Wp/ann/Sawo Tome Pirinsipe
Sawo Tome Pirinsipe (òrere São Tomé and Príncipe me ubọk ige-inu ebi ido ya, mè ire Saint Thomas and Prince me Ebeke) ìre ido achọ me Ọfọ-okwaan̄ Ginì, òdada ibọkọ me agba okwaan̄ agan̄ ichep-ura me Afirika agan̄ Etete. Ọgbọn̄ achọ [archipelago] iba, Sawo Tome mè Pirinsipe, egbaan̄ irọ ido yi. Achọ iba cha esa inu môsobe 140 km ida ibọkọ ge me lek ge, mè 250 km mè 225 km ida ibọkọ me lek atasuk agan̄ inyọn̄ ichep-ura Gabọn̄. Otu-ifuk ebi ìluluk me ido ya ìre 201,800.<ref11,5> Me etete ebi kè ido me Afirika, Sawo Tome Pirinsipe ore òso iba òsisip ichit me okike, mè òso iba òsisip ichit me otu-ifuk ene, isifuk Seyichelis isan̄a; ọmọ si osip ichit me otu-ifuk ene me etete ebi kè ido ìkitumu usem Pọtugalu.
Ebi ene kpekeluk me lek achọ cha mege ire mgbọ ebi ìweek-ere Pọtugalu eweekbe ere ya me emen òso senturi 15, mè ibene ikiluk sọnja sọnja mè ikitap me mkpulu-usun̄ me otuuk emen senturi 16. Ere ya onenikana ire ebon mbubek Inyam-usun̄ eyi Atilantik.
Ata ijọn̄ kan̄ ònan̄a me lek vọlukano, mè ike ido ya okupbe igbet ikwetọ, îrọ inyi Sawo Tome Pirinsipe inwọn enenen me lek iwowop esiri [sugar] mè ebi kè mfut ikpoko [cash crops] kire kọ̀fi mè kokò [cocoa]. Ugwem mbubek eyi iwop-uko [plantation economy] eyi mgbọ ya ìchubọk ibieen̄ me lek ebi usun̄ Afirika. Owuwa <unrest> mè <economic instability> me otuuk emen òso senturi 19 mè 20 înikana igwook me esuuk esuuk ikaan̄-lek me acha 1975. Akarake eya, Sawo Tome Pirinsipe ìre ge me lek ido me Afirika ìkekeke inye me esuuk mè ikigọọk demokarasi.
Owuwa ene me lek ebi ido Sawo Tome Pirinsipe enan̄a me owot iman ebi Afirika mè ebi Mesitiso [Mestiço]. Owuwa me lek ebi ife cha ekigọọk erumfaka Kiristien eyi Katọlik. Inu òkijeen̄ mkpulu usun̄ ebi Pọtugalu òwa si me emen orọmijọn̄, ubọk irọ-inu mè okwa ebi ido ya. Ubọk irọ-inu kiban̄ ìgwugwa eyi Yurop mè eyi Afirika. Sawo Tome Pirinsipe ìre ge me lek ido ìchichili Ntitiin̄ ebi kè Ido Ìkitumu Usem Pọtugalu [Community of Portuguese Language Countries].
Mfufuk[edit | edit source]
Lek ijọn̄ Ido Sawo Tome Pirinsipe îkup akarake ukot ikaan̄. Ike ekpọkpọ itumu, eyi kpekọt irọ inye, ebi ene kpeluk me lek ijọn̄ Sawo Tome Pirinsipe mgbọ ebi Pọtugalu enube inire lek ijọn̄ ya me inu òbet lek acha 1470. Adasi ebi Yurop ìkọkọp uji inene lek acha ya ìre Joãode Santarém mè Pêro Escobar. Ebi uji ile Pọtugalu mîwọlọ lek ijọn̄ achọ cha mè itumu ifieek ibe ke achọ cha mêre achubọk ere ebon mbubek kiban̄ ere ema mêkinan̄a isi inyam ewe mèlek ebi ìkup me akparalek ijọn̄ Afirika.
Usini mfufuk etumu ibe usen onyan̄ ebi Yurop enube inire lek ijọn̄ Sawo Tome ìre 21 Disemba (usen kè Tọmọs) 1471; sà eyi Pirinsipe ore 17 Jenuwari (usen kè Antoni), 1472. Òfolek eyi Pirinsipe, esese ikpa mfufuk ekibak esese acha ògbet 1471. Adasi erieen̄ ekigwen Pirinsipe ìre Santo Antao (Ata-ene Antoni – Saint Anthony). Enwene erieen̄ ya me acha 1502 ikana Ilha do Príncipe (Achọ Ogwu Mkpulu, Prince Island) ibak ogwu ibot mkpulu Pọtugalu, ogwu ekikpebe otitip ido eyi <sugar crop> inyi.
Adasi <successful> ere-nluk me Sawo Tome, Álvaro Caminha ochili me acha 1493. Ọmọ ìbọkọ ijọn̄ ya kire <grant> me ubọk ogwu ubọọn̄ Pọtugalu. Eyi Pirinsipe, echili ere-nluk me acha 1500; ebọkọ ijọn̄ ikeya si.<ref12> Me adasi mgbọ, imumun̄ ebi ìbesi iluk me ere ya îyọt enenen. Adasi ebi ìluluk me ere ya ìre ebi kpeweek ["undesirables"] esan̄abe me Pọtugalu iria inu; owuwa me lek kiban̄ ìre Ebi Ju.<ref13> Me emen mgbọ ya, ebi ìluluk me ere ya mîmun̄ ibe ke ijọn̄ ere ya, eyi vọlukano ogwookbe [volcanic soil], mônwọn enenen me lek iwop-uko, <especially> me iwowop esiri [sugar].