Wp/qug/Francia

From Wikimedia Incubator
< Wp‎ | qug
Wp > qug > Francia
République française
Francia Francia
Wipala Kirara
Mamallaktapak rimay : Liberté, égalité, fraternité (Kishpikay, shinakay, wawkipurakay (¿?))
Mamallaktapak taki : La Marseillaise
 
Francia
Francia
 
Uma llakta Paris

Mamakamachiymanta shimi Ransiw shimi¹
Kamachiy Ripuplika
Pushakkuna
François Hollande
Jean-Marc Ayrault
Mamallakta pakariypak wata
Mashna allpata 675.417 km²
runakuna 66.007.374 (2009 watapi)[1]
(97 hab./km²)
 • PIB (2008)
 • PIB/runa
$ 2.146.283 millones (2008)
$ 41.511 (2007)
HDI (Runa kururay rikuchik)-(2010) 0,872[2] (14º)  – Ashta alli
Kullki Euro (€)
Pacha suyu
 • Ruphay mit'a
CET (UTC+1)5
CEST (UTC+2)5
Internet tuyru .fr
Karu rimay tuyru +33
Ankichik tuyru FAA-FZZ, HWA-HYZ, THA-THZ, TKA-TKZ, TMA-TMZ, TOA-TQZ, TVA-TXZ
ISO tuyru 250 / FRA / FR
Kaypi wankurishka: UE, OTAN, ONU, OSCE, BERD, OCDE, G-8, OIF, UL, COE.

Francia, icha Pransis Ripuplika (Frances shimipi : République Française) shuk Europa mamallaktami kan. Chay mamallaktapi 65 800 000 runakunaka kawsan (2011 watapi). Francia mamallaktapak uma llaktaka Paris llaktami kan.

Wiñay kawsay[edit | edit source]

Ñauwpak pachapi[edit | edit source]

Luis XIV, 1654-1715 watapi kapak pushak

Francia mamallaktapi ashtawan 20 000 watamanta runakunaka kawsanmi. Paykunaka machaykunapi sumak wiwakunata, runakunata suyuchirkan. Chay kipa, 1000 wata Cristumanta ñawpakman, Galos runakunaka Francia mamallaktapi kawsarka. Kashna, Rumanu hatun llaktamanta pushak Julio César Francia mamallaktata hapirka, 50 wata Kristumanta ñawpakman. Chay kipa, Romanoskunaka 400 watapi Franciamanta llukshirka, Francia mamallaktaka shuk mushuk inkata charirka, payka Clovis nishkami karka, Francia mamallaktata hapirka, shukllachirkapash. Clovis pachamanta, Luis XVI pachaman, inkakunaka Francia mamallaktapi kamachirka. Shinapash, 1789 watamanta, 1799 wataman, Franciamanta runakunaka hatun katarikunata rurarka : paykunaka kullkita, mikunata, hayñikunatapash munarkan. Chay katarikunaka Revolución francesa nishkami kan, runakunaka Luis XVI kapak pushak llukshishirka, shinallatakmi paykuna 1792 watapi shukniki Ripuplika rimarka.

1792 - kunan pacha[edit | edit source]

Kamachiykuna[edit | edit source]

Chay kipa, 1804 watapi shukniki ripuplikaka tukurirkami, Francia mamallaktaka ishkay emperadoreskunata charirka (Napoléon Bonaparte icha Napoléon shukniki, 1804-1815, shinallami Napoléon III, 1851-1870). Shimallatakmi 1815 watamanta 1848 watakaman kutin kapak pushakkunatapashmi (reyes) charirka. Francia mamallaktaka pichka Ripuplikakunata charirka :

  • 1792-1804 (shukniki Ripuplika)
  • 1848-1853 (ishkayniki Ripuplika)
  • 1870-1940 (kimsaniki Ripuplika)
  • 1946-1958 (chuskuniki Ripuplika)
  • 1958-.... (pichkaniki Ripuplika)

Makanakuykuna[edit | edit source]

Indochinapi shuk Francia mamallaktamanta awkak (1954 watapi)

Francia mamallaktapi tawka makanakuykunata makarka :

  • 1792 watapi- 1815 watakaman, Francia runakunaka tukuy shuk Europamanta mamallaktawan makanakurka, shukniki shuk mamallaktakunaka kutin Inkakunata Francia mamallaktapi churankapak munarka, chay kipa 1802 wataman, 1815 watamanta Napoléon Bonaparte (kipa Napoléon I) mamallakta hatunyachinkapak makakurka, Españamanta, Alemaniamanta, Italiamanta, shuk mamallaktakunamanta llaktakunata hapirka, shinapash 1815 watapi payka chay makanakuykunata chinkarka, Inlish runakunaka Napoléon pushakta shuk karu waytaman kacharka.
  • 1870 watapi, Alemaniamanta runakunaka Franciata makarka : payka Napoléon III pushakka hapirka. Chay makanakuymanta, Alemania mamallaktaka Alsace suyuta, Lorraine suyutapash hapirka, chay suyukunaka 1918 watamanta Alemaniapi karka.
  • 1914-1918 : shukniki kapak makanakuy, chay makanakuypi Francia mashi mamallaktakunawan (Inglaterra, Italia, Rusia, Shukllachishka America Suyukuna) shuk mamallaktakunata (Alemania, Austria, Turquía) makakurka. Chay makanakuy kipa, Alsace-Lorraine suyukunaka kutin Francia mamallaktapimi tiyarka.
  • 1939-1945 : ishkayniki kapak makanakuy, kutin Franciapa mashikunaka Inglaterra, Shukllachishka America Suyukuna, URSSpash karkami, paykunaka Alemania, Italia, Japónwan makanakurka. Alemania 1940 watapi tukuy Francia mamallaktata hapirka, shinapash 1944 watapi, Inglaterraka Shukllachishka America Suyukunatapash yanapakpika Francia kutin kishpichirka.
  • 1946-1954 : Indochina (icha Witnam) makanakuy : Witnam mamallaktaka Francia manta kishpichirka.
  • 1954-1962 : Argelia kishpichiypak makanakuy. Argeliaka Franciapak Coloniami karka, shinapash paykunaka kishpichinkapak sinchi makakurka. 1962, Argelia ñami kishpichirka.

Allpa, chirikunuk[edit | edit source]

Franciapak Europapi tiyak allpakunaka nima ashtawan kunuk, nima ashtawan chirimi kanchu, Franciaka ishkay mamakuchata charinmi, urayman Mediterraneo mamakuchaka tiyanmi, Intiyaykuyman Atlántico mamakuchaka tiyanmi, uray Francia ashtawan kunukmi kan, chinchay Francia ashtawan chirimi kan, Mediterraneo mamakuchapi tiyak suyukunaka ashtawan chakimi kan. Mediterraneo chawpipi Korsika islaka shuk Francia mamallaktapak suyumi kan. Chay allpakunapi ashtawan tarpushka yurakunaka Triku, Sara, Uwaskunapashmi kan.

Franciaka mana Europapi tiyak allpakunatapashmi charin, shina Guayana francesa (Awya Yalapi), Martinika, Wadalupi (Kariwi islakunapi), Saint-Pierre et Miquelon (Atlántico mamakuchapi), La Réunion (Índico mamakuchapi), Mushuk Kalidoniya (Pacífico mamakuchapi), shuk uchilla islakunapash. Chay islakunaka shikan shikan chirkunuykanami charin.

Franciapi wakin urkukunaka tiyanmi, Italia mamallaktaman Alpis urkukunami tiyan, España mamallaktaman Piriniyu urkukunami tiyan, Korsika islapi Korsika urkukunami tiyan, Franciapak chawpipi Chawpi urkukunaka tiyanmi, Intillukshiy Franciapi Jura urkukunaka, Vosges urkukunakapashmi tiyan. Francia mamallaktapak ashtawan hanak urkuka Yurak urkumi kan (Pransis shimipi : Mont Blanc), payka 4807m hanakmi kan (Alpes urkukunapi).

Paypak ashtawan hatun mayukunaka Rhône mayu (kay mayuka Suiza mamallaktamanta shamun), Seine mayu, Loire mayu, Garonne mayukapashmi kan. Franciaka Alemaniawan Rhein mayuta chawpin.

Markakuna llaktakunapash[edit | edit source]

Francia mamallaktapa yallik hatun llaktaka Paris llaktami kan. Shuk llaktakunaka Lyon, Marseille, Lille, Toulouse, Bordeaux, Rennespash shutikunami kan. Franciaka llaktaka Europapi 22 markakunata charinmi (régions nishkami), Mamakuchata yallishpa 5 markakunatami charin. Shinallatakmi, Franciaka Europapi 96 departamentoskunata charinmi (Départements nishkami), Mamakuchata yallishpa 5 departamentoskunata charinmi (Départements). Yapa 36.682 llaktakunata charinmi (2010 watapi).

Ashtawan yachakunkapak[edit | edit source]

Kaypipash rikupay[edit | edit source]

Hawa tinkikuna[edit | edit source]

Maymanta surkushka[edit | edit source]

  1. Bilan démographique 2009, INSEE
  2. Informe sobre Desarrollo Humano 2010 Edición del Vigésimo Aniversario, PNUD, 2010