Wt/zea/'Ulpe:Artistieke taelen

Dit is 'n 'ulpblad, bedoeld vo korte achtergrondinformatie over 'n taele. Deze informatie is bedoeld vo de gebruker t'elpen bie vraegen die 'n drôge vertaelienge nie zòmae beantwoorde kan.

Artistieke taelen bin kunsttaelen die-a nie gemaekt bin vò 'n praktisch doel, zòas communicaotie tussen vreêmde volken of mee machines. 't Bin taelen die-at d'n ontwerper vò zien eige plezier ei gemaekt, of vò toepassienge in eên of ander kunstwerk. Meêstentieds bin ze bedocht vò 'n fictief universum: z'ore gesproke deu 'n nie-bestaend volk, deu bovenmenselijke of deu butenaerdse wezens. Op de Zeêuwse Wiktionary ka je noe en dan zukke woôrden vinde.

Waerom neme me zukke taelen op?

Me geve mae toe: dikkels gae je zukke taelen nie nôdig è, of je moch a deêl uutmaeke van eên of aore fangemeênschap. Mae 't bin wè echte taelen. De maeker ei gezurgd vò 'n woôrdenschat, 'n grammaotica en 'n klanklêre, dus die taelen bin nie minder echt as Esperanto of zelfs eênder welke natuurtaele. En zò is 'ier de regel: aolle taelen bin 'ier welkom.

Nog wè 'n kleine kantteikenienge: kunsttaelen moete wè 'n bitje aolgemeên bekend weze eêrdan ze opgenome ore. A jie op 'n achtermiddagje 'n taele verzint, eit die 'ier nog niks te zoeken. Ons neme 'ier alleên taelen op die a) goed uutgewerkt bin en b) 'n breêd gebruuk 'ebbe, bevòbbeêld deu fans van 't werk daer-an de taelen in vòkomme. 'n Taele die me bevòbbeêld nie opneme is 't "Lapine" uut Watership down (bin mae 'n paer woôrden van, noôit ontwikkeld toet 'n echte taele). Ok de taelen van Tolkien neme me nie aollemaele op; dat oor 'ieronder uutgeleid.

Klingon

Klingon is de taele van de Klingons, mensachtige butenaerdsen uut de serie Star Trek. 't Is bedocht deu Mark Orkrand en bedoeld om ruug en vreêmd te klienken. 't Is eên van de best ontwikkelde taelen, en butendien eit Orkrand t'r ok vreêd vee van gedeêld, toet 'êle woôrdenboeken an toe. Ku je begriepe dan fans d'r a vee mee gedae è. Zò ore d'r ver'aelen en gedichten in 't Klingon geschreve, en is d'n Hamlet van Shakespeare d'rin vertaeld. Klingon ei z'n eige ISO-code (tlh).

Schrift (pIqaD)

Orkrand eit ok 'n eigen schrift vò de taele bedocht, 't pIqaD. Dit zit nog nie standaerd in Unicode, mae mee wat trucjes ku je 't op je scherm kriege. In 'n database opslae gae mee die teikens nog nie, dus Klingon-woôrden schrieve me altoos in 't Latijnse schrift. ('n Conventie wilt at dat in schriefmesieneletters gebeurt, wat-a je mee de tags <tt>...</tt> te zieën kriegt.) Belangriek daerbie: bie Klingon in Latijns schrift ore 'oôd- en kleine letters deu mekaore gebruukt, en dat berust op uutspraekverschil. Kiek dus uut da je ze niet verwisselt, en prebeêrt ok nie goedbedoelende 'n 'oôdletter midden in 'n woôrd weg t'aelen.

In vòbeelden en op lemma's kunne me 't pIqaD best broederlijk neffens 't Latijns laete zieë. Dienk t'r wè an da je dan nie kan volstae mee 't kopiëren van tekst uut websites. Je moete de juuste tags gebruke. A je dit invoert:

dan komt 'r te staen: . In 't Latijns schrift is dat Hov ('starre'). Vòwaerde is wè da je 'n Klingon-lettertype op je computer ei stae. Zukke bin vrie gemakkelijk op 't Internet te vinden.

Tolkien z'n elfentaelen

J.R.R. Tolkien is beroemd g'ore mee The Lord of the Rings (LotR) en aore boeken over Midden-Aerde, maer ie was taelkundige. Feitelijk eit 'n Midden-Aerde bedocht as plekke daer-an z'n taelen toet d'r recht kwaemen. De taelen waere d'r dus eêder as de volken die-an ze spreke. In ieder geval geldt dit vò de elfen- en de dwergentaelen.

Die elftentaelen waere z'n groôste project. 't Quenya eit 'n bedocht as 'n vreêd moôie taele, glad nae z'n eige smaek, mee veraol vee Finsen invloed. 't Is in de LotR 'n ouwe taele die-an de elfen nie meêr praote, mae die nog as cultuurtaele oor gebruukt ('n bitje zòas 't Latijn in Europa). Tolkien-fans bin d'r verzot op; vee van 'ulder schrieve d'r versjes of aore korte teksten in. Daeneffens is t'r nog 't Sindarijns (Iengels "Sindarin"), eên van de taelen die-an de elfen in 't daegelijks leven gebruke. Deze taele is beïnvloed deu 't Wels. D'aore taelen bin minder goed uutgewerkt.

Tolkien eit, dat wete me, letterlijk duzenden vellen mee diengen over z'n taelen geschreve, mae 't meêste leit nog in de familiearchieven te wachten op publicaotie. Me wete daerom van 't Quenya vee minder as van 't Klingon, en van 't Sindarijns nog minder. Van d'aore taelen vaol nog gin zin te maeken. Toch ei Tolkein uutgebreid gewerkt an de moeder- en zustertaelen van Quenya en Sindarijns. Ok an 't Dwergs eit 'n vee gedae, mae dat kom in de boeken mae zelden vò. Van de Zwarte Taele is t'r maer eên zinnetje bekend. De taelen van de mènsen ore in de boeken gegeve mee Iengels, of mee ouwe Germaonse taelen. Daer eit 'n pas laeter alternatieven vò bedocht. Informaotie daerover kom mae mee stikjes en brokjes nae buten. Die taelen bin vò fans dus nie te gebruken.

'Ier op Wiktionary neme me daerom allêne woôrden uut 't Quenya en 't Sindarijns op. Aore elftentaelen meuge d'rbie as etymologische verwiezienge. Zet t'r dan asteblieft wè bie dat die etymologie fictief is.

Schrift (Tengwar)

Ok d'elfentaelen van Tolkien è d'r eige schrift: 't Tengwar. 'Iervò geldt 'tzelfde as vò 't pIqaD: 't is allêne mee privé-Unicode te gebruken en dus nie geschikt vò databases. Toetat dat verandert, maeke me lemma's an mee Latijnse letters.

A je 't noe toch wil weêrgeve (en zòas bove gezeid: zòlank as 't nie in 'n lienkje is, mag dat best), doeë je dat zò:

A je dan 'n Tengwar-lettertype op je computer ei, komt 'r te staen: , oftewè elen ('starre').

Na'vi

Na'vi is de taele van de gelieknaemige aliens uut de film Avatar. De taele is gemaekt deu Paul Frommer, in opdracht van de filmmaekers. Net as 't Klingon eit 't vee kenmerken die-a wè in menselijke taelen vòkomme, mae dae nie echt gebrukelijk in bin.

Ok Avatar eit z'n fans, en sommige van 'ulder bin begonne de taele te gebruken. De woôrdenschat leit op zò'n 2.600 woôrden; dae kom je 'n 'eêl ende mee.

Na'vi eit gin eigen schrift, omdan de aliens in de film nie schrieve. Me gebruke dus gewoon 't Latijnse alfabet.

De taelen uut Game of thrones

In de vreêd populaire tv-serie Game of thrones, nae de boeken van George R.R. Martin, ore verschillende taelen gesproke. Tweê daevan bin toet op zò'n niveau ontwikkeld da je ze lêre kunt. Ontwerper van de taelen is David J. Peterson.

De populairste taele bie fans is 't Dothraki. In de serie oor dit gesproke deu 't glieknaemige nomaodevolk. Peterson eit 'n lexicon angeleid van meêr as 3.000 woôrden, die-a nie aollemaele bekend bin gemaekt. De grammaotica is wè bekend.

'n Veddere groep taelen bin de Valyrische taelen. 't ʼOôg-Valyrisch is 't beste ontwikkeld. Dit is in de serie 'n klassieke taele, zòas Quenya bie Tolkien en Latijn in 't echt. De grammaotica is t'r ok nae: zòwè 't naemwoôrd as 't werkwoôrd è vreêd vee vurmen. Misschien daerom oor de taele minder geleêrd as Dothraki. Vedders komme d'r in de serie nege dochtertaelen van 't 'Oôg-Valyrisch vò. Omdan die wat minder bin uutgewerkt en ok nie 'eêl dikkels gebruukt ore, verdiene ze gin eige lemma's. Maer as t'r in 'n bron 'n woôrdje genoemd oor, mag 't eventueel wè as relevante informaotie op 'n 'Oôg-Valyrisch lemma. Maekt ok 'ier wee goed dujelijk dan zukke etymologieën fictief bin.

De Dothraki in de serie schrieve nie; d'r is dus ok vò deze taele gin eigen schrift bedocht. Vò 't 'Oôg-Valyrisch is t'r sind kort 'n schrift, mae in de serie oort dat nie gebruukt. Op toepassienge in Unicode za't nog wè langer wachte weze, awast kunne je aoltied wat mee je privéruumte beginne. Peterson is vò z'n systeem uutgegae van d'Egyptische hiërogliefen; 't schrift zal daerom wezelijk meêr teikens 'ebbe as d'alfabetten van 't Klingon en 't Quenya.

Let op: op d'Iengelse Wiktionary was t'r discussie of 't opnemen van Dothraki-woôrden gin schendienge van 't auteursrecht zou weze. Zukke discussies bin d'r vroeger ok gewist bie Klingon en Quenya, en die bin altoos in 't vòdeêl van de fans beslecht. 't Komt 'r allêne op an da je gin 'êle stikken tekst overneemt. A je 'n citaot gebruukt, 'ouwt 't dan klein en functioneel.

Beltercreoôls

Dit is 'n taele uut de sciencefictionserie The Expanse. Z'oôr dae gesproke deu d'errebeiersklasse op kleine, iesachtige waerelden in 't Zunnestelsel. Van aolle taelen op deze bladzie is 't d'ênigste die-a direct gebaseerd is op eên of meêr levende taelen. 't Is 'n fictieve creoôltaele mee Iengels as baosis, angevuld mee woôrden uut 't Spaons, Russisch, Chinees, Duus, Nederlands - jae, uut welke grôte taele feitelijk nie? De serie is in korten tied populair g'ore bie sciencefictionlief'ebbers en de taele oor wied en zied gebruukt. As creoôltaele mee d'r baosis in echte taelen is z'ok lange zò moeilijk nie as de bovenstaende. Zelfs de ruumtevaertgenoôtschappen NASA en ESA è d'r wè's gebruuk van gemaekt! Ku je dus wè zeie dat 't bekend genoeg is om d'r ok op Wiktionary wat mee te doeën.