Wy/diq/Asya
| |||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Asya panc qıteyan ra jûya. Na panc qıteyanê pêroyine ra tewr gırda (riyê erdê xo 43 810 582 km²yo), tewr sıxleta (nêzdiye %60 hometa dina na qıta dera), tewr berza (Koyê Everesti na qıta dero, berziya xo 8 849 metreya). Asya rocvetışê Ewropa dera. Dormeyê Asya de Deryayo Sıpe, Deryayo Sur, Okyanuso Pasifik, Okyanuso Arktik, Okyanuso Hind, Koyê Urali, Koyê Qefqasi, Deryayo Siya u Deryayê Xezeri esta.
Hetê kultur u din, zon u zagon ra ki na qıta xêyle dewlemenda. Mesela xêylê din/ray jê Musewiyey, İsewiyey, İslam, Budizm pêro na qıta de veciyê, naca ra biyê vıla. Xêylê medeniyetê, jê Sumer, Aqad, Babil pêro nê hardan de riyê dina diyo.
Etimolociye
[edit | edit source]
Menşeyê/ Etimolociyê namê na qıta jêde rınd nêzanino. Na qesa sero xeylê versiyoni estê. Heto jû ra yeno vatene ke serra -440ıne de (İsay ra ver) Herodot nusqawunê ho de dina kerda hirê letey. Ebe na geyım namê jû letey Asya no pıra (u waxt Asya teyna seveta Asya Minori rê vaciya, yanê Anatoliya ewroyêne re, çıke sevetê Greku u waxt hirê dinay biyê: Yunanıstano ewroyên, Mısıro ewroyên u Anatoliya ewroyêne). Na versiyon ra gore na çekuye zonê Akkadu ra yena. Mana ho ki (seveta tici) veciyayis, berzbiyayiso.
Heto bin ra ki yeno vatene ke na çekuye sıfte hetê Homerosi ra ama vatene. Na vatene ra gore kıtavê Homerosi İlyada de jû name darino we: Asios. Vacino ke na çekuye zonê Hititu ra yena, ama tenê vuriya. Sıfte Assuwa biya u namê jû dewlete biyo. Na dewlete ki Anatoliya ewroyêne de biya. Peyniye de Assuwa biya Asios, Asios ki biyo Asya ....
Erd u sinor
[edit | edit source]Ebe 43 810 582 km² qıtawa en hiraya. Cayê tewr berz u tewr xori/çolê (derya ra gore) ki na qıta derê. Koyê Everestio ke riyê dina de cawo en berzo na qıta dero (8 849 m). Heto bin ra Deryawo Merde (-417) ki na qıta dero. Naye ra qeyir riyê dina de okyanusu ra cawo en duri ki naza ro (na ca Çin dero).
Xeylê waxt yeno vatene ke sindor çiyo de tebiiyo. Gunê mordem ho vira mekero ke çıqas ke sindor ca be ca, ebe çiyê fiziki (jê çhem, ko, derya, uçb.) beli bıbo peyê na çiyê fiziki de her daim qerar u qesasê mordemi estê. Qerar qeraro de siyasiyo, ama çiyo de fiziki sero amo guretene. Ebe kılmiye ke vacime, mesela sindoru meselawa de siyasiya. Na sebeb ra tarixê dina de sindor her daim vuriyê, hona ki vurinê. Na qerar ki eve zor, tarix, ceng u herv yenê beli kerdene. Sindorê Asya ki jê pêroyine sindoru çiyo de siyasiyo. Na raştiye jêde seveta sindorê hetê peyveroz şikina bıvaciyo.
Yeno qewılkerdene ke hetê zımi de sindorê Asya sono gıneno ro Deryayê Cemedi. Asya eve Gula Behringi Amerika ra cêra bena. Okyanuso Pil (Okyanuso Pasifik) ki sindorê hetê vervarozi teşkil keno. Okyanuso Hind ki sindorê hetê verozio. Sindorê Asyaê peyvarozi sero tam mutabaqat çino. Xêylê zonaağe coğrafya vanê ke mordem nêşikino vazo ke Asya u Awrupa dı qıtayê ciayê. Çıke, i vanê, qe çiyo de fiziki wertê nainu de çino i nainu cêra nêkeno. Ama Koyê Urali, Deryao Sia, Gula Bosfori (İstenbol) u Çanakkale u Deryayo Sıpe zi sinorê hetê peyvaroz qebul benê. Eve Vaya Suweysi ki Asya Afrika ra cêra bena.
Mıntıqey
[edit | edit source]Sindoro siyasi
[edit | edit source]Asya ewroyêne de 54 ra jêde dewleti estê.
| Name | Erd/Hard (km²) |
Nıfus (2002 texmin) |
Sılxetiya nıfusi (serê km²) |
Paytext |
|---|---|---|---|---|
| Asya Miyanêne /Wertêne: | ||||
| Ozbekıstan | 447,400 | 25,563,441 | 57.1 | Taşkent |
| Qazaxıstan | 2,346,927 | 13,472,593 | 5.7 | Astana |
| Qırğızıstan | 198,500 | 4,822,166 | 24.3 | Bişkek |
| Tacikıstan | 143,100 | 6,719,567 | 47.0 | Duşenbe |
| Tırkmenıstan | 488,100 | 4,688,963 | 9.6 | Eşqabad |
| Asya Rocvetışi: | ||||
| Çin | 9,584,492 | 1,315,844,000 | 134.0 | Pekin |
| Japonya | 377,835 | 128,085,000 | 336.1 | Tokyo |
| Moğolıstan | 1,565,000 | 2,832,224 | 1.7 | Ulan Bator |
| Korya Veroci | 98,480 | 47,817,000 | 490.7 | Seul |
| Korya Zımey | 120,540 | 23,113,019 | 184.4 | Pyongyang |
| Asya Zımey: | ||||
| Rusya | 13,115,200 | 39,129,729 | 3.0 | Moskowa |
| Asya Rocvetışê Veroci: | ||||
| Brunei | 5,770 | 350,898 | 60.8 | Bandar Seri Begawan |
| Filipin | 300,000 | 84,525,639 | 281.8 | Manila |
| Endonezya | 1,158,645 | 208,176,381 | 179.7 | Cakarta |
| Kamboçya | 181,040 | 12,775,324 | 70.6 | Phnom Penh |
| Laos | 236,800 | 5,777,180 | 24.4 | Viyangşan |
| Malezya | 329,750 | 22,662,365 | 68.7 | Kuala Lumpur |
| Myanmar | 678,500 | 42,238,224 | 62.3 | Naypyidaw |
| Singapur | 693 | 4,452,732 | 6,425.3 | Singapur (Suk) |
| Tayland | 514,000 | 62,354,402 | 121.3 | Bangkok |
| Vietnam | 329,560 | 81,098,416 | 246.1 | Hanoi |
| Timurê Akewteni | 14,874 | 947,000 | 63.6 | Diliyo |
| Asya Veroci: | ||||
| Efğanıstan | 647,500 | 29,863,000 | 42.9 | Kabil |
| Bengladeş | 144,000 | 141,822,000 | 985 | Dakka |
| Butan | 47,000 | 2,232,291 | 44.6 | Thimphu |
| Hindıstan | 3,287,590 | 1,103,371,000 | 318.2 | Delhiya Newi |
| Maldiwi | 300 | 329,000 | 1,067.2 | Mali |
| Nepal | 140,800 | 27,133,000 | 183.8 | Kathmandu |
| Pakıstan | 803,940 | 163,985,373 | 183.7 | İslamabad |
| Sri Lanka | 65,610 | 20,743,000 | 298.4 | Kolombo |
| Asya Rocawani: | ||||
| Ermenıstan | 33,300 | 3,016,000 | 111.7 | Yerewan |
| Azerbeycan | 41,370 | 3,479,127 | 84.1 | Baku |
| Bahreyn | 665 | 656,397 | 987.1 | Manama |
| Gurcıstan | 20,460 | 2,032,004 | 99.3 | Tıflis |
| Iraq | 437,072 | 24,001,816 | 54.9 | Beğdad |
| İran | 1,648,000 | 68,467,413 | 40.4 | Tehran |
| İsrail | 20,770 | 6,029,529 | 290.3 | Qudus |
| Quweyt | 17,820 | 2,111,561 | 118.5 | Quweyt (Suk) |
| Lubnan | 10,400 | 3,677,780 | 353.6 | Beyrud |
| Mısır | 1,378,159 | 63,556 | 21.7 | Qahire |
| Qıbris | 9,250 | 775,927 | 83.9 | Lefkoşe |
| Umman | 212,460 | 2,713,462 | 12.8 | Maskat |
| Urdun | 92,300 | 5,307,470 | 57.5 | Umman |
| Suriya | 185,180 | 17,155,814 | 92.6 | Şam |
| Tırkiya | 756,768 | 57,855,068 | 76.5 | Enqere |
| Asya Rocawanê Veroci: | ||||
| Qeter | 11,437 | 793,341 | 69.4 | Doha |
| Yemen | 527,970 | 18,701,257 | 35.4 | Sena |
| Yewina Emiranê Erebi | 82,880 | 2,445,989 | 29.5 | Abu Dabi |
| Erebıstanê Seudi | 1,960,582 | 23,513,330 | 12.0 | Riyad |
| pêro-pia | 43,534,632 | 3,792,671,313 | 87.1 | |