Wp/yua/San Luis Potosí
| ||
| ||
San Luis Potosí , junp'eel lu'umil Mexikoo.
Láaylie'e' u paakat
[edit | edit source]SAN LUIS POTOSI San Luis Potosie’, junp’éel ti’ le 31 junp’éelal xéet’ lu’umilo’ob yéetel le Distrito Federalo’ ku much’ik u 32 jejeláasil u xéet’il u noj lu’umil México. Tu chúumuk xamanil lu’umil México ku yantal. U táane’ kóoch ichil u ka’anal lu’umil México. Estado Libre y Soberano de San Luis Potosi u jach k’aaba’, u kóochile’ 63.068 km le beetik decimo quinto u chowak xéet’ lu’umil ichil u méek’táanbaj noj lu’umil México. Ichil 24°22’ yéetel 22°07’ u kóochile’ xaman yéetel u chowakile’ chik’in yaan. Naats’ yaan ti’ bolon xéet’ lu’umo’ob, tu xaman ti’itse’ Nuevo León yéetel Coahuila yaani’, xamanchik’ine’ Tamaulipas yaan, lak’ine’ Veracruz, noojol lak’ine’ Hidalgo yaan, noojole’ Queretaro, Guanajuato yéetel Jalisco yano’ob, chik’ine’ Zacatecas. Le ma’ili’ k’uchuk sak wíiniko’obe’ le xéet’ lu’umil yaan bejla’ ku chíikpajal ichil Mesoamerica yéetel Aridoamerica tu xaman ti’its yéetel chúumuk chik’inile’ otomíes yéetel chichimecase’ u jach yuumilo’ob ka’achi’. Chéen máan ku beetiko’ob p’uuj yéetel chéen molbil u kaxtik u kuxtalo’ob yóok’ol kaab “indígenas salvajes” bey ts’áaba’an u k’aaba’ob tumen le sak wíiniko’ob tak tu bejla’ile’. Tak ti’e k’iino’oba’ Huasteco pame yéetel nahual wíiniko’ob kaja’ano’obi’. Tu ja’abil 1952 kaxta’ab te’e lu’uma’ u kúuchil tu’ux ku jo’ok’sa’al oro yéetel plata ka’aj jo’op’ u ayik’altal le máaxo’ob yuumilto’obo’. Le jmeyajo’ob jo’ok’sik le taak’iino’ letio’ob yáax kajlajo’ob tu’ux bejla’ k’aj óolta’an bey San Luis Potosi ka’aj ts’a’ab Juan Oñate u yáax kuch kaabil u kaajil “San Luis de Mezquitique”. Tu k’aba’ataj xan “San Luis Rey” yo’ok’saj u jala’achil Luis IX ti’ Francia yéetel k’aabata’ab Potosi tumen ke’et u ayik’alil yéetel u kúuchilil oro yéetel Plata tu noj lu’umil Bolivia. Tu xok k’iinil XVII yéetel XVIIIe’, yuum k’iino’ob franciscanos, agustinos yéetel jesuitas kajlajo’ob xani’, tu líik’so’ob najil k’ujo’ob yéetel u láak’ pak’o’ob, bejla’e’ ya’abacho’obe’ su’ut bey u najilo’ob xooke’ yéetel u kúuchil tu’ux ku ye’esa’al úuchben ba’alo’ob. Tu chúumukil 1821 le ka’aj ook u independenciail Méxicoe’, nakom José Antonio Echavarri tu sajbesaj u ajkalaanil u mola’ayil San Luis Potosi tumen taak ka’ach u ch’a’ik u k’íiwikil, le je’ela’ úuch tu k’iinil u jala’achil Iturbide yéetel u ejercito de las tres garantías. Ma’ tu tokubáaobi’ tumen mina’an u páajtalil tio’ob, bey tun úuchik u k’a’ayta’al u independenciail San Luis Potosi. Ts’o’okole’ ts’íibata’ab xan u yáax a’almaj t’aanil tu k’iinil 16 ti octubre tu ja’abil 1826, le je’ela’ meyajnaj tak tu ja’abil 1835 le ka’aj mokt’anta’ab el sistema centralista tumen u Congresoil Nacional, beytúun jáawik u legislatura localo’, ts’o’okol xane’ u nojochil central a’alik máax ken u beet u jala’achilo’ob, le mokt’aan je’ela’ xu’ul ka’aj ook u mokt’aanil constitución de 1857. Jelkunsa’ab “San Luis de la Patria” u túunben k’aaba’ tumen áantajnaj u toko’ob u Noj lu’umil le weya’ le ka’aj ook ch’a’abil tumen le americanos tu ja’abil 1846-1847. Tu k’iinilo’ob guerra de reforma jach áantajnaj tu ka’aten bey xan le ka’aj ook Francia tu ja’abil 1863 tu máanbal k’iine’ ka’aj mokt’aanta’ab capital del país tumen jala’ach Benito Juárez. Tu k’iinilo’ob u jala’achil Maximilianoe’ su’ut Departamento tu yáanal u k’ab le imperialistaso’obo’ tak 1866, le ja’ab je’ela’ k’iinbesa’ab ichil u kaajil San Luis Potosi yéetel Méxicoe’ u táabil telégrafo.
Beeta’ab tumeen Pedro Pablo Chim Bacab