Akwa Ibom ire ama-mkpulu me agan̄ osiki me ido Naijiria. Ama-mkpulu ìtatap ikana ọmọ ìre Kurọs Riva me agan̄ mbum-ura, Rivas mè Abia me agan̄ ichep-ura, mè Emen-awaji Atilantik me agan̄ osiki. Ama-mkpulu yi ibọkọ erieen̄ kan̄ inan̄a me lek Okwaan̄ Kwa Ibo òlilibi iraka me emen kan̄ mè iche ọmọ irek iba.<ref 4> Efieek Akwa Ibom isan̄a me lek Kurọs Riva me acha 1987. Ama ibot kan̄ ìre Uyo; ama-mkpulu ija 31 okup me emen kan̄.

Okike ijọn̄ kan̄ ìre 7,081 km². Me etete agan̄-mkpulu 36 ìkup me Naijiria, ọmọ ore òso 30 òmimin ichit me okike ijọn̄, mè ire òso 15 ene ewabe ichit me emen. Igọọk me orirọ ifuk-ene eyi acha 2016, otu-ifuk ebi ìluk me ido ya ìre efie 5.5<ref 5>. Okwaan̄ Imo olibi iraka me okike ijọn̄ kan̄ agan̄ mbum-ura, sà Okwaan̄ Kurọs olibi iraka me okike ijọn̄ kan̄ agan̄ ichep-ura, Okwaan̄ Kwa Ibo ocheche agan̄-mkpulu yi irek iba sabum înilibi isi inin̄ Okwaan̄ Bọ̀ni. Me agan̄ osiki mbum-ura agan̄-mkpulu ya ke Awak Aka Okolo Stubb [Stubb Creek Reserve] okup. Me ere ya, ogbogbo anam-oron [wildlife] eyi ugwem kiban̄ ekupbe me unan [endangered] ekup. Otu-ifuk anam chi òkigele ike mgbọ okije. Anam ìkup me ere ya ìre: asakwut, <putty-nosed> mkpinyọn̄, <red-capped managebey>, mè <sclater guenon> mèlek egbe ntọọk ntọọk, mè nriọk eyi Kamerun-Naijiria.<re6,7,8,9> Me emen okwaan̄, agan̄-mkpulu yi îkaan̄ esese esese ikpele irin̄ mè ebi kè utemun̄ mè odoogo kire odoogo ujọn̄ọ inwọm [bottle nose dolphin], odoogo ntọọk ntọọk [pantropical, spotted dolphine], utemun̄ ekpuk udun̄ [humpback dolphine], mè utemun̄ òkpan̄-inu [killer dolphine].

Mkpulu Ija

Mkpulu ija 31 okup me Agan̄-mkpulu Akwa Ibom. Ema ìre:

Abak
Eastern Obolo
Eket
Essien Udim
Esit Eket
Etim Ekpo
Etinan
Ibenọ
Ibesikpo Asutan
Ibiọnọ Ibom
Ikọt Ekpene
Ika
Ikọnọ
Ikọt Abasi
Ini
Itu
Mbo
Mkpat Eniin
Nsit Atai
Nsit Ibom
Nsit Ubium
Obot Akara
Onna
Oruk Anam
Ọkọbọ
Ọrọn
Udung Ukọ
Ukanafun
Uruan
Urue Ọfọn̄ Orukọ
Uyo

Usem

Usem ekitumu me agan̄ mkpulu yi ìre

Annaan̄
Ibenọ
Ibibio
Obolo
Ọrọn

Nrọnnye