Wp/kum/Къырымтатар тил
Къырымтатар тил, яда: къырым тил — къырымтатарланы тили, Алтай тил аилесине гиреген тюрк тиллеге байлавлу. Языву латин ва кирил язывланы асасындадыр.
Демография
[edit | edit source]Алдынгы ШСЖБ территориясындагъы къырымтатарча сёйлейгенлени умуми санаву ёравлу кюйде 350 минг адам бола, олардан 250 минг адам Къырымда туралар. Булгъаристанда ва Романияда — 30 минге ювукъ. Тюркиядагъы къырымтатарча сёйлейгенлени умуми санаву гьакъында инанлы маълюмат ёкъ, амма 3 миллионгъа ювукъ деп санавланы ёрайлар.
Легьчелер
[edit | edit source]Къырымтатарланы уьч сюбетник гюпюнда гьар бирисини (татлар, ногъайлар ва ялыбойлулар) оьз легьчеси бар.
- Ялыбойлу (къыбла) легьчеси огъуз тиллерине байлавлу ва тюрк (Тюркия) тилге бек ювукъдыр. Бу легьче тиллени легьчелеге къарагъанда адабият тюркчеден аз башгъа. Ялыбойлу легьчесин дагъы да олай хасияты бар чы, онда хыйлы юнан ва бир неча алынгъын италиян сёзлер бар.
- Чёл (темиркъазыкъ, ногъай) легьчесинде ногъайлар сёйлейлер, о къыпчакъ тиллерине байлавлу болуп, къарачай-малкъар, ногъай ва къумукъ тиллеге ювукъ. Чёл легьчесинде Романиядагъы, Булгъаристандагъы къырымтатарлар ва Тюркиядагъы къырымтатарлардын кёбюсю сёйлейлер.
- Инг артыкъ яйылгъан орта бой (тат) легьчесинде Къырым тав ва тав алды районларындан чыгъагъанлар сёйлейлер. Бу шиве оьрде эсгерилген еки шивелени арасындадыр. Онда йъыпчакъ да, огъуз да хасиятлары бар. Гьалиги адаби къырымтатар тилни асасыдыр. Огъузлашывуна къарагъанда орта бой легьчеси куман тилни давамыдыр, бу тилде XIV юзйылда Къырымда сёйлей эдилер (Codex Cumanicus языв эсделиги язылгъан тилдир).
Этнолектлер
[edit | edit source]Ким бир алимлер Къырым Xанлыгъыны территориясында тизилген башгъа миллетлени тюрк тиллерин къырымтатар тилин этнолектлери деп гёрелер. Олар - къарайым тилин къырым легьчеси, къырымчакъ ва урум тиллери. Къарайым тилин къырым тюрю ва къырымчакъ тили адаби къырымтатар тилинден тек бир неча айтылыш xасиятлар булан ва ивритден алынгъан сёзлер булан айрыла. Орьде язылгъан этнолектлерге гёре урум тил къырымтатар тилинден артыкъ айры бола. Урум тилде кёп юнан тилден алынгъан ва къырымтатар тилде ёкъ болагъан айрыча сеслер бар. Къарайымлар, къырымчакълар ва урумлар оьз тиллери оьзтёрече деп айтгъанында туралар.
Тариx
[edit | edit source]Къырымтатарчаны уьч шивеси асас гьисапда Орта Юзйыллар давамында Къырымны тюрк тиллерде сёйлейген xалкъларын къыпчакъ wа огъуз легьчелери кюрчюде бичимленди. Къырымтатарчаны шивелени араларында уллу айрылыкъ болгъаны къырымтатар xалкъны этногенези четим болгъан булан англатыла (этногенезде бир кёп тюрк ва тюрк тюгюл xалкълар ортакъчылыкъ этдилер).
Къырымтатар тилни бузамангъы тариxы XIX юзйылдан сонг машгьур ярыкъландырывчу ва маарифатчы Исмаил Гаспралы (Гаспринский) чалышыву булан башланды. Къырым Орус Империясы тизимине гийиргенинден берли къырымтатар маданияты бир юзйыл тюшгюн гьалда эди. Гаспралы ону янгыдан яратылывуна ярдым этди. Аслусунда Гаспринский къырымтатар адаби тилни яратды. Шу тилни асасы ялыбойлу шивеси эди.
1928 йылда Къырымда оьтгерилген филологик конференсиясы орта бой шивеси асасында янгы адаби тил яратмагъа къарар чыгъарды, неге тюгюл бу шиве татлардан башгъа ногъайлагъа да, ялыбойлулагъа да англашыла.
Тасниф масалалары
[edit | edit source]Адатгъа гёре къырымтатар тилни къыпчакъ-куман гюпге гийирелер. Шо кюйде де шу гюпге къарачай-малкъар, къумукъ wа къарайым тиллер гирелер. Тек алдагъы этилген баянына гёре орта бой шивеси (адаби тилни кюрчюсю) къыпчакъ ва огъуз тиллени арасындагъыдыр, бу себепден олай тасниф ончакъы дурус тюгюль.
Языв ва фонетика
[edit | edit source]1928 йылгъа ерли къырымтатар тил арап язма булан, 1928-ден 1939-ге ерли латин ("янгы тюрк алифбасы" (ЯТА), Янгалиф болуп белгили), 1939 йылдан берли — кирил язма булан къолланылды. 1990 йыллардан берли 1997 йылгъы ерли Къырым Орь Шурасы къарар булан тасдыкъ этилген латин язмасына яваш-яваш гечив этиле эди. Бу язма 1930 йылларда къолланылгъан язмадан башгъа, ону аслу – Q булан Ñ къошум гьарфлар булан Тюркия тюркча язывудур. Гьалиги заманда кирил де, латин де язмалары къолланылалар. Шуну баян этмеге герек чи - интернетде кюрчю гьисапда латин языву ишлетиле, тек китаплар, журналлар ва тюрлю башгъа авадан гьалларда кирил язывда басыла.
Къырымтатар латин алифбасы
[edit | edit source]| A a | B b | C c | Ç ç | D d | E e | F f | G g |
| Ğ ğ | H h | I ı | İ i | J j | K k | L l | M m |
| N n | Ñ ñ | O o | Ö ö | P p | Q q | R r | S s |
| Ş ş | T t | U u | Ü ü | V v | Y y | Z z |
- Â â ишараты айры бир гьарф тюгюл, амма башлапда тургъан тутукъ авазны йымышатыв ишараты болуп къолланыла.
Айтылыш
[edit | edit source]| IPA | ||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| а | b | c | ç | d | e | f | g | ğ | h | ı | i | j | k | l | m | n | ñ | o | ö | p | q | r | s | ş | t | u | ü | v | y | z |
| [a] | [b] | [ʤ] | [ʧ] | [d] | [e] | [f] | [g] | [ɣ] | [x] | [ɯ] | [i], [ɪ] | [ʒ] | [k] | [l] | [m] | [n] | [ŋ] | [o] | [ø] | [p] | [q] | [r] | [s] | [ʃ] | [t] | [u] | [y] | [v], [w] | [j] | [z] |
Къырымтатар кирил алифбасы
[edit | edit source]| А а | Б б | В в | Г г | Гъ гъ | Д д | Е е | Ё ё |
| Ж ж | З з | И и | Й й | К к | Къ къ | Л л | М м |
| Н н | Нъ нъ | О о | П п | Р р | С с | Т т | У у |
| Ф ф | Х х | Ц ц | Ч ч | Дж дж | Ш ш | Щ щ | Ъ ъ |
| Ы ы | Ь ь | Э э | Ю ю | Я я |
- гъ, къ, нъ wa дж айры гьарфлардыр (сёзлени алифба низамы булан тизилив учун тарыкъ, мисал учун сёзлюклерде).
Къырымтатарча медиа
[edit | edit source]- Qırım (газет)
- Avdet (газет)
- Yañı Dünya (газет)
- Yıldız (журнал)
- Qırım Alemi
- Meydan (радио)
- ATR (телегёрюв)
Байланывлар
[edit | edit source]- Орусча-къырымтатарча ва къырымтатарча-орусча сёзлюклер
- Къырымтатар дижитал китапханасы
- Къырымтатарча метинлер учун автоматик латин ⇔ кирил алышындырывчу
Кюрчюлер
[edit | edit source]