Wp/yua/México

From Wikimedia Incubator
< Wp‎ | yua
(Redirected from Wp/yua/Méxikoo)
Wp > yua > México
U Múuch’ Péetlu’umilo’ob México
Estados Unidos Mexicanos
Lakam Chimal
Kajnáalilo’ob 126,014,024

(2020)[1]

Nojochil 1,964,375 km²
Nojchúumukkaajil Noj Kaajil México
Aj Jala’ach Wíinik Andrés Manuel López Obrador
T’aan Káastlan t’aan, Waach t’aan yéetel uláak’ máasewal t’aano’ob.
Taak’in U Méxicoil peso
Husos horarios UTC−8 tak UTC−5

(UTC−7 tak UTC−5 ich Horario de Verano)

U Múuch’ Péetlu’umilo’ob México[2], México wa Meejikoo (káastlan t'aan: Estados Unidos Mexicanos, México wa Méjico[3] yéetel waach t'aan: Mexihco) táan u yaan jun lu'umil ka' antal jun República Federale' (noj u lu'umil molay), leti'e' táan u yaan 31 xóot' noj lu'umil yéetel junp'el Distrito Federale', le noj lu'umila' ku antal tséel p'aatal tu nojol utia'al Xaman Ameerika. Leti'e' táan u yaan 112,322,757 wíiniko'ob (le 2010a'), 57,464,459 ko'olelo'ob yéetel 54,858, 298 xiibo'ob, tu yaan lu'umil yiknal máas wíinik ka tu t'aano'ob káastlan t'aan ichil kab. Leti'e' táan u p'iis yiknal Nuupul Xóot' Noj Lu'umilo'obo' ichil xaman, yiknal Watemáalae' yéetel Beelise' ichil nojol.

Le meejikoil'o ku jóok'olo'ob tu kaajalo'obo', ma'atech u bino'ob táanxel lu'umil, chen ku bino'ob kajtal táanxel kaajilo'ob yaan ichil u petenil u lu'umil Noj Kaaj Meexiko, Guadalajara, Monterrey yéetel Puebla de Zaragoza.

K'ajla'ay[edit | edit source]

Le lu’umila’ yaanaji ku najal tu yo’olal aj ts'oono'ob yéetel aj jáaymolo’ob hace máasil kex u pak’al ixi’im yaanaji u ka'ache' ku tukla'ale' chéen 9,000 wa tak 3,000 ja'abo'ob a.c. aalak'ta'ak,. Teotihuacan, junp’éel le nojoch kaaj ti’ le Mesoamericae’ yaanaji influencia ich kúuch jach náachil bix Túumen Méxikoo yéetel Costa Rica.

Le k'iin je'ela' tak bejla'e' yaan máax ku beetik u cha'anil wa u k'iinbesajil 12 ti' octubre jaabil 1482 le kéen k'uchul Cristóbal Colón yiknalo' to'on espanyailo'ob, ba'ale' le éetch'íibalo'ob je'elo' u yoojelo'ob wáa unaj k ki'imaktal k óol tu yóok'lal úuchik u k'uchul le sak w'iiniko'obo.

Yaan wal ken u ya'ale' uts tu tasaj to'on, ba'ale' ba'ax utsil, ma'atáan wáa u tukultiko'ob, le ka'aj k'ucho'obe' tu péech' óoltajo'ob k noolo'ob, tu paaliltsiltajo'ob k ch'i'ibal, taalo'ob ookol, taalo'ob kiinsaj. Ba'ale' wa ka tukultik taalo'ob u taaso'ob utsul ba'alo'obe' cha'ante'ex u péeksaj oochelil le chan k'aaya'

U Xookil Lu'umil Kaab[edit | edit source]

U lu'umil México, Xaman Amérikaae', p'aatal tu xaman-lak'inil Noj A'almaj t'aanil u méek'tankaaj, tu'ux kutal u ts'oko'ol u pa'ak'al kij. Tu yaan lu'umil yiknal máas wíinik ka tu t'aano'ob káastlan t'aan ichil kab. Leti'e' táan u p'iis yiknal Nuupul Lu'umilo'ob ichil xaman, yiknal Watemáala yéetel Beelis ichil nojol.

U Xookil Taak'inil Meyaj[edit | edit source]

Producto Producción
Oon 1.040.390
Puut 1.853.610

Comunicaciones y transporte[edit | edit source]

Almejen[edit | edit source]

Le kaajo'obo' u k'áat u sutuba'ob méek'táan kaajilo'obe' k'a'abet u yaantal tio'ob lajunk'al tu óoxbak ti' tu kanpik kaajnalilo'ob tuméen k'a'abéet u yaantal junp'éel taj almejen molay yéetel u kuxtalilo'ob, tuméen chéen beyo' le miats wíiniko'obo' je'el u páajtal u éejentiko'obe' wa ma' wa yantio'ob tu láakal ba'ax ku k'aataltio'ob te' t'aano'ob yan kaabale' ku ts'a'abal ma'alobil ti'e' kaajo'ob yaantio'ob lajún tu óoxbak ti' tu kanpik kaajna'alilo'ob chéen ma' u máan ti' jo'lajún tu bak kaajna'alilo'ob.

Le kaajo'ob u k'áat u sutuba'ob méek'táan kaajil yaan u ye'esko'ob ti molay wa ma'alob tu láakal le ju'uno'ob ku k'aata'al tio'ob u tia'al u yiila'al wa je' u páajtal u kuxtalo'ob tu juno'ob, yaan xan yiila'a wa le meek'táankaaj tu'ux ku luk'lo'obo' je'el u páajtal u kuxtalo'ob tu juune'.

U k'áas almejenil México
Xóot' Noj Lu'umil Wíinik (2005) Superficie (km²) Capital
Estados Unidos Mexicanos 103 088 000 1 959 248 Noj Kaajil México
1. Aguascalientes 1 051 000 5 625 Aguascalientes
2. Baja California 2 842 000 71 546 Mexicali
3. Baja California Sur 517 000 73 943 La Paz
4. Kaampech 751 000 57 727 San Francisco Kaampech
5. Chiapas 4 256 000 73 681 Tuxtla Gutiérrez
6. Chihuahua 3 238 000 247 487 Chihuahua
7. Coahuila 2 475 000 151 445 Saltillo
8. Colima 562 000 5 627 Colima
9. Durango 1 489 000 123 367 Victoria de Durango
10. Guanajuato 4 893 000 30 621 Guanajuato
11. Guerrero 3 116 000 63 618 Chilpancingo
12. Hidalgo 2 334 000 20 856 Pachuca
13. Jalisco 6 652 000 78 630 Guadalajara
14. Méxikoo 14 161 000 22 333 Toluca de Lerdo
15. Michoacán 3 988 000 58 667 Morelia
16. Morelos 1 605 000 4 892 Cuernavaca
17. Nayarit 943 000 27 862 Tepic
18. Nuevo León 4 164 000 64 203 Monterrey
19. Oaxaca 3 522 000 93 343 Oaxaca de Juárez
20. Puebla 5 391 000 34 251 Puebla de Zaragoza
21. Querétaro 1 593 000 11 658 Santiago de Querétaro
22. Quintana Roo 1 134 000 42 535 Ch'aaktemal
23. San Luis Potosí 2 412 000 61 165 San Luis Potosí
24. Sinaloa 2 610 000 57 331 Culiacán Rosales
25. Sonora 2 384 000 179 516 Hermosillo
26. Tabasco 2 013 000 24 747 Villahermosa
27. Tamaulipas 3 020 000 80 148 Noj Kaaj Victoria
28. Tlaxcala 1 061 000 3 997 Tlaxcala de Xicohténcatl
29. Veracruz 7 081 000 71 856 Xalapa de Enríquez
30. Yúukatan 1 803 000 39 671 Jo'
31. Zacatecas 1 357 000 75 416 Zacatecas
32. Noj Kaajil México 8 670 000 1 484 ---

Ka'ambes[edit | edit source]

Le ka j-ts'íibta'ab le ju'un ku k'aaba'tik Ley General de Derechos Lingüísticos tu ja'abil 2003o', jaajkúunta'ab tumen le jala'acho'obo', maaya t'aane' junp'éel t'aan sijnáal México, je'ex u chuukan máasewal t'aano'ob ku beeta'al xan te' lu'uma'.

Tu k’iinil 13 ti’ marzo ti’ u ja’abil 2003e', u Congresoil u noj lu’umil Méxikooe', tu jets’aj u a’almajt’aanil máasewáal t’aano’ob, te’ela’ ti’ ku jéets’el le máasewáal t’aano’obo’ yéetel le káastelan t’aano’ chíinpolta’ano’ob tu yo’olal tu’ux u taalo’ob, u kajla’yilo’ob, u úuchbenilo’ob, tu’ux ku t’a'analo’ob, yéetel bix u t’a'analo’ob.

U Xookil Wíinik[edit | edit source]

Máasewáal wíinike' tu ja'abil 2005 u molayil u xookil bix yanik México'e tu beetaj le u ka’ap'éel xookil máako’ob yéetel najo'ob, ka beetchaj le meyaj je'ela' ti' tuláakal le kajnáalo'obo' k'áata'ab ti'ob tu’ux yaan yéetel bix yanik u kaajalo'ob, bey xan k'áata’ab ti'ob wa ku t'aniko’ob jump'éel máasewáal t’aan yéetel máakalmáaki’.

Yéetel le péektsilo'ob múuch' yéetel le meyaj je'ela' ila'abe' le maaya t'aano' ti' yaan ichil ka'ap'éel kúuchil ti' le máasewáal t'aano'ob jach ku t'áanal wey tu lu’umil Meejiko'o, le je'ela' tumeen ya'ab máax t'anik, ichile' ku xo'okol kex 759 000 juntúulal máako'ob t'anik, 388 505 xiibo'ob yéetel 370 495 kóolelo'ob.

Miats[edit | edit source]

Méxikoo u meyajil meen janal
Paax otoch Bellas Artes

Wey México’e yaan 52 máasewal t'aano'obo' yéetel kastelan t'aan. Yóok’ol u ya’abilo’obe’, tuláakal le máasewal t’aano’obil Méxikoo’ yaan ti’ob jump’éel bisbail ma’ keet yéetel le t’aan maas ku t’a’anal te’ noj lu’umila’: le káastlano’.

Páax[edit | edit source]

Báaxalo'ob[edit | edit source]

Je'el u páajtal a wilik xan[edit | edit source]

U Ts'íibil Ju'un[edit | edit source]

Tu'ux ch'a'aba'an lela'[edit | edit source]