Wp/krl/Tulikipuna

Meteori

Tulikipuna (muita nimitykšie tulišoroni ta punašoroni) on kalevalaisešša runouvešša taivahalta lankieja kyven tahi tulipallo (miäččy). Tulikipuna liittyy tulen šyntistarinah, kumpasešša jumala tahi jumalat isetäh tulta.

Starinan on smietitty kertovan tovellisešta meteori-isušta Viroh. Starina on niise kanšanrunouven pohjalta kovotušša Kalevalašša.

Tulikipuna Kalevalašša

Louhi on kätken päiväsen kiviseh mäkeh haitatakšeh Väinölän elämyä. Ukko ylijumala ylijumala miäryäy uuven päiväsen luajittavakši ta isköy miekaštah kypenen ili kipunan. Kipuna annetah ilman immellä, kumpani alkau motaija šiitä päivästä. Onnakko neičyt kirvottau keräsen, kumpani lankieu läpi kuuven kirjokannen ta yhekšän taivahan eryähän Tuurin tupah. Tuurin naini hiätäy taijalla lapšeh tappanuon kipunan. Kipuna joutuu Aloven järveh ta šuau šen kiehumah yli äprähien.

Väinämöini näköy tulikipunan lankievan ta lähtöy hakemah šitä Nevajoven takua. Aloven järveštä hiän isköy kalan, kumpani on niellyn kipunan. Kipuna on šinikeräsenä, kumpasen Väinämöini kehittäy. Šiitä rotiutuu punakeräni, jonka Väinämöini niise purkau. Nyt löytyy tulikipuna, ka še pakenou, šytyttäy tulipalon ta polttau vielä Väinämöistäki pahašti.

Väinämöini mänöy kytijän tulipalon luo, ottau palajan kannonkappalehen ta viey šen kotihih Väinöläh. Niin šuau Väinölä tulen.

Kanšanrunoissa

Šeuruavan on laulan runonlaulaja Miihkali Perttunen Boreniusalla Latvajärveššä vuotena 1872 (kirjutuš nykyaikaššettu):

"Tuttav' on tulosen šynty,
Panun armo arvattava.
Miss' on tulta tuuvitettu,
Valkieista vuaputettu?
Piällä taivosen yhekšän,
Vielä puolen kymmenettä.
Hopieni tuutu tuutu,
Kätyt kultanii kulisi
Tulta tuuviteltuas's'a,
Valkieista vuaputtuas's'a.
Kirposi tulikipuna
Läpi taivosen yhekšän,
Vielä puolen kymmenettä,
Läpi muan, läpi Manulan,
Läpi kuuven kirjokannen,
Läpi reppänän retuisen,
Läpi vaimon vuattehista,
Läpi viijen villavaipan.
Rikko rinnat neitoselta,
Pani parmahat emolta.
Tuo emo enämmän tiesi,
Emo ennätti šanuo:
"Tuloini Jumalan luoma,
Luojan luoma valkieini,
Tie tuli tehottomakši,
Valkie varattomakši,
Panu miehuottomakši!"
Niin tuli šilie šiika,
Niin nieli tulikipunan.
Niin uipi šilie šiika
Kolmičči kesäissä yönä
Ympäri Aloveh järven
Tuškissa tulipunaisen,
Ankervoisen ualuvissa.
Niin tuli halie hauki,
Niin nieli šilien šiijan.
Niin uipi halie hauki
Kolmičči kesäissä üönä
Ympäri Aloveh-järven,
Tuškissa tuli-punaisen,
Ankervoisen ualuvissa.
Niin tuli lohi punani,
Niin nieli halien hauvin.
Niin uipi lohi punaini
Kolmičči kesäissä üönä
Ympäri Aloveh-järven,
Tuškissa tuli-punaisen,
Ankervoisen ualuvissa.
Mato musta poltettihe,
Toukka Tuonen korvettihe,
Sen kypenet kylvettihe
Peltoh on šavi-perähe.
Pellavaš peritöin kašvo,
Liina liitotoin yleni
Pellošta savi-perästä.
Livotettih, loukutettih,
Sisärekšet kešreäyve,
Kälykšet käpyöil'öyve.
Vel'l'ekšet venehtä luati,
Vellet verkkuo kutouve,
Kuto nuotan kuutta šyltä,
Šai nuotan šatoa šyltä.
Šai on nuotta valmehekši.
Vejettihin, vennattihe,
Kisottihin, kinnattihe
Pitin vettä, poikkeh vettä,
Ja vähä vitah on vettä.
Ei šuatu sitä kalua,
Jota vašš' ol' nuotta tehty.
Murnin nuotta potkittihe,
Viärin veittihin apaja,
Lašettih šyveä lahta.
Sano vanha Väinämöini:
"Onkoš tarvis tarpojia,
Puun pitän pitelijiä?"
"Nyt ois tarvis tarpojia,
Puun pitän pitelijiä."
Hotasi oñ honkam miältä,
Kiven kirsokši ašetti,
Pani puajen tarpomekši.
Tarvohonkos viän mukahe?
Tarvon tarpehen mukahe.
Väh' on vankilla väkie,
Tarvo sie viän mukahe.
Tarpo nuotan tappurakši,
Vejen velliksi ševotti.
Niin šuatih kalani karhi,
Niin on ruotani romina.
Ei ruohi käsin ruveta
Ilman kirja-kintahitta,
Vaskisitta vanttuhitta.
"Oi Ukko ylijumala,
Vuari vanha taivahaini,
Taivahallini Jumala!
Puukko pilvistä puvota,
Vieri veičči taivosešta
Viereh on lohipunaisen.
Puhkasi lohipunaisen,
Niin hauvin halkoauve,
Šiel' oli šilie šiika.
Halkasi šilie šiijan,
Šiel' oli šinikeräni
Šiämeššä šilien šiijan.
Niim purki šinikeräsen,
Šiel' oli punikeräni
Šiämeššä šinikeräsen.
Niin purki punikeräisen,
Šiel' oli tulikipuna.
Tuloni Jumalan luoma,
Luojan luoma valkieini
Päivällä pijeltäväkši,
Yöllä piileteltäväkši,
Hiiliseh on hiertimehe,
Kehän kultasen kešellä.

Tulkintoja

Tulikipunan uškotah liittyvän tovelliseh tapahukšeh, pronsakauvella Viroh Kaalijärven šynnyttäneheh meteor-iskuh. Kalevalan tulikipunan lankiemini nähtih kaukua, ta niise oikie meteori tovennäkösešti näky koko Pohjas-Europašša. Šamah aikah valličči pimeyš, kumpani johtu vaštautumisen votimašta tomušta. Niise Kalevalašša starinoijah pimeyveštä. Järven kuohumini "Tuo armaš Alovenjärvi Kuohu kuušien tašalla, Kiänty piällä partahitten" ta tulipalot juohatetah niise meteori-iskuh. Meteori-isku tapahtu Nevajoven takana, kuten niise Kalevalan tapahuš. Onnakko Kalevalan pohjana olijoissa kanšanrunoissa ei ole nimitä mainintua Nevajovešta.