Wp/prg/Leītawa
| Leītawas Republīki | ||
|---|---|---|
| Lietuvos Respublika | ||
|
| |
| Leītawas zentlin | ||
| Himns: Tautiška giesmė Prūs. Naciōnalā grīma | ||
| ||
| Ōficiala bilā: | leītawiskan | |
| Kittas billas: | pōliskan, mackāliskan, zeimāitiskan | |
| Galwasmēstan: | Wilni | |
| Ukamāisesas mēstan: | Wilni | |
| Guwernemēntjas tīps: | Unitariska pusiprezidēntiska republīki | |
| Prezidēnti: | Gitans Nausēda | |
| Premierministeris: | Ingrida Šimonīte | |
| Plattisku: | 65 300 km² | |
| Buwīntajai: | 2 979 000 | |
| Waluta: | {{{waluta}}} | |
Leītawa, ōficialai Leītawas Republīki (leīt. Lietuva, ōficialai: Lietuvos Respublika) - baltiska tautā en centrālai Eurōpan, pagār Baltiskan Jūrin. Leītawa arāikaui sen Lattawan en zeimammans, sen Krēiwan en pusideinadeinammans, sen Pōlin en pusideinammans be Mackālijan (Kunnegsgarbas Skrits) en pusideinawakarammans. Leītawas wakkariskas delīks ast Jātawa. En Leītawai gīwa zūrgi 3 miliōnai zmūnin, galwai leītawjai. Stwen dīgi gīwa pōlis, mackālis be zeimāitei - etniska gruppi. Leītawas galwasmīstan be ukamūisesan mīstan ast Wilni. Ōficiala Leītawas bilā ast Leītawiskan - ainā ezze gruppei stēisan deinabaltiskan billin.
Istōrija
[edit | edit source]Leītawiskai gintu pastāi peraīnintan ezze Mindaugu en 1230. Tāns bēi pirmas Leītawas kunnegs (ezze 1253). Pagūniska tautā bēi Miksiskas Urdenas kakīnsli. Šlāit stan, leītawjai dīwai mūisesina swajjans teritōrijans, erkareūjantei slāwiskans zemmins stesses Kiewas Russin.
En XIV mettasimtas wangan Leītawa bēi ainā ezze ukamūisesan Eurōpas wālstimans. Geopōlitiska situaciōni izwakēi tulakūlturiskan be tulabilliskan perōnin. En tāutai bēi spartā religiōnis tōleranci. Wītingija enimmi slāwiskan billin kāigi swajjan ōficialan billin, ikāi tenēi bēi ukadeznimais baltiskas pertīksnas. En 1385 Debfirsts Jagaīla pagaūwa uniōnin sen Pōlin. Tāns pastāi dīgi Pōlis kunnegs be enwedde kriksţāniskwan en Leītawan.
Pa dwāi ēntrewingins kareūsnans Debfirstas tītelin immi Jagaīlas brāti, Witāutas. Dīnka drāugidilāsnai sirzdau Pōlin be Leītawan, Urdenas karrin pastāi ebwarītan en Grunwaldas Ūlinsnai en 1410. Ši ūlinsna wangiskai kuslina Urdenan, kawīds bēi Leītawas galwas prēisiks. En Ūlinsnai delīkan immi zūrgi 50 tūsimtai zuldātai. Kaddan Jagaīla be Witāutas aulaūwa, nōbilai kwaitēi wangīntun uniōnin, adder trīnewingisku iz Mackālijas pāusan preispārtina Leītawan prei tālaisin drāugidilāsnan sen Pōlin.
En 1569 pastāi teikātan reāla uniōni sirzdau Leītawan be Pōlin. Leītawa aīnat turēi niperlānksnan en delli aspektamans. Tauwā uniōni dīlina plattun polōnizisnan - billas, tradiciōnis, pōlitikis be identitātis. Wītingijas tikrōmiskwas en XVI be XVII mettasimtan (pabilītan Ausaīna Pawīrpingisku) bēi wālstes krūsnas grunts. Sirzdau 1700 be 1720 40% stēisan buwīntajan aulaūwa epidēmijas be kareūsnan paggan. Pōliskai-Leītawiska uniōni pastāi padelītan sirzdau Āustrarīkin, Mackālijan be Prūsijan en trimmans padelīsnans (1772, 92 be 95).
Staddan debīks Leītawas delīks pastāi perlānku ezze Mackālijan, stesse paggan pagaūwa rusificisnā. En XIX mettasimtu pagaūwa dīgi naciōnalitātis gaiwinsnā. leītawjai izpretta, kāigi swarewīngi ast tenēisan bilā be kultūri. Ikāi Leītawiska pressi be perlazīnsna bēi drēuditan, aīnai tūls zmūnei mukinna si Leītawiskan.
Pa Pirman Swītas Kareūsnan Leītawa etgaūwa niperlānksnan ērgi 1940. Mīmelis regiōni pastāi preidātan prei wālstin en 1923, adder etīmtan ezze miksimans en 1939. Wilnis regiōns bēi pa pōliskan okupaciōnei ezze 1920. En 1940 Sōwetiska Uniōni erkareūwa Leītawan, be ši situaciōni wērau ērgi 1990. Sōwetiskan karrin atakijja Leītawan en 1991, adder enwangiskai akceptijja nawwan būsenin. Ezze 2004 Leītawa ast en Eurōpas Uniōnei.
Pōlitiki
[edit | edit source]Leītawas prezidēntis kadēnci wēraui pēnkei metāi. Šis subs prezidēnts mazzi būtwei etrīnktan dwaiwārst. Leītawiska parlamēnti ast pabilītan Seimas be turri ēn sin 141 parlamentārans. 71 ast etrīnktan pra rīnkawans en aīnaparlamentāramans skrittins, 70 en tūlaparlamentāramans sen proporciōnalin sistēman. Pārtija turri gaūtun mazzais 5% stēisan tārin, kāi enēilai en parlamēntin.
Leītawa ast padelītan en 10 skrittans (apsktritis), kawīdai ast padelītan en 60 "mūterins" (savivaldybė). Mūterei ast padelītan en 500 "pulkans" (seniūnija).
Demōgrafija
[edit | edit source]Enlaukīsnas pawaidinna, kāi leītawjai ast taūwu gintawan sen lattawins, adder dīgi sen estans be sōmins. En Leītawai 84% stēisan buwīntajan ast leītawjai, 6,6% ast pōlai, 5,5% ast mackālai be 1,4% ast krēiwjai. Stwen dīgi buwinna jūdis be cigānai, adder tenēisan gīrbis ni ast tīt debīkan.
En statistikimans ni gīrbaui di zemāitins, kwāi ast etniska gruppi taūwu Leītawamans. Tenēi bilāi zemāitiskai. Bilāi di, kāi en Leītawai gīwa zūrgi pussi miliōnan zemāitei.
Ukamūisesai mistāi: Wilni (542 tsm.), Kaunas (337 tsm.), Mīmeli (177 tsm.), Šiauliai (121 tsm.) be Panevėžys (109 tsm.)
Religiōnis: 79% katōlai, 5% ortodōksai, kitāi - zūrgi 2%.