Wp/kum/Таргъу шавхаллар

Таргъу шавхалланы – яни Россия тарихинде Тарковскийлер деген рус къайдалы князь фамилиясы булан белгили къумукъ гьукумдарларыны гербин (бийтухум белгисин) архивлерден хыйлы излеп, ахтарып тапмагъа тюшдю. Гьали ону булан биринчи гезикде къумукъ охувчуларыбызны да таныш этме сюемен. Амма гьалиденокъ билдирип де къояйым, тез арада басмадан мени "Шаухалы Тарковские. Кумыкская аристократия" деген ва къумукъ асылзаделени генеалогияларына багъышлангъан илму китабым чыкъма герек. Таргъу шавхалланы гербине байлавлу толу маълуматланы о китабдан уьйренме болажакъсыз. О китапда шавхалны герби биринчилей чыгъарыла.

Тарих

Россияда геральдикагъа байлавлу мекенли мердешлер Петр-пачаны девюрюнден тутуп юрюле. Ону буюругъу булан Россияда Геральдика коллегиясы да биринчилей къурулгъан. Пача Павел I буса, оьзюню гезигинде Россия геральдикасын бир ёрукъгъа гелтирген ва "Общий Гербовник дворянских родов Российской империи" деген китапны басмадан чыгъармакъ учун чаралар гёрген. Муна шо китапда Россияны эревюллю бийтухум тайпаларыны, аты айтылгъан асгербашчыларыны, дав майданларада игитлик гёрсетген генералларыны герблерин тапма бажарыла. Амма китапгъа гирмей къалгъанлары да ёкъ тюгюл. Олай гезиклер де, озокъда, оьз ахтарывларынгны оьтгерме борчлусан. Муна магъа да шолай бир борч тюшдю. Къумукъ бийлени герблери болгъанлыгъын тарихчибиз Девлет-Мурза Шейх-Али де оьзюню заманында (1848 йыл) "Кавказ" деген газетде чыкъгъан уллу тарихи-этнография очеркинде эсгерген.

Герб бийтухумларда наслудан наслугъа варислик этилип бериле болгъан ва тухумну о бийадат, бийнамус тазалыгъыны (акъ сюеклигигини) бир оьрбелгиси яни бий символу гьисаплана болгъан. Гербни оьзюню гьакъындагъы сёзге чыкъгъанча шулай бир маълуматланы уьстюнде токътама сюемен.

Тарихде белгили болгъаны йимик, 1849-нчу йылны декабрь айыны 21-нде Николай-I-ни указы булан ону къуллугъундагъы генерал-лейтенант Шавхал Тарковский Абу-Мусселим Хан Россия оьлчевюнде къабул этилинген князь даражасына гётериле. Шо указда айтылагъан гёре Шавхал Абу-Мусселим Хангъа "энниден сонг князь Тарковский деген ат тагъылажакъ ва ону бу даражасы ва бий титулу наслудан наслугъа туврадан-тувра бий авлетлени уллусуна берилежек".

1856-нчы йылны июнь айыны 29-нда "янгы белгиленген рус князына" яни Шавхал Абу-Мусселим Хангъа шо гьакъда Николай-пачаны грамотасы да тапшурулгъан.

Демек, пачаны шавхал Абу-Мусселим Хангъа байлавлу бу сыйлав чараларыны натижасында герб масъаласы, ону тасдыкъ этив масъаласы да арагъа чыкъгъаны англашыла.

Бу гербде инг башлап бизин тергевюбюзню тартагъан зат, озокъда, ону оьрдеги майданында суратлангъан "алтын юлдузлу гечеги кёк", ону тюбюндеги майданны тутгъан "эки башлы гюмюш тав" ва ачыкъ гёк тюслю не де денгиз, не де : шавхалларыбызны ва бютюн халкъыбызны асруларындан асруларына, наслуларындан наслуларына сююмлю макан-маскан болуп турагъан Къумукъ тюз. Булай айтагъанымны себеби де бар. Бырынгы къумукъланы ва оьзге тюрклени ренклеге байлавлу тарихи символикасында гёк булан яшыл тюслер (ренклер) айрылмай. Й. Къазакъ да, эсигиздедир, оьзюню "Чатакъ йырыны" бир сатырында "гёк" деген сёзню "яшыл" деген маънасында къоллагъан ва оьгюзлени айта туруп: "Гёзю гёре, гёкге авзун тийдирмей..." деп яза.

Гербни бирдагъы бир эсгермесе болмайгъан аслу белгилевючю де биз эсгерип гетген шавхалны символларын оьзюню тюбюне "чырмап" ("аявлап") алгъан рус пачаларыны "хачлы алтын-алмас тажыдыр". Бу да, шавхаллар, олар булан бирге оланы гьакимлигиндеги бютюн къумукъ оьзден халкъы да Россияны "ватандашлыгъын" къабул этгенлигини уллу символу экени англашыла.

Гьасиликалам, шавхалланы гербине байлавлу аслу маълуматлар муна шулай. Амма магъа Дагъыстан архивинде шавхал Абу-Мусселим Ханны герби булангъы мюгьюрюню (печатыны) суратын да тапма имкан болду. Бу мюгьюр Абу-Мусселим Хан 1849-нчу йыл пача администрациясына язгъан бир кагъызда сакълангъан. Демек, мюгьюр гербден алда болгъан. Ону биз 2001-нчи йылда басмадан чыкъгъан "Таргу-наме. Лексикон" деген китабыбызда биринчилей къоллагъанбыз. Мюгьюрню (печатны) герб булан тенглешдиргенде, булар аслунда бир-бирин такрарлайгъаны гёрюне. Амма башгъалыкълары да ёкъ тюгюл. Мюгьюрде не гюмюш тав, не де къалкъан тутгъан эренлени фигуралары суратланмагъан, амма гербли мюгьюрню орталыгъында Й. Къазакъ оьзюню Абу-Мусселимге, сонг да генерал Хасайбек Уцмиевге багъышлангъан шиъруларында эсгереген "гюмюш чатыр" ("акъ чатыр") суратлангъаны эс этиле. "Акъ чатырны" къумачында арап гьарплары булан этилген, тек гьали охулмайгъан гиччирек бир языв да бар. Бизин пикрубузгъа гёре, шо язывда Абу-Мусселим Ханны шавхаллыкъ, князлыкъ (россия) даражасы белгилене болмай ярай.

Мюгьюрде суратлангъан "гюмюш чатыр" ("акъ чатыр") ону есисини оьр даражасыны белгиси, символу экенин де мунда эсгерме герек. Неге тюгюл де, Абу-Мусселим Ханны ва бизин ата-бабаларыбызны тарихи мердешлерибизде ва бютюн тюрклерде "акъ чатыр" ("гюмюш чатыр") хакан (пача, падишагь) символу болуп геле. Бугъар байлавлу XVI-XVII асрулардагъы рус, европа ва османлы пачалыкъларыны документлеринде таргъу шавхалларыны гьукумдарлыкъ даражасы "царь", "король", "мелик" (пача), "падишагь" йимик титуллар булан белгиленегени де оьрдеги пикрубузну темеллешдире.

Макъаламны битдире туруп, магъа шавхалланы гербине байлавлу бу ишимде кемекчи болгъан москвалы М. В. Ремезовгъа ва гьар заманда да йимик пайдалы болгъан жан ювугъум, профессор А-З. Мусаевге юрек разилигимни билдирмей болмайман.