Wp/ppl/Meshijkataketzalis
|
Ne Meshijkataketzalis (o Meshijka, wan tik Meshijka muilwia Nahuatl) se Metzalitaketzalis ipal Meshijku. Tik ne tunal pal ashan nemit anka se millon wan tajku Meshijkataketzat.
Ikman wan ashan
Ikman, kwak ajsiket ne Españolujmet ka Meshijku, ne Meshijka katka ne taketzalis ipal ne Imperioj ipal ne Astekat. Tipan, mukwepki ne taketzalis ipal ne Imperioj Español. Miak amat muijkwilujket tik Meshijka. Yaja ne taketzalis ne muishmati mas ipal muchi ne Mejmetzalitaketzalis ipal America wan nemit wey amat pal ikman ijtik ini taketzalis. Melka uni, kwak panuket sejse shiwit, España inak ka tea yawi kikwi ne Meshijkataketzalis wan inak ka mas yek ma mumachtikan muchi ne Castilla; ijkiuni, pejki puliwi ne Meshijka ken muchi ne uksejse taketzalis ipal ne Metzali. Nemit miak techan ijtik Meshijku kan ashan welit ne Meshijka. Tesu kenha ne Meshijka nujme, sujsul mupata tik sejse techan wan uksejse techan.
Ne Meshijkataketzalis wan ne Nawataketzalis ipal Kuskatan
Ne tajtaketzalis Nawat wan Meshijka mukakit achka kenhat. Su se weli ne se taketalis weli kimati chiupi tay inat su kikaki ne seuk. Melka ashan ume taketzalis, ikman panutuk yejemet sesan katka; Inat ka ijkiuni ika ne inoywan ne Pipilmet kisket tik Meshijku, weli ka ashan mil shiwit. yaja kwak inteuk pejtiwit muchayawat ne Astekat tik Meshijku. Achtu anka taketzat katka kenha, nemanha pejki mupata ne Nawat ipal Kuskatan (El Salvador) wan nusan mupatak ne Meshijka ipal Meshijku, wan kiane ashan chiupichin tekenhat. Welit tikitat ka achtu sanse taketzalis katka ika itukay kenha tik ne ujume: Nawat tik Kuskatan, "Nawatl" (ne muijkwilua "Nahuatl") tik Meshijka.
Miak palabraj nakat kenha o achka kenha ken tik Nawat ipal Kuskatan. Nikan nemit sejse pal tikitat:
| Meshijka | Nawat ipal Kuskatan | Meshijka | Nawat ipal Kuskatan | Meshijka | Nawat ipal Kuskatan |
|---|---|---|---|---|---|
| ce (se) | se | tlacatl (tlakatl) | takat | niquiza (nikisa) | nikisa |
| ome | ume | cihuatl (siwatl) | siwat | nicpia (nikpia) | nikpia |
| yei | yey | conetl (konetl) | kunet | nonan | nunan |
| nahui (nawi) | nawi | cintli (sintli) | sinti | notoca (notoka) | nutukay |
Te muchi tajkwiluat kenha ne Meshijka. Nikan titamakatiwit ne pajpalabraj ken muijkwiluat tik ne Meshijka palikman, wan nusan titailwitiat ken nakaskiat su titajkwiluskiat ken ashan tikijkwiluat ne Nawataketzalis ipal Kuskatan, pal tiwelit kisenpepetat (pal tikmatit: inat "ce" kenha ken su muijkwiluskia "se", "nahui" ken su "nawi"...).
Tikitat ka tik ne pajpalabraj kan ne Nawat ipal Kuskatan kipia "u", ne Meshijka kipia "o" (ome "ume"). Kan ne Nawat kipia "t", seujseujti ne Meshijjka kipia "t" nusan (notoca "nutukay"), seujseujti kipia "tl" (tlacatl "takat"). Melka uni, ne Meshijka te taketzat kenha nujme, wan nusan weli mukaki "u" wan "t" tik ankakeski techan.
Melka ini pajpalabraj sujsul kenhat tik Meshijka wan tik ne Nawat ne titaketzat, tesu senpa kenhat, ken ashan tiawit tikitat:
| Meshijka | Nawat ipal Kuskatan | Meshijka | Nawat ipal Kuskatan | Meshijka | Nawat ipal Kuskatan |
|---|---|---|---|---|---|
| calli | kal (tesu "kali") | nantli | -nan (tesu "nanti") | oniquiz | nikiski |
| milli | mil (tesu "mili") | yactli | -yak (tesu "yakti") | oniyauh | niajki |
| tianquiztli | tiankis (tesu "-ti") | ninotlalia | nimutalia | tiquizah | tikisat |
| oquichtli | ukich (tesu "-ti") | ninocuepa | nimukwepa | ticpiah | tikpiat |
Nusan nemit sejse palabraj te kenhat, wan sejseuk ne melka muitat kenha te kenha tay ne kinekit inat.
Nikan nemi ne tiutajtanilis itukay Tuteku (tik Castilla ne Padrenuestro) patatuk tik Meshijka wan tik Nawat ipal Kuskatan. Te muchi kipatat kenha; yajika tiawit tikitat nawi tapatalis: ume tik ne Meshijkataketzalis (ne se ipal Guerrero wan ne seuk ipal Taneskan Kweshtan), wan ume tik ne Nawataketzalis ipal Kuskatan (Genaro Ramirez kipatak ne achtu, wan Alan King kichijki ne seuk):
| Guerrero | Taneskan Kweshtan | Nawat (GRV) | Nawat (ARK) |
|---|---|---|---|
| 9 ...ToTajtzin aquin tinemi ne ilhuicac, ma mitzyectenehua nochi tlacatl. |
...Toteco Totata tlen tiitztoc nepa elhuicac. Nochi tlacame ma quihueyichihuaca motoca. |
...Teku tupal tay nemi tik ne wilkal, santuj ma tukay. |
...Tuteku ka ikajku, ma inakan ka wey mutukay, |
| 10 Ma huajla on tonaltin ijcuac ticmandaros nochi tlacatl. Ipan in tlalticpactli |
Xihuala, xitlanahuatiqui nica. Ma quichihuaca mopaquilis nochi |
Ma wiki tay mupal ka tejemet. Shikchiwa, Tajtzin, tay tikneki, |
ma wiki mutatekimakalis, ma muchiwa mutaelewilis, |
| 11 Aman xtechmaca tlen ticuasquej on yejhuan mojmostla ica tipanotoquej. | Xitechmaca nopa tlacualistli tlen monequi mojmostla. | Shitechmaka an ne tutakwal ipal mujmusta. | shitechmaka tik ini tunal tutamal pal timutekipanuat; |
| 12 Niman xtechtlapojpolhuili totlajtlacolhuan ijcon quen tejhuamej tiquintlapojpolhuiyaj on yejhuan tlajtlamach xcuajli techchihuiliaj. |
Xitechtlapojpolhui totlajtlacolhua, queja tojuanti nojquiya tiquintlapojpolhuíaj tlen techixpanoj. |
Shikelkawa tay tikchiwat muwan, kiunij ken tejemet tikelkawat tay kichiwat tuwan, |
wan shitechtapupulwi tujajjaranaj ken tejemet nusan tikelkawat ká techwikiliat; |
| 13 Niman xtechpalehui para ma ca titlajtlacosquej, yej xtechejcuanilij nochi tlen xcuajli. |
Axaca xijcahuili ma techyoltilana ma titlajtlacolchihuase. Xitechmanahui tlen yajaya tlen ax cuali. |
wan te shitechajkawa tiwetzit tik tay tesu yek. | wan maka shikajkawa ma techejekukan, wan shitechmakishti itech tay te yek. |
Kwak ne Españolujmet ajsiket tik ne Shiktal kalwikaket Meshijkat inwan pal kinpalewiat; tik Castilla muilwiat katka Mexicanos. Inat ka kwak ne Mexicanos ajsiket Kuskatan wan kikakket ne Nawataketzat, kimatket ka yejemet Meshijkataketzat ne tesu taketzat yek, ika mupatatiwita ne intaketzalis. Inaket ne Mexicanos ka ne Nawataketzat ipal Kuskatan taketzat mexicano corrupto. Melka uni, welituyat munutzat ne Meshijkat (ne nusan muilwiat Astekat) wan ne Pipilmet. Uni panuk ikman, wan ashan muita ka ne tajtaketzalis mupatatiwit chiupiuk, melka achka kenhat kenhayuk.
Ne taketzalis pal ashan
Ashan nemit anka se millon wan tajku Meshijkataketzat. Muajsit tik miak tajtakutun ipal Meshijku, tik tejtechan tekenhat, wan mupatak ne taketzalis tik sejse techan, yajika ashan muchi te taketzat kenha. Sejse inat ka mukweptiwita tik tajtaketzalis tekenhat. Tiawit tikitat ken intukay:
- Tajku Meshijkataketzalis (nhn)
- Tajku Kweshtan (Kweshtan = Huasteca) (nch)
- Tajku Puebla (ncx)
- Kuatepek (naz)
- Durango (nln)
- Taneskan Kweshtan (nhe)
- Guerrero (ngu)
- Itepetal Puebla (azz)
- Washkalteka (nhq)
- Kushulijakak (Istmo) (nhk)
- Mekayapan wan Tatawikapan (Istmo) (nhx)
- Pachapan (Istmo) (nhp)
- Michwakan (ncl)
- Morelos (nhm)
- Ajkuik Washyakak (Washyakak = Oaxaca) (nhy)
- Ajkuik Puebla (ncj)
- Umetepek (nht)
- Awilisapan (= Orizaba) (nlv)
- Santa María la Alta (nhz)
- Tiltepet (nsu)
- Tatzinu-taneskan Puebla (npl)
- Chuntalpan (= Tabasco) (nhc)
- Temaskaltepek (nhv)
- Tetelsinku (nhg)
- Tamakasapan (nuz)
- Kweshtapan Kalakitunal (nhw)
- Sakatan, Awakatan wan Tepetzintan (nhi)
(Ne yey tajkwilka ipan ne intujtukay ne cojcodigoj ipal Ethnologue.) Tik ini tejtechan te kinutzat kenhat ne taketzalis: sejse kilwiat Nawat, sejse Nāhuatlahtōlli (kineki ina Nawataketzalis) o Mēxihcatlahtōlli (Meshijkataketzalis) wan nusan kipia uksejse itujtukay.