Togo ìre ido me Afirika agan̄ Ichep-ura. Ido ìkukup ikana ọmọ okokop ìre Ganà me agan̄ ichepura, Bènè me agan̄ mbumura mè Bukina Faso me agan̄ inyọn̄. Ido yi îwele me agan̄ osiki isi ichak me lek Irem-ile Ginì, ere ama-ibot kan̄, Lome, okupbe. Togo îwele ichit 57,000 km², eya orọ ido ya ore ido òsisip ichit me Afirika. Otu-ifuk ene ìluluk me emen ìre efie jeeta; ọmọ ore ido ògbagba ichit me linyọn̄, uwele kan̄ îsip igak 115 km.

Bene me senturi akọp mege si re senturi akọp mè gweregwen, esese otu-usem mînan̄a me ogbogbo ere inin̄ ido ya. Bene me senturi akọp mè gweregwen re senturi akọp mè jeeta, ido yi òkup igbaalek mun̄ ore ere òsisibi isi inyi ebi Yurop ekesa elep usun̄. Eya onyi Togo me ido òkup igbaalek kan̄ erieen̄ òrere atasuk usun̄. Me acha 1884 Jemeni mîchili ido eyi Togo eyi chereyi okupbe me emen; ema egwen agan̄ ya Togoland mgbọ Akọn̄ Linyon̄ eyi Adasi otabe mîyaka mkpulu Togo isa inyi Furans. Togo ìnikaan̄ lek me 1960.

Me acha 1967 Gnassingbè Eyadèma îsa ebi akọn̄ isi kpan̄ ogwu ibot mkpulu mè ikana ogwu ibot ido me mgbọ otu-ogbo ifit-mkpulu ge gaalek okupbe. Me acha 1993 Eyadèma igọọk itap erieen̄ me orirọ igogobo ebi ibot mkpulu. Me orirọ keya owuwa otu-ogbo ifit-mkpulu mîgọọk inin̄, ire, kperọ orirọ ya igọọk ike ikan otọbe; ọmọ osasa me ikeya ibọkọ irek mkpulu òso mgbọ ita. Me mgbọ mkpa kan̄, Eyadèma ore ogwu ibot ido òkpukpulu ifiin̄ ichit me mfufuk Afirika inyọn̄ mgbọ keyi. Eyadèma ikpulu ido me akọp acha ita mè jeeta. Me acha 2005, gwun̄ kan̄ Faure Gnassingbe iben irek mkpulu mè ikana ogwu ibot ido ya inire mgbọ keyi 2021.

Togo ire ido òkup me agan̄ ura okimalek inye, ìkup si me agan̄ osiki me lek Èwê Sayara. Ugwem mbubek ido ya ichubọk ibieen̄ me lek iwọp-uko mije isi-inyọn̄ [climate] kiban̄ înwọn me lek ititibi uko enenen. Usem mkpulu ido keyi ire Furench; ire, mîyaka ikaan̄ esese otu-usem ebi ene ekitumu; eyi òsibi isi ichit ìre usem Gbe.

Eru-mfaka òmimin ichit ire ebi ìchechieek me lek isi-ibọk mè Yọk kiban̄. Mîkaan̄ ebi Kiristien mè ebi Musilim si me ido ya. Togo ìre ge me lek ebi kè ido ìkup me emen (United Nations), Ntitiin̄ Afirika, (Organisation of Islamic Cooperation), (South Atlantic Peace and cooperation Zone), (Francophonie), Ntitiin̄ ugwem Mbubek eyi Ido ikup me Afirika agan̄ Ichep-ura(ECOWAS).

Nrọnnye[edit source]