Wp/yua/Bacalar

U fueerteil San Felipe, tu kaajil Bacalar.

Bacalar yéetel Bak’jalal (káastelan t'aan: 'Cerca o rodeado de carrizos') u k’aaba’ jump’éel kaaj tyaan tu nojol peten Quintana Roo tu noj lu’umil México, bey xan tyaan ti’ 40 km tu xaman tu noj kaajil Chetumal. Tak ti’ 2 ti’ febrero tu ja’abil 2011 u jo’olkaj tu mek’tankajil Bacalar. Bacalar tyaan tu jáal akalche’ Bacalar, u noj akalche’ tu nojol u petenil Quintana Roo; jats’uts ba’aj utia’al le máako’ob ku talo’ob táanxel tu’uxo’.

U k’iinil úuchben maaya

Ichil u ja’abil 415 yéetel 435 d.c., le maayaso’ob taalo’ob tu nojole’ tu kulkajo’ob te Bacalaro’ bey xane’ tu k’aaba’tantiko’ob Sian Ka’an Bakhalal. Kulajo’ob te’elo’ míin 60 ja’abil. Ku ya’ala’al u ja’abil 495 ajitza’ob tu p’ato’ob le kaajo’. Míin u ja’abil 1461, ts’o’ok u xuullul le liga de Mayapane’, takpajo’ob le kuchkabalo’ob tu petenil Yucatán. U petenil le walkila’ Quintana Roo kaaxta’ab u kuchkabil Ekab, Tazes, Uaymilk, junxeet’ Chactemal, Cochuah, Cupul yéetel Chikinchel. Bakhalare’ u noj kaajil tu kuchkabil Uaymil. Tun chúunul le sigloe’ XVI ka k’uch ts’u’ulo’ob. Leti’obe’ tu yilajo’ob maya’obe’ mun biskuba’ob, tun ba’atelo’ob; ma’ máan jach ya’ab k’iin ka tu macho’ob le peetenilo’.