Wp/krl/Karjalan flora ta fauna
Karjalan elukka- (fauna) ta kašvimuajilma (flora) on vielä šuhtehellisen nuori, še on muotoštun jiäkauven jälkeh 10-15 tuhatta vuotta takaperin.
Fauna
[edit | edit source]Imettäjät
[edit | edit source]Kaikkieh Karjalan tašavallašša eläy 63 lajie imettäjie. Monet niistä, esimerkikši n'orppa, šiipiorava ta korvalepakko on pantu Ruškieh kirjah. Karjalan jokiloissa voipi nähä majavan rišupešie. Kanadanmajava, šamoin ontratta ta amerikannorkka ollah akklimattisointujie Pohjois-Amerikan faunan eläimie. Šupikoira šamoin ei kuulu Karjalan kantaeläimih, še on rovultah Loittoisijäštä. 1960 vuosilopušta Karjalašša alko ilmeštyö meččäšikoja, šuvipiirilöih pistäytyy meččäpukki. Voit tulla vaštah kontie, ilveš, mäkrä ta hukka.
Linnut
[edit | edit source]Karjalašša eläy 285 lintulajie; niistä 36 on pantu Karjalan Ruškieh kirjah. Kaikista enämmän lintuloista on varislintuja. Tullah kohta meččälinnut (riištalinnut) – pyy, tetri, meččökana, meččo. Joka kevät Karjalah lämpimistä maista lennetäh hanhet. Petolintuloista on pöllö, haukka, muakokko ta šuohaukka. Šamoin eläy 40 parie harvinaista merikotkua. Vesilintuloita ollah šorša, kuikka, vikli (rantačipi), šuuri miärä lokkie ta kaikkein šuurin Karjalan šorša – huahka, min lämpimät höyhenet ollah hyväššä arvošša. Vuašnoi mainita on niise šotka, kumpasen jiäličäštä karjalaiset ušottih ammuin muajilman muuvvoštunehen – onnakko eryähissä versijoissa muajilman luoja onki kuikka ili muu vesilintu.
Muut
[edit | edit source]Kiärmistä Karjalan alovehella on vain 5 lajie: kyykiärmis, muštapato, vaškičča, čičiliušku. Kešällä ympärillä on šuuri miärä čakkua (mäkäryä): šiäštä, polttajaista, monta puarmalajie: tavallini puarma, kultašilmä, šajepuarma, hirvipuarma, harmuapuarma. Karjalan šuvipuolešša on punkkija. Karjalašša voit nähä harvinaista ritariliipukkaista.
Flora
[edit | edit source]Šamoin kuin elänmuajilma (fauna), Karjalan kašvimuajilma (flora) on muovvoštun ei niin ammuin: 10-15 tuhatta vuotta takaperin. Šuurin piirtein še on havumeččä, pohjoseh päin – männiköt, šuveh päin – männiköt ta kuušikot. Havumeččien piälajit ollah mänty ta kuuši. Harvaseh pohjoispuolella vaštah tulou šuomenkuuši ta šuvešša siperinkuuši. Tosi harvinaista on tiälä lehtikuuši (Iänisniemellä ta Arhangelinalovehen raja pinnalla). Lehtipuita on levinnyn Karjalan meččih eri lajie: hikikoivu, rauvuškoivu, huapa, harmualeppä, muutoma laji pajuo. Šuurin piirtehin Karjalan šuviošašša, harvemmin keškiošašša, ušein ryhmittäin, jokien ta purojen varšilla, järvien rannoilla, märissä ta šuottunehissa paikoissa kašvau tervaleppä (niitä löytyy paikoittain Pohjois-Karjalaššaki), a lehmuš, karčakka ulmušpuu, šilie ulmuš, terävälehtini huakka kašvetah alamečäššä, yksityisinä puina tai ryhmittäin Karjalan šuvipuolen vil'l'avalla mualla.
Karjala on marjamua. Tiälä kašvau puola, muššikka, hillo, juopukka, karpalo. Mečäššä kašvau vavarno (malina) kuin luonnon niin ni villimarjana mi on levinnyn kylien pihoista. Šuvi-Karjalašša runšahašti kašvau meččämanšikka ta viinimarja. Tavallista on, jotta mečäššä kašvau kataja. Ei ole harvinaista tuomi ta pakačinpuu. Harvoin voi tulla vaštah ruškie kalina. Perimmäiseššä Lounais-Karjalašša (Luatokan Karjalašša luoteisošašša) erittäin harvinaisena löytyy pähkinäpenšaš.