Tunisia (òrere Republic of Tunisia me usem Uket-chieen̄, mè ire الجمهورية التونسية (al-Jumhūrīyah at-Tūnisīyah) me usem Arabu, mè ire République tunisienne me usem Frenchi) ìre ido òkup me Afirika agan̄ Inyọn̄. Ọmọ ofo agan̄ inyọn̄ ichit me etete ebi kè ido ìkup me Afirika. Ìkup me agan̄ Mahgreb. Ido ìkukup ikana ọmọ ìre Aljeria me agan̄ ichep-ura, Libia me agan̄ osiki mbum-ura, sà Okwaan̄ ile Mediterenia okana ọmọ me agan̄ inyọn̄ mè mbum-ura. Okike ijọn̄ îbenbe ìre 163,610 km²; otu-ifuk ene ìluluk me emen ìre akọp mè efie ge. Agan̄ mbum-ura me lek Ogoon̄ Atilas ìkup me emen ido yi; agan̄ inyọn̄ me lek Èwê Sayara ìkup si me emen kan̄. Isan̄a me echa, agan̄ ilile me lek ijọn̄ òsik me ido ya ìre ijọn̄ òbokọt inin̄ lek inu ijaan̄ mè ire esa iwop uko. Ama-ibot kan̄ mè ama òmimin ichit me emen kan̄ ìre Tunis, eyi òkeke me agan̄ atasuk agan̄ inyọn̄ mbum-ura. Erieen̄ ido yi ìnan̄a me lek erieen̄ ama-ibot yi.

Okwa-ido

Me ukot ikaan̄, ebi Bebà [the Berbers] ekiluk me lek ijọn̄ ya. Ebi Fonisia [Phoenicians] ebene ikọp uran̄ inu ere ya me emen senturi 12 SK mè ichili owuwa ere-nluk. Me etete otutuuk ere-nluk cha ema echilibe, Katèeji [Cathage] ore eyi òsisibi isi ichit, mè iyaka ikaan̄ unye ichit me emen òso senturi 7 SK. Katèeji yi ìre ere òsisibi isi me mbubek mè ikitọ lek ibonye lek igak Ripọbilik Rom me agan̄ akọn̄. Ebi Rom mînitim ikpan̄ Katèeji me emen acha 146 SK, mè iniluk ibia me Tunisia efit acha jeeta mè isa erumfaka Kiristien inu me lek ijọn̄ ya. Mgbọ ema enan̄abe isibi itele ido ya, mîtele esese inu echi ebi ene ekisabe ikeek emen mgbọ mkpulu-usun̄ ya; ge me lek cha ìre ere ikpọ-ifit eyi El Jem [amphitheatre of El Jem]. Ebi musilim mîbene me acha 647 isalek owuwa mgbọ iweek ibọbọkọ lek ijọn̄ ya mege inire acha 697 ema etimbe ikpan̄ ebi ido ya mè isa erumfaka Isilam mè orọmijọn̄ ebi Arabu initap me ido ya. Ijọn̄ Ubọọn̄ Otoman [Ottoman Empire] mînibọkọ ido ya ikikpulu me acha 1574 mè ikpulu otuuk kè efit acha ita, mege inire mgbọ ebi Furans ebọkọbe ido ya ikikpulu me emen acha 1881. Tunisia ìnikaan̄ lek me acha 1957 sa me isak-oniin̄ kè Habib Bourguiba, ogwu òtutumu isibi me acha ya ibe ke ido ya îkaan̄ lek, ke ìkayaka ìkup me irak mkpulu-usun̄ ofifi. Mè cherekeyi, Tunisia ore ido òsisip ichit me Afirika agan̄ Inyọn̄. Orọmijọn̄ kan̄ si ìlibi itat melek echi esese ido mè otoko ìnunu iniluk me lek ijọn̄ ya efit efit acha òraraka.

Tunisia ìre <unitary semi-presidential representative democratic republic>. Ọmọ gaalek ore ido me Afirika agan̄ Inyọn̄ eyi Freedom House etumube ibe ke ebi ìluk me emen mîkaan̄ utelelek ugwem [classified as free]. Ọmọ gaalek si ore ido ekisabe <democracy> ikpulu òjot òjot me Linyọn̄ agan̄ Arabu sa me Democracy Index eyi ebi Economist Intelligence Unit. Ọmọ ore ge me lek ido inen mè inen ìkup me inyọn̄ me ebi ene ibebene igwuun̄ [Human Development Index]; mè ire si ge me lek ebi kè ido me Afirika echi ikpoko òkinin̄ igọọk ene ge ge ìluk me emen, owabe ichit me kọntinenti ya [highest per capita income].

Tunisia îtat isi mèlek ebi kè ofifi ido me linyọn̄. Ọmọ ìre ge me lek ido ìkup me Ogbo Mgbambọp Ido, Ogbo Ido Ìkitumu Furenchi, Ntitiin̄ Arabu [Arab League], Ogbo Mgbaan̄-nrọ Isilam, Ntitiin̄ Afirika, Non-Aligned Movement, International Criminal Court, Group of 77 mè owuwa ofifi ntitiin̄. Me agan̄ ugwem-mbubek mè ifit-mkpulu, ọmọ îgbaan̄ inu ikirọ mèlek ebi kè ido ìkup me Yurop <particularly> Furans mè Itali ìkukup igbet ọmọ. Tunisia si îkaan̄ mgbaan̄-nchieek melek Ntitiin̄ Yurop, mè inene ire irek "major non-NATO ally" mèlek ebi Yu-es.

Usem ekitumu me ido ya ìre usem Arabu eyi Tunisia, Bebà mè Furenchi. Usem kecha ke ekisa irọ inu me mkpulu ido, mè mbubek mè agan̄ isi-ikpa. Mîkitumu usem Ebeke si. Otu-ifuk ebi ìluk me ido ya ìre 11,708,370. Otoko ìkup me ido ya ìre Ebi Bebà ìkirọ orọmijọn̄ ebi Arabu [Arab-Bebers] (98%), Ebi Ju (1%), ebilọ (1%). Erumfaka ido ya ìre eyi Isilam. Ikpoko ema ekinyambe ìre dinà eyi Tunisia [dinar] (òrere TND me mgbidim). Ema ekikọp ujijọn̄ kiban̄ me agan̄ ulom. Iman̄ ibot-ǹgwen kiban̄ ìre +216, sà iman̄ olik-etip kiban̄ ore .tn.

Mfufuk Erieen̄[edit | edit source]

Ikọ yi Tunisia ìnan̄a me lek Tunis, òrere ama-ile enamabe ibene igwuun̄, mè ire si ama-ibot ido Tunisia eyi ukot keyi. Ubọk ekisa ige erieen̄ ya mè chereyi mèlek ikọ-isi [suffix] kan̄ -ia ònan̄a me Latin, ìnan̄a me lek ikọ yi Tunisie me Furenchi; eyi Furenchi yi ìnan̄a me lek ⵜⵏⵙ me usem Bebà, òrere tns me inwenwene ige; ìsibi "ibeben isun̄" mè ìre "mgba-ngwele." Usini ene ekibe ke erieen̄ ya îgbaan̄ me lek uman-awaji ebi Punt, eyi ekigwen Tanith (mèlek si, Tunit), mè igbaan̄ si me lek ama ekigwen Tunes (Tynes, me Ebeke) òkup me ukot ikaan̄.

Usini usem me Yurop mîmọnọ erieen̄ eyi usem Furenchi ya, Tunisie, mè inwene inu me lek sọnja, mè itap me usem kiban̄ kire esese erieen̄ mêkisabe igwen ido ya. Ire, usini usem emọnọ erieen̄ ya ike îkupbe me usem Bebà itap me usem kiban̄. Ebi Rọṣia ekigwen ido yi Туни́с (Tunís) sà ebi Sipen ekigwen ọmọ Túnez. Me ikeya, erieen̄ ema esabe igwen ido ya ke esa igwen ama-ibot kan̄ si; ikọ etumube igọọk ke ebesa iriọọn̄ eyi ektumu ikọ ifolek.

Nrọnnye[edit source]