipiniana.net. Archived from the original on 27 March 2012. Retrieved 17 October 2009.
  35. ↑ Letter from Fajardo to Felipe III From Manila, August 15 1620. (From the Spanish Archives of the Indies)("The infantry does not amount to two hundred men, in three companies. If these men were that number, and Spaniards, it would not be so bad; but, although I have not seen them, because they have not yet arrived here, I am told that they are, as at other times, for the most part boys, mestizos, and mulattoes, with some Indians (Native Americans). There is no little cause for regret in the great sums that reënforcements of such men waste for, and cost, your Majesty. I cannot see what betterment there will be until your Majesty shall provide it, since I do not think, that more can be done in Nueva Spaña, although the viceroy must be endeavoring to do so, as he is ordered.")
  36. ↑ The Cambridge History of Southeast Asia by Nicholas Tarling p. 39
  37. ↑ Cambridge illustrated atlas, warfare: Renaissance to revolution, 1492–1792 by Jeremy Black p. 16 [၁]
  38. ↑ Frankham 2008, p. 278
  39. ↑ Atiyah 2002, p. 71
  40. ↑ Saunders 2002, pp. 54–60
  41. ↑ Saunders 2002, p. 57
  42. ↑ Saunders 2002, pp. 57–58
  43. ↑ History for Brunei Darussalam 2009, p. 52.
  44. ↑ History for Brunei Darussalam 2009, p. 3.
  45. ↑ History for Brunei Darussalam 2009, p. 58.
  46. ↑ 46.0 46.1 History for Brunei Darussalam 2009, p. 59.
  47. ↑ History for Brunei Darussalam 2009, p. 67.
  48. ↑ History for Brunei Darussalam 2009, p. 12.
  49. ↑ History for Brunei Darussalam 2009, p. 13.
  50. ↑ 50.0 50.1 History for Brunei Darussalam 2009, p. 14.
  51. ↑ Berry, Rob (2008). Macmillan Atlas. p. 15. ISBN 978-1-4202-0995-2.
  52. ↑ "Brunei under the Japanese occupation", Rozan Yunos, Brunei Times, Bandar Seri Begawan, 29 June 2008
  53. ↑ "The Japanese Interregnum...," Graham Saunders, A history of Brunei, Edition 2, illustrated, reprint, Routledge, 2002, p. 129, ISBN 070071698X
  54. ↑ "Japanese occupation", Historical Dictionary of Brunei Darussalam, Jatswan S. Sidhu, Edition 2, illustrated, Scarecrow Press, 2009, p. 115, ISBN 0810870789
  55. ↑ History for Brunei Darussalam 2009, p. 79.
  56. ↑ 56.0 56.1 History for Brunei Darussalam 2009, p. 80.
  57. ↑ History for Brunei Darussalam 2009, p. 81.
  58. ↑ A History of Brunei (2002). A History of Brunei. Routledge. p. 131. ISBN 0-7007-1698-X. Retrieved 14 October 2013.
  59. ↑ 59.00 59.01 59.02 59.03 59.04 59.05 59.06 59.07 59.08 59.09 59.10 59.11 "Background Note: Brunei". US Department of State. Retrieved 23 December 2011.
  60. ↑ "Brunei National Day". Lonely Planet. Archived from the original on 22 February 2017. Retrieved 21 February 2017.
  61. ↑ History for Brunei Darussalam 2009, p. 98.
  62. ↑ History for Brunei Darussalam 2009, p. 92.
  63. ↑ 63.0 63.1 History for Brunei Darussalam 2009, p. 129.
  64. ↑ 64.0 64.1 History for Brunei Darussalam 2009, p. 21.
  65. ↑ 65.0 65.1 History for Brunei Darussalam 2009, p. 96.
  66. ↑ 66.0 66.1 66.2 A History of Brunei (2002). A History of Brunei. Routledge. p. 130. ISBN 0-7007-1698-X. Retrieved 14 October 2013.
  67. ↑ Ministry of Education, Brunei (2008). "The Nation Building Years 150–1984". History for Brunei Darussalam. EBP Pan Pacific. p. 101. ISBN 978-9991725451.
  68. ↑ Ministry of Education, Brunei (2008). "The Nation Building Years 150–1984". History for Brunei Darussalam. EBP Pan Pacific. p. 102. ISBN 978-9991725451.
  69. ↑ "Reminiscing Brunei's independence proclamation"။ 20 November 2013 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 21 March 2016။ 
  70. ↑ Brunei is Greeted as the 159th U.N. Member, The New York Times
  71. ↑ "Brunei's sultan to implement Sharia penal code". USA Today. Retrieved 6 December 2015.
  72. ↑ "The Implications of Brunei's Sharia Law". The Diplomat. Retrieved 6 December 2015.
  73. ↑ McNew၊ David။ "Brunei's Sharia law creates backlash in Beverly Hills"၊ 7 May 2014။ 12 June 2016 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ 
  74. ↑ "Brunei introduces tough Islamic penal code"၊ 30 April 2014။ 12 June 2016 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ 
  75. ↑ 2001 Summary Tables of the Population Census. Department of Statistics, Brunei Darussalam
  76. ↑ "Outpost Seria". Outpost Seria Housing Information. Archived from the original on 13 January 2012. Retrieved 20 December 2011.
  77. ↑ "Brunei Darussalam Country Profile". UK Foreign & Commonwealth Office. Archived from the original on 5 January 2012. Retrieved 20 December 2011.
  78. ↑ Indra Overland (2017). "Impact of Climate Change on ASEAN International Affairs: Risk and Opportunity Multiplier". Norwegian Institute of International Affairs (NUPI) and Myanmar Institute of International and Strategic Studies (MISIS).{{cite web}}: Wp/rki/CS1 maint: uses authors parameter (link)
  79. ↑ 79.0 79.1 79.2 79.3 79.4 79.5 "About Brunei". Bruneipress.com.bn. 30 July 1998. Archived from the original on 23 June 2002. Retrieved 23 March 2012. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
  80. ↑ "Brunei Darussalam : Constitution and politics". thecommonwealth.org. Archived from the original on 11 March 2016. Retrieved 12 July 2020.
  81. ↑ PMO Organisation Chart. "Organisation Chart at the Prime Minister's Office". Archived from the original on 22 December 2011. Retrieved 14 January 2012.
  82. ↑ "About Us". Ministry of Foreign Affairs. Archived from the original on 17 October 2013. Retrieved 20 November 2013.
  83. ↑ Ministry of Education (2008). History for Brunei Darussalam. EBP Pan Pacific. p. 104. ISBN 978-9991725451.
  84. ↑ "MOFAT, Commonwealth". Ministry of Foreign Affairs and Trade of Brunei Darussalam. 30 March 2010. Archived from the original on 28 January 2010.
  85. ↑ "MOFAT, UN". Ministry of Foreign Affairs and Trade of Brunei Darussalam. 30 March 2010. Archived from the original on 18 February 2008.
  86. ↑ "MOFAT, OIC". Ministry of Foreign Affairs and Trade of Brunei Darussalam. 30 March 2010. Archived from the original on 18 June 2008.
  87. ↑ "APEC, 2000 Leaders' Declaration". Asia Pacific Economic Cooperation. 30 March 2010. Archived from the original on 21 March 2010.
  88. ↑ "MOFAT, WTO". Ministry of Foreign Affairs and Trade. 30 March 2010. Archived from the original on 25 June 2008.
  89. ↑ "MOFAT, BIMP-EAGA". Ministry of Foreign Affairs and Trade. 30 March 2010. Archived from the original on 21 June 2008.
  90. ↑ 90.0 90.1 "Disputes – International". CIA. Archived from the original on 14 May 2011. Retrieved 4 January 2011.
  91. ↑ "Brunei drops all claims to Limbang"။ 17 December 2013 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 12 July 2014။ 
  92. ↑ Azlan Othman. "Brunei Denies Limbang Story". Retrieved 19 December 2011.
  93. ↑ "Brunei Denies Limbang Story". MySinchew. 19 March 2009. Retrieved 19 December 2011.
  94. ↑ State Department, United States. "Brunei's ASEAN Chairmanship Scorecard". cogitASIA CSIS Asia Policy Blog. Retrieved 17 December 2013.
  95. ↑ Rano Iskandar. "Brunei to host ASEAN Summit 2013". Archived from the original on 30 April 2014. Retrieved 17 December 2013.
  96. ↑ "12 killed in Brunei helicopter crash"၊ CNN၊ 21 July 2012။ 21 July 2012 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ 
  97. ↑ "RBAF stages large-scale exercise using new military equipment, vehicles"။ 10 July 2013 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 13 January 2015။ 
  98. ↑ "Black Hawks expected to arrive in 2014"။ 10 July 2013 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 13 January 2015။ 
  99. ↑ Maierbrugger, Arno. "Brunei defense budget to be raised by 5% | Investvine". Investvine. Retrieved 20 March 2016.
  100. ↑ District Statistics (2010). Brunei Darussalam Statistical Yearbook (PDF). Brunei Government. Archived from the original (PDF) on 2012-03-07.
  101. ↑ "Department of Economic Planning and Development - Population". www.depd.gov.bn. Archived from the original on 20 March 2017. Retrieved 2017-12-12. {{cite web}}: More than one of |accessdate= and |access-date= specified (help)
  102. ↑ 102.0 102.1 2010 Human Rights Report: Brunei Darussalam. US Department of State
  103. ↑ Oppenheim, Maya (2019-05-05). "Brunei says it will not enforce death penalty for gay sex in dramatic U-turn". The Independent. Retrieved 2019-07-02.
  104. ↑ "Minister: Brunei unfairly hurt by unverified news on Christmas ban". 26 December 2015. Archived from the original on 29 December 2015. Retrieved 12 July 2020.
  105. ↑ 105.0 105.1 Christians celebrate X'mas in Brunei | The Brunei Times Archived 31 December 2015 at the Wayback Machine.
  106. ↑ "Brunei Institutes Asia's First Nationwide Shark Fin Ban". WildAid. Archived from the original on 15 October 2015. Retrieved 31 October 2015.
  107. ↑ Hii၊ Robert။ "Saving Pangolins From Extinction: Brunei"၊ Huffpost၊ 2015-10-03။ 
  108. ↑ "Brunei Darussalam – Programme and Management" (PDF). WHO Western Pacific Region. Retrieved 1 April 2012.
  109. ↑ Brunei Healthcare Info. "Brunei Healthcare". Archived from the original on 30 December 2011. Retrieved 23 December 2011.
  110. ↑ Bandar Seri Begawan (16 May 2008). "Subsidy on rice, sugar to stay". Brunei Times via Chinese Embassy. Retrieved 23 December 2011.
  111. ↑ 111.0 111.1 "Department of Agriculture, Brunei Darussalam". Archived from the original on 14 April 2012. Retrieved 1 April 2012.
  112. ↑ Brunei Statistical Year Book (PDF). Brunei Government. 2010. p. 5. Archived from the original (PDF) on 2012-03-07.
  113. ↑ "Brunei unemployment rate in 2014 at 6.9%"၊ 1 July 2015။ Archived from the original on 21 June 2016။ 
  114. ↑ "Sultanate Moves to reduce unemployment". BruDirect. 14 December 2011. Archived from the original on 6 January 2012. Retrieved 20 December 2011.
  115. ↑ Ubaidillah Masli, Goh De No and Faez Hani Brunei-Muapa (28 April 2009). "'Laila Rice' to Brunei's rescue". Bt.com.bn. Archived from the original on 16 January 2010. Retrieved 30 December 2009.
  116. ↑ Ubaidillah Masli, Deno Goh and Faez Hani Brunei-Muapa (4 August 2009). "HM inaugurates Laila harvest". Bt.com.bn. Archived from the original on 16 January 2010. Retrieved 30 December 2009.
  117. ↑ Hadi Dp Mahmud။ "Brunei pioneers national halal branding"၊ 1 August 2009။ 19 September 2011 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 2 August 2009။ 
  118. ↑ "Speedboat services to and from Temburong"၊ 3 September 2009။ 20 December 2011 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 6 January 2012။ 
  119. ↑ "Airport upgrade to start soon"။ 22 November 2013 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 3 September 2015။ 
  120. ↑ 120.0 120.1 "Brunei International Airport's new arrival hall"။ 22 November 2013 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 2 December 2013။ 
  121. ↑ Bates, Joe. "Brunei airport upgrade". Aviation Media. Archived from the original on 3 December 2013. Retrieved 22 November 2013. {{cite web}}: More than one of |archivedate= and |archive-date= specified (help); More than one of |archiveurl= and |archive-url= specified (help)
  122. ↑ Masli၊ Ubaidiallah။ "More opportunities at airport after upgrade works"။ 22 November 2013 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 3 December 2013။ 
  123. ↑ "2 Temburong Bridge contracts inked – The Brunei Times". Archived from the original on 1 February 2016. Retrieved 13 July 2020.
  124. ↑ Rabiatul၊ Kamit။ "Temburong bridge ready 2018"၊ 10 May 2013။ 10 July 2013 တွင် ပြန်စစ်ပြီး။ Archived from the original on 3 December 2013။ 
  125. ↑ Oxford Business Group 2013, p. 100
  126. ↑ Brunei Demographics Profile 2014. Brunei Government. 2015.
  127. ↑ Brunei Statistical Yearbook (PDF). p. 13. Archived from the original (PDF) on 2012-03-07.
  128. ↑ 2010 Brunei Statistical Yearbook (PDF). Brunei Government. 2010. p. 19. Archived from the original (PDF) on 2012-03-07.
  129. ↑ Expand Use of Malay Language Archived 8 February 2013 at the Wayback Machine.. rtbnews.rtb.gov.bn (18 October 2010)
  130. ↑ 130.0 130.1 P.W. Martin and G. Poedjosoedarmo (1996). An overview of the language situation in Brunei Darussalam. In P.W. Martin, C. Ozog & G. Poedjosoedarmo (Eds.), Language use & language change in Brunei Darussalam (pp. 1–23). Athens, Ohio: Ohio University Center for International Studies. p. 7.
  131. ↑ A. Clynes and D. Deterding (2011). "Standard Malay (Brunei)". Journal of the International Phonetic Association 41 (2): 259–68. doi:10.1017/S002510031100017X.  "မော်ကွန်းတင်ပြီးမိတ္တူ". Archived from the original on 15 October 2015. Retrieved 14 July 2020.
  132. ↑ Mouton De Gruyter (31 May 2011). Wei, Li: Applied Linguistics Review. 2011 2. Walter de Gruyter. pp. 100–. ISBN 978-3-11-023933-1. Retrieved 27 February 2013.
  133. ↑ Change in medium of instruction cause of poor Maths results | The Brunei Times Archived 5 November 2014 at the Wayback Machine.. Bt.com.bn (22 September 2010). Retrieved on 27 February 2013.
  134. ↑ A.C.K. Ozog (1996). The unplanned use of English: The case of Brunei Darussalam. In P.W. Martin, C. Ozog & G. Poedjosoedarmo (Eds.), Language use & language change in Brunei Darussalam (pp. 156–66). Athens, Ohio: Ohio University Center for International Studies.
  135. ↑ K. Dunseath (1996). Aspects of language maintenance and language shift among the Chinese community in Brunei. In P.W. Martin, C. Ozog & G. Poedjosoedarmo (Eds.), Language use & language change in Brunei Darussalam (pp. 280–301). Athens, Ohio: Ohio University Center for International Studies ISBN 0896801934.
  136. ↑ For a discussion of religious freedom, see Brunei. International Religious Freedom Report 2006, United States Department of State.
  137. ↑ Language and Culture. jpm.gov.bn (28 May 2009)
  138. ↑ Brunei Tourism Website (Government appointed). tourismbrunei.com
  139. ↑ "Freedom of the Press – Brunei (2006)". Freedomhouse.org. Archived from the original on 11 May 2008. Retrieved 30 December 2009.
  140. ↑ "Brunei Times Website". Archived from the original on 13 December 2011. Retrieved 15 December 2011.
  141. ↑ UBD Radio Website. "UBD Radio". Retrieved 23 December 2011.

ပြင်ပ လင့်ခ်တိ

[edit | edit source]

Retrieved from "https://incubator.wikimedia.org/w/index.php?title=Wp/rki/ဘရူနိုင်းနိုင်ငံ&oldid=6057801"