Wp/cnr/Duklja

Duklja 1090, by User-Hxseek

Duklja je najstarija država na području današnje Crne Gore i najstarija slovenska država na jugu Evrope. Pod dinastijom Vojislavljevića Duklja je postala kraljevina u XI stoljeću, ali je ubrzo potom ušla u unutrašnje obračune koji su rezultirali njenim osvajanjem od strane Nemanjića i vazalnim odnosom.

Kneževine

Izuzimajući primorsku Hrvatsku, Duklja se, možda, ranije od ostalih susjednih sklavinija razvila u Kneževinu na čelu sa svojim dinastima, po uzoru na vizantijsko i karolinško političko ustrojstvo. Pop Dukljanin u svom poznatom djelu Kraljevstvo Slovena, govori o župama koje pripadaju širem prostoru (Duklje, Travunije, Zahumlja, "Srbije"), odnosno o županima koji su im načelu, ali njegova tvrdnja nema nikakvo istorijsko utemeljenje. U svim pomenutim sklavinijama, osim u "Srbiji", bio je zaživio kneževski sistem. Duklja je imala visok stepen razvijenosti, o čemu piše i Konstantin Porfirogenit nabrajajući urbane centre, tj. gradove: Lješ, Skadar, Ulcinj, Bar, Kotor, Risan i Rose (Luštica). Njima pridodaje još tri neinditifikovana grada: Gradac (Gradec), Novigrad i Lontodoklu. O relaciji Duklje sa Vizantijom nema podataka do pred kraj polovine IX stoljeća. Nema sumnje da je Vizantija uspostavila ingerenciju nad primorskim gradovima i da su Lješ, Ulcinj i Bar bili kasteli Drača, središta Dračke teme.

Pop Dukljanin u svom djelu Kraljevstvo Slovena (Regnum Sclavorum) iz druge polovine XII stoljeća navodi mnogo legendarnih dukljanskih dinasta, počinjući sa Ostroilom koji je, navodno bio osvajač Dalmacije ("maritanes regiones") i potom došao u Duklju ("regiones Praevalitanam"), a odatle uputio sina Senulada da osvoji planinsko područje ("regiones transmontanas"). Dukljanski Svevladići se, međutim, ne mogu prihvatiti kao dukljanska dinastija koja je, navodno, pod svoju vlast držala "Travuniju" i "Zahumlje".

Krajem prošlog vijeka (1884) pronađen je olovni pečat na kojem je utsnut tekst grčkim pismom "Petar arhont Duklje", koji vjerovatno potiče iz doba vladavine cara Vasilija I (867—886). To je pouzdan dokaz postojanja Kneževine Duklje, koja je vjerovatno bila u vazalnom odnosu prema Vizantiji. Na reversu (naličju) pečata, koji se danas čuva u Berlinu, vidi se da se radi o slovenskom knezu s hrišćanskim imenom, ali to ne znači da je on prvi bio pokršten i nosio tu titulu.

Po onom što piše u Kraljevstvu Slovena Pop Dukljanin, Stefan Vojislav (koga on naziva Dobroslav) je bio sin Dragimirov; Dragimir je bio rođeni brat Petrislavov, a stric Vladimirov; Vladimir i Vojislav su bili braća od stričeva. Petrislavov i Dragimirov otac je bio Hvalimir koji je državu Dioklitiju ostavio starijem sinu Petrislavu, a osvojenu Travuniju dao na upravu mlađem Dragimiru. Kako Vladimir dukljanski nije imao đece, a Dragimira su ubili Kotorani, i Dioklitija i Travunija je data od vizantijskog cara Vasijlija II na upravu Dragimirovom sinu Vojislavu, jedinom živom potomku dioklitijske dinastije koji jeste bio vladar Travunije, ali je njegov otac iz Dioklitije postavljen da vlada Travunijom.

Makedonsko - vizantijski rat

Nakon što je 997. godine Vizantiji oteo Drač, car Samuilo je izbio na jugoistočne granice Duklje. Obzirom da u to vrijeme vizantijski car Vasilije II (976 - 1025) sklopio savez s hrvatskim knezom Držislavom, pretpostavlja se da je ponudio savezništvo Vladimiru dukljanskom. Makedonsko - vizantijski rat trajao je četiri godine (991 - 994). Glavna meta osvajanja makedonskog cara tokom tog ratra bio je Solun. Kad mu se to izjalovilo, krenuo je prema zapadu, osvojio Drač, i izbio na granice Duklje (997). Vladimir je uhvaćen na prijevaru, a Duklja pokorena. Ne uspjevši da osvoji Ulcinj, produžio je dalje na zapad, spalio Kotor i Dubrovnik i prodro do Zadra. Samuilo nije dugo Vladimira zadržao utamničenog, učinivši ga zetom, oženivši ka sa svojom kćerkom Kosarom. Po povratku u Duklju, Vladimir je zadržao nezavisan položaj u odnosu na Makedoniju, koja ga nije mogla uvući u rat protiv Vizantije. Zbog toga domamio ga je na prijevaru u Prespu i pogubio 1016. godine Samuilov sinovac Gavrilo Radomir. Preduzimljivošću njegove žene Kosare, posmrtni ostaci su mu preneseni iz Prespe u manastir Sv. Bogorodice, podignut u njegovom rezidencijalnom središtu u Krajini, na Skadarskom jezeru. U tom manastiru je, po Popu Dukljaninu, Vladimirova udovica, Kosara, provela ostatak života kao monahinja i bila sahranjena pored kneza. Pop Dukljanin je u svoje djelo (Kraljevstvo Slovena - Ljetopis Popa Dukljanina) ugradio posebno poglavlje o Vladimiru i Kosari, koje ima sve osobine legende.

Vojislav, rodonačelnik dukljanske dinastije Vojisavljevića

Slom makedonske države na loš način se odrazio na sklavinijske kneževine. Iako postoje pokušaji da se Duklja veže za "Srbiju", u to doba nije postojala tema "Srbija", te je Duklja bila direktno potčinjena vizantijskom caru, sa statusom vazalne države.

Stefan Vojislav

Duklja se, tek što je, poslije Vladimirove smrti, došao na vlast Stefan Vojislav (1018 - 1043), Vladimirov sinovac, našla u vrlo nepovoljnim okolnostima. Po Popu Dukljaninu veliko je nezadovoljstvo bilo među narodom ekonomskim prilikama, te Vojislavu nije bilo teško organizovati ustanak protiv Vizantije. Nakon skoro dvodecenijskog nagomilanog nezadovoljstva ustanak je izbio 1034/35. godine. Ustanak je ugušen, knez Vojislav zarobljen i kao talac odveden u Carigrad, odakle je uspio da pobjegne, vrati se u Duklju i ponovo podigne ustanak. Do novog sukoba Duklje sa Vizantijom dolazi 1037. i 1038. godine. Vizantijska vojska, stacionirana u Duklji, na čijem je čelu bio Teofil Erotikon, poražena je i morala je napustii Duklju. Nakon toga se desio događaj koji u velikoj mjeri uticao na dalji tok istorije. Natovarenu lađu sa deset centenarija zlata, koju je brat tadašnjeg vizantijskog cara Mihaila V, evnuh Jovan Orfantrof, uputio caru u Solun, zadesio je olujni brodolom i bacio u dukljanske vode. Zaplijenivši zlato, knez Vojislav je stvorio solidne materijalne mogućnost za rat sa Vizantijom. Ta zaplijena je i bila povod da Vizantija uputi značajne vojne snage pod komandom (evnuha) Georgija Provatasa. Do žestokog okršaj je došlo kod mjesta Vranja (Vurania) 1041. godine. Vizantijce su prvo dočekali Vojislavljevi sinovi sa odredima, a onda im se pridružio iz pravca Crmnice i sam Vojislav, presudivši u ishodu bitke. Vojska Provatasa je potučena do nogu, a on sam se jedva spasio bijegom.

Pobjeda Vojislava 1042/3.

Ugled Duklje je naglo porastao. Sa svojim odredima Vojislav je ugrožavao Rašku, Bosnu i Zahumlje. Novi vizantijski car, Konstantin IX Monomah (1042 - 1055), smatrajući Duklju opasnom po interese Vizantije, kako piše vizantijski hroničar Skilica, naređuje kapetanu Drača Mihailu (kojeg Pop Dukljanin naziva Kursulije), da sa vojnim snagama susjednih tema napadne i pokori Duklju. Po Skiličinom kazivanju, vizantijski car je pridobio zahumskog kneza, bosanskog bana i raškog župana. Knez Vojislav, ne samo da se uspješno odupro vizantijskoj vojsci i njenim satelitima iz okruženja, već ih je do nogu potukao, uvukavši ih u klance i gudure u kojima se nijesu snalazili. Skilica optužuje komadanta vizantijskih trupa, smtrajući ga taktički nedoraslog Vojislavu. Po Skilici, gubici Vizantijaca su oko 40.000 poginulih od ukupno 60.000, koliko su brojali zajedno Vizantijci i njihovi saveznici. Među poginulim su i sedam stratega. Ovaj poraz je naćerao Monomaha da sa Mihailom, Vojislavljevim sinom, potpiše primirje koje je donijelo Duklji nezavisnost. Poželjevši Duklju za prijatelja, car Monomah je njenom izaslaniku dodijelio visoku titulu protospatara. Velikom pobjedom nad vizantijskom vojskom Duklja je prva balkanska zemlja koja je vojno izborila nezavisnost od Vizantije. U izvještajima o presudnoj bici (1042/43) prvi put se pojavljuje ime Zeta, nakon čeka će se sve češće koristiti uporedo sa nazivom Duklja.

Vjeruje se, na osnovu posrednih podataka, da je knez Vojislav ubrzo nakon rata sa Vizantijom preminuo 1043. godine. Pop Dukljanin piše da je sahranjen u dvorskoj kapeli Sv. Andrije u Prapratni, staroj rezidenciji.

Duklja oko 1050. godine

Duklja u doba Mihaila

Poslije Vojislavljeve smrti upravljanje Dukljom je preuzela njegova udovica, kao regentkinja (1043 - 1046), podijelivši Duklju na nekoliko oblasti koje je dala na upravu svojim sinovima. To je dovelo do njihove surevnjivosti, koja se završila uspostavom vlasti kneza Mihaila nad čitavom Dukljom 1046. godine. Knez Mihailo je nastavio jačanje Duklje. Prisajedinio je Kotor u kojem je podigao drugi dvor, pored dvora u Prapratni u kojem su stolovali njegovi prethodnici, počev od Petrislava, sina Hvalimirovog. Nakon poraza zahumske, bosanske i raške vojske kao saveznika Vizantije u ratu 1042/43. pod vođstvom zahumskog kneza Ljutovida, knez Mihailo zauzima Zahumlje i ono ostaje u sastavu Duklje stotinjak godina (do 1126). Istovremeno, Mihailo je pokorio i Rašku, ali je nije prisajedinio, već je upravu nad njom povjerio sinu iz drugog braka, Petrislavu. Želeći da održi prijateljske odnose sa Vizantijom, što bi omogućilo ostvarenje planova prema okolnim zemljama, Vojislav se oženio u drugom braku sa rođakom cara Konstantina IX Monomaha (najvjerovatnije sestričnom), što mu je donijelo titulu protospatara.

Mihailo Vojisavljević, kralj Duklje/Zete - portret u Crkvi Svetog Mihajla u Stonu

Tokom posljednje decenije Mihailove vladavine dolazi do pogoršavanja odnosa sa Vizantijom. Godine 1071. sa istoka nadiru Turci - Seldžuci, pod vođstvom sultana Alp-Arslana i odnose veliku pobjedu nad Vizantijom kod Mancikerta. Istovremeno Normani osvajaju teritorije Vizantije u južnoj Italiji. Slabljenje Vizantije imalo je posljedicu ustanke na Balkanu, počev sa ustankom makednskih Slovena 1072. godine, pod Đorđem Vojtehom. Na njihov zahtjev za pomoć, Mihailo im šalje 300 ratnika, što je veoma podiglo ugled Duklje kod njih, da su čak Konstantina Bodina, Mihailovog sina, u Prizrenu proglasili za cara. Nesloga i rivalske borbe dovele su do sloma ustanka 1075. godine, a, tokom jedne bitke na Kosovu, Bodin biva zarobljen i odveden u Antiohiju. Tek nakon svrgavanja cara Mihaila VII Duke (1071 - 1078), knez Mihailo uspjeva da izbavi Bodina iz vizantijskog ropstva.

Kraljevina Duklja

Knez Mihailo je uputio pismo papi Grguru VII (1073 - 1085), poznatom reformatoru, koji su u to vrijeme borio za pravo Papske stolice da potvrđuje svjetovne vladare, a u tom trenutku imao legitimitet za to, sa zahtjevom da njemu , pored zahtjeva da se Barska episkopiji prizna rang arhiepiskopije, pošalje zastavu kao znak priznanja kraljevskog dostojanstva, što bi njega obavezalo da prizna Papu kao svog vrhovnog suverena. Odgovor Pape uslijedio je u januaru 1077. godine, kojim je Mihailo oslovljen kao "slovenski kralj" (Rex Sclavorum"). Slanje zastave je samo to potvrdilo. O uzdizanju Duklje/Zete na stepen kraljevine svjedoči ktitorski portret u crkvi Sv. Mihailo u Stonu, na kojem je dukljanski vladar prikazan s kraljevskom krunom na glavi (tip karolinške krune s uvobranima).

Možda 1081. ili 1082, ali sigurno prije 1085. godine, umro je kralj Mihailo. To potvrđuje činjenica da Bodin sam upravljao Dukljom/Zetom kad je osvojio Drač 1085. godine.

Konstantin Bodin

Konstantin Bodin

Za vrijeme Bodinove vladavine (1081 – 1099) Duklja je dosegla vrhunac političke prevlasti i znatno proširila granice i zone neposrednog političkog uticaja. Pošto je sredio unutrašnje prilike u zemlji Bodin je 1083. i 1084. godine preduzeo pohode na Rašku i Bosnu i pripojio ih. U Raškoj je postavio dva župana sa svoga dvora – Vukana i Marka, rođenu braću, a u Bosni sebi odanog čovjeka – kneza Stefana. U borbi protiv Vizantijaca 1085. osvojio je čitavu Dračku oblast i grad Drač. Jačanje Duklje i Bodina nije moglo proći bez odgovora Vizantije: duka Drača, Jovan Duka, poslije žestokih sukoba oko 1090. godine uspio da porazi i zarobi Bodina. Bodin se ubrzo našao na slobodi, potpisavši mir sa Vizantijom kojim je predviđeno da vrati sve gradove koje je osvojio sa prostora dračkog temata. Krajen XI stoljeća ponovo su izbili sukobi u Duklji između Bodina i sinova njegovog brata Branislava: Predihne, Petrislava, Gradihne, Tvrdislava, Dragila, Dragihna i Grubeše. Bodin je zarobio Branislava i bacio ga u tamnicu u Skadru, a njegovi sinovi su pobjegli u Dubrovnik. Bodin je napao Dubrovnik uz pomoć njegovog bosanskog namjesnika Stevana. Dukljanska vojska je opsjedala Dubrovnik i 1104. uspjela da ga zauzme. Poslije toga Bodin je proćerao rođake, koji su otišli brodom u Carigrad, a Dubrovčanima je ostavio utvrđenje koje im je dao na upravu. Četiri godine kasnije on je u povelji dubrovačkim benediktancima darovao crkvu Sv. Martin na Lokrumu. Početkom XII vijeka Bodin je sišao sa istorijske pozornice. Njegovi potomci veoma su slabo poznati. Zavađeni međusobno i obuzeti borbama za vlast, oni su iscrpljivali snage dukljanske države.

Nakon 26 godina i pet mjeseci vladavine Bodin je u Skadru okončao svoj životni put. Datum njegove smrti određuje se na osnovu podatka da je krunisan za bugarskog cara septembra/oktobra 1072.godine i vremena njegove vladavine, kao poznatog podatka. Tako je moguće ustvrditi da je Bodin preminuo februara/marta 1099. godine. Sahranjen je u manastiru Sv. Sergija i Vakha, koji je grobno mesto više dukljanskih kraljeva.

Duklja/Zeta u vrijeme Bodina

Dukljanska crkva

Poslije 997. godine dukljanska crkva je bila pod jurisdikcijom Samuilove Ohridske arhiepiskopije. U vrijeme ofanzive Vasilija II protiv Makedonije i ponovnog osvajanja Drača (1005) i vazalnog odnosa Duklje prema Vizantiji, Crkva u Duklji je morala priznati nadređenost Dračke arhiepiskopije. Međutim, nakon 1018. godine episkopije u Duklji, Skadru, Drivastu, Pilotu i Baru ne pominju se više kao sufragani Dračke arhiepiskopije, već se okreću Splitskoj (Salonitanskoj) nadbiskupiji. Kako piše Tomo Arhiđakon, od 1045. godine dukljanski episkopi odlaze na sabore u Split. Tu vezu sa Splitskom nadbiskupijom ometala je Dubrovačka biskupija kojoj je bio priznat rang nadbiskupije sa pravom na episkopije u Kotoru, Baru, Ulcinju i Svaču. To rivalstvo između Splitske i Dubrovačke nadbiskupije omelo je davanja arhipiskopskog statusa dukljanskoj crkvi od strane pape Lava IX (1049 - 1051). Bez obzira što se de jure to nije desilo eklizijastička organizacija na području Duklje faktički je samostalno djelovala pod nazivom Dukljanska i Barska crkva.

Mihailo Vojisavljević je tražio pismom od pape Grgura VII (1073 - 1085) da Barsku episkopiju uzdigne na rang arhiepiskopije, međuti, zbog uticaja Dubrovnika, Papa šalje svog legata Petra da utvrdi valjanost zahtjeva svih stranak. U svom izvještaju Petar je stao na stranu Dubrovačke nadbiskupije.

Bodin je kao i njegov otac bio suočen s crkvenim problemom i on se založio za samostalnost Crkve u Duklji. Situacija u kojoj se našla Papska kurija išla mu je na ruku. Bodin je iskoristio konflikt između pape Viktora III (1086 - 1087), odnosno njegovog nasljednika Urbana II (1087 - 1089) i antipape Klimenta III Viberta (1080 - 1100) oko apostolskog trona. Vibert je u početku bio nadmoćniji od svojih protivnika, što je iskoristio barski episkop Petar, koji mu je otišao u Rim na poklonjenje (1088), uručujući mu Bodinov zahtjev za uzdizanje Barske episkopije na rang nadbiskupije. To zahtjevu je udovoljeno kada je sljedeće, 1089. godine, đakon Papske kancelarije u crkvi Sv. Petar u Rimu, napisao bulu po kojoj je barski episkop Petar posvećen za nadbiskupa i dobio palij (arhijerejski ogrtač). Pomenutom bulom Barskoj nadbiskupiji pribrojene su episkopije: Dukljanska (Barska), Kotorska, Ulcinjska, Svačka, Skadarska, Drivaška, Pulatska (Pilotska), Raška, Bosanska i Travunska, sa svim manastirima - latinskim i grčkim.

Na kraju svog postojanja, za vrijeme vladanja kneza Radoslava (1149), Duklja nije mogla da odbrani svoje pravo na nadbiskupiju iz razloga što je tada dio njenih teritorija (Zahumlje i Travuniju) držao raški župan Desa, koji je stao na stranu Dubrovačke nadbiskupije. Barski episkop Grgur obratio se splitskom (salonitanskom) nadbiskupu Rajneriju, svom zemljaku. Smrću Manojla I Komnina, Rajnerija zbog istočne orjentacije ubijaju, a i sam Grgur bježi ispred Stefana Nemanje u Zadar. Tako je sljedećih deset godina dukljanska crkva potpala pod jurisdikciju Dubrovačke nadbiskupije. Nemanjin sin Vukan, došavši na položaj namjesnika u Zeti, vraća ingerencije Barskoj nadbiskupiji.

Duklja poslije Bodina

Rasulo u Duklji/Zeti Pop Dukljanin objašnjava isključivo dinastičkim borbama. Na vlast, poslije Bodinove smrti, pokušao je da se učvrsti njegov sin Mihailo. Opoziciona vlastela, ili narod po Popu Dukljaninu, zbog nagomilane mržnje prema Bodinovoj udovici Jakvinti, ustoličila je na vlasti Bodinovog polubrata Dobrosava, po majci polu - Grka. Faktički nije ni uspio da preuzme vlast, a već su se protiv njega urotili sinovi i braća ubijenog kneza Branislava, provizantijski orjentisani i koji su se svojevremeno iz Dubrovnika sklonili kod cara Aleksija I Komnina u Carigrad. Po nalogu cara su i prešli u Drač, odkale su, uz pomoć Vizantijaca, napali Dobrosava, nanijevši mu poraz u bici na Morači. Kralj je zarobljen i odveden u zarobljeništvo u Rašku, a na vlast je, uz pomoć raškog župana Vukana, doveden drugi Bodinov brat Kočopar (1101 - 1102). Ali ni on nije se dugo zadržao na čelu države. Pošto je pokušao da se osamostali, župan Vukan, uz pomoć pristalica u Duklji/Zeti, primorao ga je da napusti prijesto, skloni se u Bosnu, zatim u Zahumlje, đe je i umro. Raška struja dovodi na prijesto Vladimira (1102 - 1114), unuka kralja Mihaila, odnosno Bodinovog sinovca, koji je uz to bio i

Vukan, raški župan kojeg je postavio kralj Bodin 1084.

zet raškog župana Vukana. Antiraška i antivizantijska struja u Duklji/Zeti, na čelu sa Jakvintom i njenim sinom Đorđijem, uspjeva da se trajno riješi Dobroslava, koji je izvučen iz tamnice, uškopljen i kao monah poslat u manastir Sv. Sergija i Vakha na Bojani, đe je i okončao.

Đorđije

Vlast preuzima Đorđije (1114 - 1118). Đorđijevim preuzimanjem vlasti ponovo se umiješala Vizantija, pa Jovan Komnin, sin cara Aleksija i namjesnik u Draču napada Duklju/Zetu. Jovan Komnin odlazi da peuzme vizantijski prijesto (1118 . 1043), a rukovođenje vojskom prepušta Grubješi, ranije zatočenom Bodinovom bratu koji nije uspjeo sa ostalim Branislavljevićima da se skloni u Carigrad i kojeg je Jovan Komnin oslobodio iz zauzetog Skadra. Kralj Đorđije se sklanja u Rašku koja je u međuvremenu bila u neprijateljstvu sa Vizantijom i Grubješa preuzima vlast (1118 - 1125).

U međuvremenu Ugarska postaje značaja faktor i suparnik Vizantiji, ona 1102. godine zaposjeda Hrvatsku sa primorskim gradovima, a do kraja 30-tih zauzima Bosnu. Kao saveznik Mađara u ratu protiv Vizantije, učestvovao je raški župan, kojeg Pop Dukljanin zove Uroš I i nasljednikom Vukana. Vizantijski car Jovan II vrši poharu Raške kao osvetu i odvodi dobar dio življa u maloazijsku Nikomediju. Raški župan Uroš I, uz momoć Mađara, napada Grubješine snage i razbija ih kod Bara, nakon čega se Grubješi potpuno gubi trag. Ponovo na prijesto dolazi Đorđije (1125 - 1131). U međuvremenu raški župan Uroš I biva utamničen u unutrašnjim trvenjima, Đorđije mu priskače u pomoć i on se vraća na vlaast.

Grubješa

Radi zaštite prijestola Đorđije zatvara Mihaila, sina kralja Vladimira, i Dragila, Grubešina brata, dok je Gradihna sa sinovima Površem, Grubišom, Nojemenom i Sirakom uspjeo da se skloni kod vizantijskog namjesnika Pirogeorgija u Draču, odakle su zajedno poveli vojnu ekspediciju protiv Đorđija. Vizantijska vojska je ušla u Zetu/Duklju i prodrla do Bara i Vranja (Vurania) u Zetskom polju. Gubeći rat, Đorđoije naređuje da se pogube zatočeni Dragilo i Mihailo. Na kraju, Gradihna zarobljava Đorđija, šalje ga zatočenog u Carigrad i preuzima prijesto (1131 - 1141). ne zna se mnogo o njegovoj vladavini, sem da je bio pravdoljubiv i da je imao mnogo neprijatelja. Sahranjen je u manastiru Sv. Sergija i Vlkha na Bojani, po Popu Dukljaninu.

Radoslav

Posljednji izdanak loze Vojisavljevića bio je Radoslav, sin Gradihnin, koji se tituliše knezom, ne kraljem. Došao je na vlast kao eksponent vizantijskog cara Manojla I Komnina (1143 - 1180).