Wp/wls/Lomipeau

Ne'e ko te Lomipeau ne'e ko he vaka lahi ne'e fa'u e te haha'i 'uvea o ave ki Toga o tuku ai mo'o fakamanatu aki te faiva fa'u vaka a te kau tufuga o 'Uvea.

Higoa

Ko te higoa o te Lomipeau ne'e fa'u aki kupu e lua: ''lomi" mo ''peau'', ko tona 'uhiga ae ne'e fia fakama'uhiga ai te lahi mo te mālohi o te vaka.

Temi

E mahino mai te tohi a Pātele Henquel ko te Talanoa ki 'Uvea nei, ne'e folau te Lomipeau ki Toga i te temi o Havea

Fakahau (ko te ta'u 1470 'apē), o felāve'i ai mo te Tu'i Toga ko Tele'a. I te tohi hologa a Toga, ko Tele'a ne'e nofo ia i te ta'u 1600 'apē. 'E lagi tonu age pē te tala a Togá.

Ko te Lomipeau ne'e feala ke mavae i 'Uvea nei i te temi o te hau ko Pou, foha o Takumasiva, pea hoki tō tonu ai leva foki mo te tala a Togá.

Talatuku

Ko tona fakamatala mai i te Talanoa ki 'Uvea nei:

Ko te temi o Havea Fakahau i Niuvalu, ne'e ha'u ai te 'aliki toga, ko Peautau.

Pea fa'ao leva tona 'ohoaná e Havea Fakahau. Pea fakatālaga Peautau ki tona kāigá ke nā feholaki. Pea ha'u ai leva o holataki ifo te fafiné i Niuvalu. Pea 'alu ifo lā ia, kua 'alu ifo te tama 'aliki mai Lauliki, ko Tahitala, ko te foha o Luaufiufi. Pea ko tana fa'ē ko Matā'ulutavai. Pea hā ifo Peautau i te alá i Vailoā, 'e to'o ake e Tahitala te lā o fai lā. Pea lele ifo i tona 'itá o fehu'i age :

- Ko ai 'aenī 'e ina gaohi toku vaká ?

Pea ina tala age :

- Ko au, Tahitala.

Pea 'ita ai Peautau o taute Tahitala, o 'ui age :

- 'E ke ha'u lā o gaohi toku vaká, he'e iai hou vaka ?

- Pea hifo ai Tahitala o hake he kua 'ita. O 'alu leva o tagi kiā Luaufiufi mo Mataliki, ko tona tehina o Luaufiufi :

- Mole lava ke koulua fa'a fa'u hoku vaka, he kua lea kovi'i au e Peautau ?

Pea tala age :

- Kua lelei. Tuku lā ke fa'u hou vaka.

Pea ina fekau leva te tagata ke 'alu ki Tavai kiā Matā'ulutavai ke fa'u mai ai te hamaní, kae ina fa'u ia te kateā. Pea tala mai e ia :

- 'E fa'u vaka mo'o ā ?

Pea ina tala age :

- Ko te fakatautagi a tau tamá he ne'e lea kovi'i ia e Peautau.

Pea ina 'ui age :

- Kau fa'u au te kateá (he kua 'ita foki mo ia).

Pea fekinau 'aki ai. Pea fa'u leva o tau 'aki fa'u katea pē. Pea fā tufuga ai kiā tufuga lalahi o 'Uvea nei. Ko Lavamutu mo Gavele, ko tufuga lalahi 'aia o 'Uvea nei.

Pea fa'u te fua'i vaka a Lavamutu i Tūtū'agakava i Tānakimai. Kae fa'u, tā Gavelé i Tavai. Pea 'osi 'aē i Tavaí, pea toho ifo ki Lauliki. Pea 'osi 'aē i Tānakimaí, pea toho age ki Lauliki, ki te muli ala tonu o te kaupāluá. Pea ha'u ai te kau Ha'ameá mo Ha'avakatolō, ne'e nofo i Lanutavake o toho pea 'ave ai ki Muli'utū o vaevā ai. Pea 'osi vaevā, pea tui ai mo te lā. Pea tā ai mo te fehi, ne'e tu'u i Ifilaupakola mo 'ona fana. Pea tā foe toi mo 'ona foe. Pea hoki 'alu ai ki Toga ke vaka'i e Peautau, 'uhi ko tana lea kovi. O lua afe 'aē, lua afe 'aē ; o toko fā afe.

Pea ha'u te vaká i Avatolu o 'alu pē o fai lā i tu'a. O folau pē, ka e kei toho pē te lā. O puli pē 'Uvea nei, ka e kei toho pē. Pea hoko ki Niua, pea hoki a'u te lā ki te 'ulupalé. Pea 'alu leva te vaká o folau ki Toga. O tuku, o matagi ia Vava'u mo Late, kae

'alu pē o mole ki Toga. Pea kite maka e lua, pea tala ifo i 'oluga :

- Ko'enī maka e lua i taumu'a.

Ka ko Tofua mo Kao. Pea lea ifo te 'ū tautai ke 'alu i lalo. Pea mole atu ai pē o tau ki Toga. Pea 'alu atu ai pē o tau ki Mu'a, i te taulaga ko Kologahau. Ka ne'e hau, i te lakaga 'aia, te Tu'itoga ko Tele'a.

- Pea 'alu ifo lā ia, he'eki 'alu ifo Peautau. Pea hoki 'alu ifo o tau i te motu ko Fa'a, i te gutu avá. Pea ina fehu'i age ki te haha'i o Fa'a, pe ko te vaka fea 'e tau mai. Kua mālalo ifo ia Toga, kae loa ake ia te faná ia. Pea tala age :

- Ko te folau mai 'Uvea.

Pea lea age ia :

- Ne'e au hoki ha'u nei mai 'Uvea, 'e mole 'aupito he ki'i vaka 'e lahilahi i 'Uvea.

Pea tala age pē ia :

- Ko te vaka 'uvea ia o te tama, 'aia ne'e ke lea kovi'ī i 'Uvea, ko Tahitala. Pea 'e ha'u ai Tahitala.

Pea fehui age :

- 'E ha'u ai ia ? Pea 'e tokofia te vaka ?

Pea tala age :

- 'E fā afe.

Pea fai lā leva ia o hola ki Fisi. Pea fakalogo ai pē te vaká kiā Tele'a, he ne'e kei fakalogo foki 'Uvea nei ki ai.

- Pea fekau e Tele'a ke ha'u te vaká o tā ifo hona paepae mo hona kilikili. Pea ha'u ai o tā i Nukufeta'u. Pea 'ai o fakatu'u i Loamanū, i lalo o Lapaha'a. Pea fai fēia ai pē. Pea hoki liliu mai o tā maka e lua i 'Uvea nei i 'Utuloko o taki gafa valu. Pea toe liliu ai ki Toga o 'alu o tau ki 'Uihā, fenua o Mālupo. Pea ina kole ai ke tuku mo 'ona ia maká.

Pea toho ai te maka i te kulī mata'ú, pea lava ki 'uta. Pea toho ai te maka i te kulī hemá, pea tō. 'E nimo pē nei ia i lalo o 'Uihā. Pea hoki fakatu'u pē te Lomipeaú. Pea laku tona ta'ota'o ne'e fetuku i 'Uvea. Pea hoki fola 'oluga tona teuteú. Ko ia 'aē, ne'e higoa ko te « maka 'atuvalu ».

- Pea 'aumai leva te vaká o toho i Lifuka i te mala'e ko Pagai. Pea fī kafa ai Toga ke huke. Pea vahe'i 'aliki. Pea iku ai te matakafa e tahi a te kau Tu'i Pelehaké. Pea si'aki ai te vaká, 'e mole kei iku.

- Ko te tautai ne'e ina 'uli te vaká ko Lasukau. Ka ne'e higoa mu'a ko Munihalakau.

Fakamatala o te temi nei

Fakamatala a Suliano LENATO i te 'aho 12 o Malesio 2014 i Ahoa.

Ko te ki'i fakamatala 'aenī au fai, ko te folau ne'e ha'u mai Toga, ne'e ha'u o tō i 'Ahoapē i te kogame'a ko Vai

O tau ai tonatou vaká, kaé hake lalo nātou ki 'uta

Pea ko te tamá ia o 'Uvea nei, ko te tagata ko Tahitala, pea hifohifo te tamá ia o 'alu ki tai, o ohu ana fo'i vai

Mafuli leva ia o liaki ana fo'i vai, kaé 'alu ia ki te vaka fakatētē o te kau tama togá, o toho o 'alu ia

Kae mole ko he vaka foki ia o 'Uvea nei, ko te vaka ia mai Togá

Hifo mai te kau toga kua puli foki te vaká ia

Pea mo te taumai a Tahitala pea haga atu te kau toga o muna'i mo fohi, pea kapu, pe ne'e puna mai lā o gaohi tonatou vaká mo'oā

O hake tagi ai te tamá ko Tahitala o 'alu ake o foa'i tana 'ū fo'i hiná i te kogame'a 'aenī ne'e higoa ko Apelua, 'e higoa lā ko Apelua, ko te foa o tana 'ū fo'i hiná, he 'e ko te vai foki ko te vai tufu

Pea hake tagi leva te tamá ki tana fa'ē, o hake ai ki tana fa'ē, o fakahā ki ai ne'e kapu e te kau Togá, i tana 'alu o fakatētē i te vaká

Pea ui age 'e tana fa'ē : « sio mai, ha'u lā o 'alu ki tau tamai, he ne'e nofo tana tamai i Tavai, ko te kogame'a i Falaleu, pea ke fakahā ki tau tamai te muna'i o'ou e te kau togá, ke tā hou vaká fakatautagi »

'Aē foki lā ko te Lomipeau

Pea 'alu te tamá ia, o ui age pē e te fafine ke fo'i ama tana tamai, kae sino'i vaká te fafine ia

Pea 'alu te tamá, 'alu o tala ki tana matu'á

O 'alu ai te tamá o tala ki tana tamai, mole he fo'i ama, ko te 'ū vaká lalahi 'e lua, ne'e mole loto 'e te tagata matu'a ke fo'i ama ia kae sino'ivaká te fafine ia

'Aē o 'olo ai te folau ki Togá, ko te fakatautagi 'aia, i te kapu o te tamá i te vaká

o te kau toga, o 'alu ai te vaká 'e higoa lā ko te Lomipeau fili … o 'Uvea nei o kumi te kau pailate o 'alu ai lā te folau ki Toga

Kā nātou fakalaka i he motu i Togá, ko te 'ū fo'i maka, pea ui age ia 'e te tagata 'aē pailaté : « tuku ke 'alu o fakavaha »

Ne'e ko te lea faka'uvea 'aia i te temi mu'a

Kei tuku nei te fo'i vaká i Togá, ko te fo'i maká, ko te talatuku 'aia o te Lomipeau

Ne'e mole fokila, toe fakatautagi mai Togá aki he tahi vaká fēia, he 'e ko te 'ū vaká ia ne'e kau ia mo te 'ū temonio

'E lau pē ia ko te vaká, kae ko te fo'i maká ia

Ko te hisitolia 'aia o te Lomipeau.

Hiva

Tanoa (1980 ape): https://www.youtube.com/watch?v=CzzBWSYycos
Sai (1990 ape): https://www.youtube.com/watch?v=vXpINIZZ6mM

Matapuna

Henquel, Joseph: ''Talanoa ki 'Uvea nei'', Presses de la mission, Lano, 1910.
Fromenteil, Alice: ''L'art de raconter à Uvea (Wallis, Polynésie occidentale) : une topologie narrative'', thèse de doctorat en anthropologie, CREDO, Marseille, 2019